Morgunblaðið - 19.09.1964, Blaðsíða 15

f Laugardagur 19. sept. 1964
MORGU N BLAÐIÐ
15
Ir ísafold lét og uppbyggingu
atvinnuveganna mikið til sín
taka. Hún ræddi nauðsyn þess
að efla þilskipaútgerð og stofna
sjómannaskóla. „Án þilskipa-
útvegs verður Reykjavík aldrei
annað en það sem hún er:
ómerkilegt fiskimannaþorp og
embættisklaustur", segir Björn
Jónsson í ísafold árið 1885. Og
hann heldur áfram:
„Með öflugum þilskipaútvegi
getur Reykjavík orðið að stórri
Iborg og blómlegri, álíka og ger-
ist í öðrum löndum, en þess
nýtur allt landið beinlínis og
óbeinlínis".
Fjarskiptasamband milli fs-
lands og annarra landa var
ihonum einnig mikið áhugamál.
En hann taldi loftskeytasamband
milli Skotlands, Færeyja og
Reykjaness með ritsíma til
Reykjavíkur þjóðinni hentugri
en ritsímasamband um sæsíma
til Austurlands.
Fjölmörg önnur framfaramál,
sem ísafold barðist fyrir mætti
nefna. Höfuðtakmark blaðsins
var athafnasöm innlend stjórn,
sem beitti sér fyrir alhliða upp-
byggingu og framförum. Að
þessu marki beindi Björn Jóns-
son baráttu blaðs síns af þeim
eldhug, sem var höfuðeinkenni
skapferlis hans og þjóðmála-
afskipta.
Bjöm Jónsson og íslenzk tunga
Ekki verður svo minnst 90
ára afmælis ísafoldar að eigi
sé sérstaklega getið afstöðu
Bjöms Jónssonar til íslenzkrar
tungu. Um hana segir Guðmund-
ur Finnbogason í stuttri grein,
er hann ritaði um Björn Jóns-
son og íslenzkuna:
„íslenzkan var honum hjart-
ans mal til síðustu stundar, og
það sem hann hefur fyrir hana
gert verður seint ofþakkað. Um
hálfan fjórða tug ára stýrði hann
víðlesnasta blaði landsins og
reit mest í það sjálfur, en hvort
sem voru greinar hans eða ann-
arra hafði hánn jafnan vakandi
au,ga á meðferð málsins“.
Og enn segir Guðmundur
Finnbogason:
„Stíllinn er maðurinn, það
mátti með sanni segja um Björn
Jónsson. Hann þurfti ekki að
setja nafn sitt undir grein til
þess að menn vjssu hver höf-
undurinn var. Á hverri hans
setningu var skýrt persónumark,
Ihvort sem fallandi málsins var
létt eða þung var hún hans og
einskis annars. Hún var hjarta-
slaig hans og andardráttur.
Aldrei lanaður hljómur úr ann-
arra strengjum. Tungutakið
alþýðlegt um leið og það
var persónulegt. Náttúrugáfan
mikil en jafnframt tamin af
sterkum vilja. Og vilji menn
vita hve föst og fim tök hann
hafði á málinu, þá lesi menn
þýðingarnar hans“.
Þessi ummæli Guðmundar
Finnbogasonar eru hvorki skrum
né skjall. Allir sem lesa greinar
Björns Jónssonar í ísafold kynn-
est af eigin raun málsnilld hans,
leikni hans í að mynda ný orð
og virðingu hans fyrir hreinu og
ómenguðu íslenzku tungutaki.
Björn Jónsson elskaði íslenzk-
una og blað hans átti ríkan þátt
í iþví málhreinsunarstarfi, sem
hafið er á síðari áratugum 19.
eldarinnar hér heima, þar sem
tekinn er upp þráðurinn frá
Fjölnismönnum og fleiri íslenzk-
um menntamönnum á erlendri
grund.
Við sem nú erum ung eða
miðaldra gerum okkur naumast
Jjóst, hvernig ástandið var í
þessum efnum í mörgum þorp-
um og kaupstöðum á fslandi á
Í9. öld. Það er þjóðkunn saga,
að í einu stærsta þorpinu, þar
•em embættismennimir og kaup-
mennirnir voru danskir og töl-
uðu dönsku dagleiga, talaði al-
menningur dönsku á sunnudög-
um til hátíðabrigða! Og hver
man það nú, að fram að 1858
var venjulega töluð danska á
baejarstjórnarfundum í Reykja-
vfld
Stórslys og óbætanleg minnkun
góðan þátt í dönsku Oig islenzku
orðabókinni, sem Jónas Jónas-
son er aðalhöfundur að. Hann
beitti sér einnig fyrir því, að
Blaðamannafélag íslands gekkst
fyrir tilraun til þess að koma
samræmi á íslenzka starfsetn-
ingu. Hann var stöðugt á verði
fyrir hönd íslenzkrar tungu. Einn
af sanfStarfsmönnum hans, Einar
H. Kvaran skáld, komst þannig
að orði um þetta:
„Hann hugsaði um það sem
eitthvert stórslys og óbætanlega
minnkun, ef óíslenzkulegt orð-
færi slapp inn í ísafold eða þar
sást einhver subbuleg setning.
Ástin á íslenzkunni var það, sem
knúði hann áfram dag og nótt
með dönsku orðabókina. Ástin
íslenzkunni var það sem gerði
hann friðlausan eftir að hann
hafði tekið að sér stafsetningar-

Frá útför Björns Jónssonar.
í 35 ár. En auk þess hafði hann
verið viðriðinn útgáfu og rit-
stjórn margra tímarita og ann-
arra blaða, svo sem Skírnis,
Nýrra félagsrita, Sunnanfara,
Iðunnar og fleiri tímarita. Um
■hann hafði staðið meiri styrr
en nokkurn annan íslenzkan
blaðamann. Hann stýrði stærsta
og víðlesnasta blaðinu, var sjálf-
ur harðskeyttur og óvæginn í
máli. Um hann hlutu því að
blása svalir vindar á tímum
harðra. stjórnmáladeilna í ná-
vígi fámennisins. En flestir and-
stæðingar hans munu hafa verið
sammála um það, að honum
látnum, að hann hafi verið mikil-
hæfasti ritstjóri síns tíma,
óeigingjarn og einlægur ætt.
jarðarvinur, og mikilhæfur þjóð-
málaskörungur.

m *. *■ .
* atiSíarílMí; »5»

f i!ýþ ifforfefUigttm, »11 íu«>$ i
íf Uffi im)* þjöiþtr, íAþíú <W0
ga.->m«p ftKÍivá. l'j»iaS»ö*
, Hxt
i ttvin, tf þnwvir +6fni«ms
í f'sumsf maöþ* <i sfcsW f.t, mSþkúrimgar
■ «« ><■!•;<(•. þ*Mr *iA töfisi* höftftsr
■■■: l'w*. .nó/. .* t.f-. ÍT i. i*t»■ 1 wð t, c
nr>tm'u\ <:Ú4 |.ft ftð » ciiiirils ir.óammi ,i faUcgflH ItáU Mun
J'lWífðHlftl-íbftAV *UÍ }>V> fi)<< H þurfft ut) vem an.t>a8 én fiö
t»». r.ð {ilftDið fft>ri lcs tHJirtö efrtútt* íént wimnaí 8f >vl, tt

. ctiwift JiiOta. wKi vlft > jrtöháttðfitWn >*u», er irtiK'd vpO
dafoi.
iv.mHi.f «»í.. i>)rt» »«»>«»«*»«'» ............. Alifitigiskosuiii&ui'iittr í limisl. :
Á: p*** «Já «>s+ »smff«gm>ð si|>» 04 1»:>« ö
:;í: .m»v 'ii »>wú1h im> <ir |.*u, <>r f hiod f«rs 9v<M.«n »<> ; í Kúmiinflom st|>ingS* húfmn *j<:r ist«í>4i»gW
._ hktmlom fit.ftftr, þ<if<H» vjéf ^twíálögw fljálðf , _ <þiA 1 tftikaa t>s> wjKfh ijóft tóiöhrt. voto og áturgáfj+í.
••vilthijffti »!<m brtt .jrr Q*. Uo'úuuj Iðng t.l, og t.xri uyþTi.'.ts «$* lió.'utn vj*f líliði. ad v*'ri ncmt r4®“
vor a mrðst oolift Brms-U>jif8i«Mu,r mtö tj'nf nú vtfri riftum þ+«v eDgmn pímpur geflon, og
áhögíL mH'Hi f>. Kiatnl.k li sftma, hvyri. þj:i \*ri guð eða >11, »Hurl«*«,
j,i!«?fftövt st.Átftúi hef:r « t,«:osti hvsfft gúfts 1. ’ • eís f.-ivislfg, Kn ás«a-ra Cf iu fkóVfc, íojti hverj*:;
tiu j lU.frftövt ef.AinM hetTr < hv«« t<*•'■>
tiTfth. ?í<ír twjwfu «ít of öti8fftl«f.4«> Ogtsujdsfbftií *fcji>f?‘
t.toUí Ui ftð nuKla ós á kjöffin«t,i«tt 1>I 'Mtoneftt
t n, alxlcof* *í« HttvúúWtf. l<bMi&. vyiM, l>+3 fy-fc : |’<v«r ftrmr sð t>ú.> »•>'<■ iii aðra «f»/ Vun til að koroaífcf
■-1 i (uí giwv!* «bt: ójrmft.ifktt <jg átuignlvyffJi, f>- ttfurstlur : tijs sll f.viji (4 þv'ð nimit.fUu »Vv!<iu #f»u, »0 nola •"»>
Uortr/g^öt; > Ki'i*M«Rí;:rrjeu S;'»I», eða þnr aola ( rtnnioní «öom éstiríuna:
■ i,., ■■■( .'-• n.v A. 'AÚto.-. aít:
Arvs (U aiftrKu. öít p>i‘>í>4i*íU»f, 9« t+'gftt* s fáð.ft ui Uchs r.» ; iön iitciuki) hafl Wgt hsgldlr ej)ilf áhur.
,:C' «<-4».t.v«f,.<l.foar bcri >w. V-t'.; ;<.<>:<. Úg pirír ► f. u þntu sjc hvcrju orðt íaftníra, svo «cm hver- rnaflöf
i.i.úv i fóJtþeaihfaisg id j<*»* :<8 ' !«s s!j.irn.>rsKi‘á<u.^of:.n l fcjftnnu, {•» \efft«r J>ó rigi borlð
>.».«...„i*u<flX < u • \.i\t.vÖA„4,,>t„. >v,,,Mr,ti.M íi>o«t'. hvc. . :>)t' rófti'isríifu.ui •.Mi‘. . >i<íin.fftft(fl‘.V>.rtdi..á hnoil-«.,
Forsíða ísafoldar, í fyrsta skipti er hún kom út, 19. september 1874.
málin, þar til er hann hafði sam-
ið og komið út stafsetningar-
orðabók. Og íslenzkan var líka
engum samtímamanni hans
eftirlátari en honum“.
Margir málsnjallir menn hafa
fengizt við ritstjórn á íslandi, en
enginn þeirra hefur enn hlotið
slíkan dóm um tungutak sitt og
málfimi.
Ritstjórnarferli lýkur
Ritstjórnarferli Björns Jóns-
sonar lýkur 31. marz 1909, er
hann er skipaður ráðherra. Hafði
Björa Jónsson átti mikinn og hann þá verið ritstjóri ísafoldar
Gekk fremstur fyrir plógnum
Einn mótstöðumanna Björns
Jónssonar, Jóhannes Jóhannes-
son, alþingisforseti og bæjar-
fógeti, kemst m.a. að orði um
hann á þessa leið að honum látn-
um:
„Éig heimsótti Björn Jónsson
fáum mánuðum áður en hann
dó, og mun ég seint gleyma þeim
samfundi. Hann þjáðist þá af
þungbærum sjúkdómi, en samt
var hann svo ungur í anda og
fjörmikill að hann gætti þess
ekki, þó að umbúðir sálarinnar
væru hrörlegar. Ég stóð þar
frammi fyrir klakaklárnum
eirðarlausa, sem ævinlega gekk
fremstur fyrir plógnum og ruddi
braut hverju stórmálinu á fætur
öðru, óhræddur og ókvíðinn,
sama heljarmenninu, sem mariga
þá vegleysuna hefur brunað
yfir, sem samtíðarmenn hans
hafa álitið ófæra, sama ofurhug-
anum, sem með óbilandi karl-
mennsku og eldi áhugans hefur
gengið beint á móti hverri
stórhríðinni og höggvið og laigt
mótstöðumenn sína vægðarlaust,
og munu sumir enn kenna svið-
ans í þeim sárum, sama til-
finningaríka manninum, sem á
svipstundu rétti bágstöddum
hjálparhönd og þerraði með
kærleikans eldi tár þeirra mæddu
og undirokuðu, og var þar sem
annars staðar ekkert hálfverk
unnið. Sama hispurslausa mann-
inum, sem var ekki á veiðum
eftir vinsældum þeirra voldugu
í mannfélaginu, heldur steig oft
óþægilega á tær þeirra, svo
undan blánaði“.
Undir lok greinar sinnar
kemst Jóhannes Jóhannesson að
orði á þessa leið:
„Björn Jónsson sefur nú rótt
undir ábreiðu þeirri, sem honum
var kærust í lífinu. Æfistarfið
var án hvíldar og oft lífróður.
Árarnar liggja nú hreyfingar-
lausar í keipnum. Stórhuga
skipherrann, sem enga sjói
hræddist er nú lagztur fyrir. í
blaðamannaheiminum er stórt
skarð höggvið. Blessaða vinsæla
lognið getur haldizt þess vegna.
— Bjöm Jónsson sefur“.
— „Útliti Björns Jónssonar
Þarf ekki að lýsa. Lítum til
fjallanna, þar má sjá andlits-
fallið“.
Slík eftirmæli af munni and.
stæðings hljóta aðeins afburða-
menn.
Björn Jónsson gegndi ráð-
herrastörfum til 26. febrúar
1911. Var það mál vina hans og
samstarfsmanna, að vinnuþrótt-
ur hans hefði mjög verið tekinn
að þrjóta er hann varð ráð-
herra árið 1909. Hann hafði því
ekki notið sín sem skyldi í því
starfi, enda þótt hann hefði þá
forgöngu um mörg merk fram-
faramál og nýmæli.
Björn Jónsson lézt 24. nóvem-
ber 1912, rúmlega 66 ára að
aldri. Var útför hans sem þjóð-
höfðingi væri til grafar borinn.
Aðrir ritstjórar ísafoldar
Meðan Björn Jónsson var rit-
stjóri ísafoldar á árunum
1874—1909 voru nokkrir menn
honum til aðstoðar við ritstjórn-
ina, flestir aðeins um skamman
tíma. Árið 1878—1883, þegar
Björn Jónsson dvelur erlendis,
annast þeir dr. Grímur Thomsen
og Eiríkur Briem, prestaskóla-
kennari, ritstjórn ísafoldar.
Einar H. Kvaran,-skáld, er með-
ritstjóri blaðsins árin 1895—1901
og um skeið árið 1909. Ólafur
Rósinkranz, sem lengi hafði ver-
ið samstarfsmaður Björns Jóns-
sonar við ísafoldarprentsmiðju
og ísafdld annast ritstjómina
um nokkurra mánaða skeið árin
1903 og 1909. En það ár tekur
Ólafur Björnsson við ritstjórn
ísafoldar og annast hana til
dauðadags árið 1919. Sigurður
Kjörleifsson, læknir, var að-
stoðarritstjóri við ísafold frá 1.
júlí 1912 til 1. marz 1913.
Árið 1919 tekur svo útgáfu-
félagið Árvakur, sem þá hafði
eignazt Morgunblaðið, við út-
gáfu ísafoldar. Hafa ritstjórar
Morgunblaðsins síðan jafnframt
annast ritstjórn ísafoldar, sem
verið hefur vikuútgáfa Morgun-
blaðsins nær óslitið frá 1. júlí
1919 til þessa dags. Frá 31. júní
1921 til næstu áramóta voru
ísafold og Lögrétta ÞorsteinS
Gíslasonar sameinuð og komu
út þetta tímabil sem vikuútgáfa
Morgunblaðsins. En um áramót-
in 1922 varð sú breyting gerð, að
ísafold var lögð niður en Lög-
rétta gerð að vikublaði Morgun-
blaðsins. En hinn 31. marz árið
1924, þegar þeir Valtýr Stefáns-
son og Jón Kjartansson tóku
við ritstjórn Morgunblaðsins
v<ar útgáfa ísafoldar hafin að
nýju, en tengsl Lögréttu og
Morgunblaðsins slitin. Árið 1930
var svo landsmálablaðið Vörður,
sem Sjálfstæðisflokkurinn hafði
:efið út, í nokkur ár sameinað
safold og hefur blaðið síðan
borið nafnið ísafold og Vörður.
Auk ritstjóra Mongunblaðsins
hafa þrír menn starfað sem
stjórnmálaritstjórar fsafoldar og
Varðar. Eru það þeir Árni
Jónsson frá Múla, sem áður
hafði verið ritstjóri Varðar, Sig-
urður Kristjánsson, alþingis-
maður, er var stjórnmálaritstjóri
ísafoldar á árunum 1931—1933
og og Jón Pálmason, alþingisfor-
seti og bóndi á Akri, er var rit-
stjóri ísafoldar og Varðar frá 2.
nóvember 1949 til vorsins 1953.
Ritstjóm Ólafs Björnssonar
Skömmu eftir að Björn Jóns-
son varð ráðherra tók Ólafur
Björnsson, sonur hans, við rit-
stjórn blaðsins. Hann var ágæt-
lega menntaður hagfræðingur,
vel ritfær, ræðumaður góður og
hið mesta glæsimenni. Stýrði
hann ísafold að mestu leyti einn
til dauðadags, 10. júní 1919.
Var hann hvers manns hugljúfi
er honum kynntust og hinn
mesti mannskaði að fráfalli hans
í blóma lífsins, aðeins 35 ára að
aldri. Kona hans, frú Borghildur
Björnsison, lifir mann sinn.
Sonur þeirra hjóna, Pétur Ólafs-
son, hagfræðingur, er nú for-
stjóri ísafoldarprentsmiðju, hins
gamla og merka fyrirtækis ísa-
foldarfeðga. Starfaði hann um
árabil við ritstjórn Morgunblaðs-
ins og var einn af nánustu sam-
starfsmönnum Valtýs Stefáns-
sonar o<g Jóns Kjartanssonar á
því tímabili, er var mesti upp-
gangstími blaðsins. Þrjár kyn-
slóðir ísafoldarmanna hafa þann-
ig starfað að ritstjóm og upp-
byggingu ísafoldar og Morgun-
blaðsins. Ólafur Björnsson stofn-
aði Morgunblaðið árið 1913 með
Vilhjálmi Finsen og var því
einnig brautryðjandi á sviði
dagblaðaútgáfu í landinu.
Aðsetur ísafoldar
ísafold var árin 1874—1877
prentuð í Landsprentsmiðjunni í
Aðalstræti 9. En 16. júní árið
1877 stofnar Björn Jónsson fsa-
foldarprentsmiðju og er hún til
húsa í svonefndu „Doktorshúsi“
á Hlíðarhúsatúni, er enn stend-
ur, en telst nú til Ránargötu.
Er ísafoldarprentsmiðja því
87 ára gömul.
Fyrsta prentvélin, sem ísafold
var prentuð í í ísafoldarprent-
smiðju var handpressa, sem prent
aði 250 eintök á klukkustund. En
árið 1879 fær ísafold „hrað-
pressu", sem þó er knúin með
mannafli. Voru prentuð í henni
600 eintök á klukkustund. Var
þetta fyrsta „hraðpressa" á ís-
landi. Var hún sett upp í stein-
húsi Þorsteins Tómassonar, járn-
smiðs, rétt við Skólabrúna. Haust
ið 1880 er „hraðpressan" flutt i
Bankastræti 3, er síðar varð eign
Sigurðar Kristjánssonar, bók-
sala. Er hún þar til ársins 1886 og
ísafold prentuð þar á því tíma-
bili. í nokkrar vikur er prent-
smiðjan síðan flutt á árinu 1886
Framhald á bls. 17.