Morgunblaðið - 24.11.1964, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLADID
Þriðjudagur 24. nóv. 1964
UM BÆKUR
Ferðabók Ólafs Ólavíus
ÓLAFUR OLAVÍUS: FERÐA-
BÓK — Landshagrir í NV-, N-
og NA-sýsIum Islands 1775-
1777. Fyrra bindi. Steindór
Steindórsson frá Hlöðum ís-
lenzkaði. Bókfellsútgáfan h.f.,
Reykjavík 1964. 330 bls. Verð
448,—
Þessi bók var prentuð á dönsku
árið 1780, ntikið verk og vandað
í fjórblöðungsbroti. Hún er nú
xnjög fágæt orðin, eftirsótt og þar
af leiðandi rándýr. Nú, þegar
Olavíus birtist í íslenzkum bún-
ingi eftir hartnær 200 ára útlegð,
er ástæða til að fagna honum og
rifja upp verðleika hans.
Átjánda öldin herti hart að
íslendingum, svo að stundum
virtist liggja við landauðn. Fólks-
fjöldi var rösk 50 þúsund í aldar-
byrjun, en aðeins 47 þús. í aldar-
lok og hafði komizt niður í 37
þús. þegar lægst varð. Þótt
fólki fjölgaði í bili, reið jafnan
nýtt ólag yfir, bólusótt, eldgos
og fellivetur, svo að aftur seig á
ógæfuhlið. Einokunarverzlun lá
sem mara á þjóðinni, mengsaug
efnahaginn og bannaði flestar
•bjargir. Yfirstjórn lands og þjóð-
ar var í höndum einvalds kon-
ungs og stjórnarherra úti í
Kaupinhöfn.
Frá þessari myrku öld eru til
fjögur heimildarrit um lands-
hætti og þjóðlíf, sem mér virðast
bera af öðrum og oftast er því
vitnað til:
1. Jarðabók Árna og Páls, sem
gerð var á árunum 1702-1712
ásamt manntalinu 1703, skráð
á íslenzku og prentuð á þessari
öld, en þegar orðnar dýrar og
vandfengnar bækur.
2. Ferðabók Eggerts og Bjarna
um landkönnun þeirra á árun-
um 1752-1757. Hún var prent-
uð á dönsku í Sórey 1772,
mikið og vandað verk í tveim-
ur bindum og næsta sjaldan
á boðstólum. Henni var snar-
að á íslenzku og prentuð í
Rvík 1943, en þegar uppseld.
3. 0konomisk Reise iginnem de
nordvestlige, nordlige og
nordöstlige Kanter af Island,
Kbhn. 1780, sú hin sama, sem
nú er komin í íslenzkan bún-
ing og verður nánar lýst hér
á eftir.
4. Ferðabók Sveins Pálssonar,
dagbækur og ritgerðir, skráð
á dönsku 1791-1797, en prent-
uð á íslenzku 1945. Einnig hún
er nú upp gengin.
Allir einstaklingar og stofn-
anir, er eitthvað láta sig varða
menn og málefni 18. aldar, leggja
kapp á að hafa þessi heimildar-
rit nærtæk.
Ólafur Olavíus (Ólafsson) var
fæddur að Eyri í Seyðisfirði
vestra árið 1741. Hann var kom-
inn af dugandi bænda og presta-
ættum og settur til náms í Skál-
holti. Þar mun hann hafa lokið
námi 1765 og hélt þá til háskóla-
náms í Kaupm.höfn. Lagði
hann þar einkum stund á nátt-
úrufræði og hagnýta búfræði,
lauk bakkalársprófi (B.A. prófi)
1768 og gerðist þegar mikill
áhugamaður um verklegar fram-
farir og umbætur á ættjörð
sinni, en hafði þó mörg járn í
eldinum. Fyrsta rit hans, Islenzk
urtagarðsbók, kom út í Kmhn
1770, og Njáls sögu lét hann
prenta í fyrsta skipti 1772. Árið
eftir stofnaði hann Hrappseyjar-
prentsmiðju og veitti henni for-
stöðu tvö fyrstu árin, en hvarf
þá til Kaupmannahafnar.
Árin 1775-1777 ferðaðist hann
að stjórnarboði um norður- og
austurhéruð íslands og ritaði
síðan bók þá, sem hér ræðir um.
Hafði hann lokið því 1797. Sama
ár var hann skipaður tollstjóri
á Skagen á Jótlandi og gegndi
því embætti til, dánardægurs
1788.
Þegar þess er gætt, að Olavíus
náði aðeins 47 ára aldri, má
vissulega telja hann afkastamik-
inn rithöfund. Hann ritaði margt
í Rit Lærdómslistafélagsins um
verkleg efni, m.a. um bátasmíði,
álaveiðar og fóðurgrös. Þá samdi
hann einnig sérstakar ritgerðir
um jarðeplarækt, smjör og osta-
igerð, um litunargerð og loks
kennslubók í reikningi. — Er
ævi og störfum Ólafs gerð ýtar-
leg skil í formála Steindórs
Steindórssonar fyrir hinni nýju
útgáfu Ferðabókar Olavíusar.
Það er ekki unnt að ritdæma
200 ára gamla bók, eins Oig hún
væri ný af nálinni. Ýmsar hvers-
dagslegar athuganir, sem þar
eru skráðar, eru nú orðnar
nýstárlegar og merkilegar heim-
ildir. Verða því tilgreind nokkiur
dæmi í þessa átt, til þess að gefa
hugmynd um inntak þessarar
virðulegu ferðabókar.
Bókin hefst á ýtarlegu for-
spjalli eftir Jón konferensráð
Eiríksson. Þar er sá maður, sem
á árunum 1770-81 hafði mikil
völd í málefnum íslands og vakti
Klambratún
Hér er bréf frá B. R. í Vest-
mannaeyjum. Sýnir það m. a.,
að ekki eru allir Vestmanna-
eyingar enn búnir að fyrirgefa
Örnefnanefnd nafngiftina á
Surtsey.
„Vestmannaeyjum, 9/9 1964.
Kæri Velvakandi,
Ég hafi orðið þess var, að í
dálkum þínum hafa að undan-
fömu verið miklar vangavelt-
ur út af væntanlegri nafngift
á hinu endurbætta Klambra-
túni. Margir mætir hafa lagt
höfuðið í bleyti og eru nú orðn
ir það útþynntir, að í hið mesta
yfir velferð þess með föðurlegri
ást og umhyggju. Hann fylgist
með öllum tilraunum, sem gerð-
ar eru, kornrækt, skógrækt og
garðyrkju, en leggur mest upp
úr þúfnasléttun og túngarða-
hleðslu, sem tryggju heyöflun
og vetrarfóður handa búfénað-
inum. Þeir, sem skara fram úr,
fá árlega styrki eða verðlaun
fyrir. Eitt árið fær t.d. prestur-
inn á Lambastöðum á Seltjarnar-
nesi 20 ríkisdali fyrir ýmsar
jarðabætur, þ. á. meðal 335
faðma langan igrjótgarð.
Eitt af mörgu, sem Jón Eiríks-
son mun hafa komið til leiðar,
var konungsboð um, að stiftamt-
maður skyldi dveljast hér' á
landi. Mætti e.t.v. kalla það
fyrsta vísi að heimastjórn eftir
að einveldið komst á. — „Ég
vona“, segir J. Eiríksson, „að
það verði deginum ljósara af
þessari ritgerð minni, hversu
geysimikið gagn landið hefur
haft að dvöl hans nú um 11 ára,
einkum á atvinnusviðinu. Oig það
er létt að ímynda sér, hve mikið
tjón landið hefur beðið við það,
að enginn fyrrennari hans í
nærri því heila öld skuli hafi
litið það augum að heitið geti.
Því að það er augljóst, að em-
bættismaður, sem býr í fjarlægð,
hlýtur að líta á öll málefni með
annarra augum . . .
Það var einmitt þessi ágæti
Thodal stiftamtmaður, sem tók
það upp hjá sér að flytja hrein-
dýr til íslands, árið 1771. Og
litlu síðar, þá er sýnt þótti, að þau
þrifust allvel, lét stjórnin kaupa
30 hreindýr norður á Finnmörk
og flytja til Hafnarfjarðar. Voru
miklar vonir bundnar við þetta
nýmæli.
Þá ræðir Jón urn verzlun
landsmanna, aflabrögð, báta,
fiskverkun, læknaskipun, sam-
göngur og loks fornbókmenntir.
Þar er gerð grein fyrir upphafi
Árnasafns og vafningum þeim,
óefni er komið, og virðist horfa
til stórvandræða. Virðist mér
nú engin lausn önnur á málinu
en að skjóta því til úrslsurðar
„Örnefnanefndar“. Ef við
þekkjum þá nefndarmenn rétt,
verða þeir ekki í vafa um rétt-
nefni, kannske burtséð frá fag-
urfræði eða rómantízku sjón-
armiði, t. d. Surtlustykki, . .
eða Dagslátta D.
Kveðja,
B. R.“
Velvakanda hafa borizt fleiri
bréf um nafnið, en nú virðist
máiið vera klappað og klárt
Miklatún skal Klambratún
heita, segja hinir vísu menn.
sem á því urðu að fullgera stofn-
skrá og hefja framkvæmdir í
samræmi við hana. — Loks gerir
hann grein fyrir afskiptum sín-
um af ferðabók Eggerts og
Bjarna, rannsóknum Olavíusar
og útgáfu ferðabókar hans.
Þannig er allt forspjall Jóns
Eiríkssonar næsta furðulegur
aldarspegill. — Þótt stjórnarfarið
væri svifaseint og sóaði kröftum
á smáu tökin, minnir viðleitni
stjórnarvaldanna allmjög á vel-
ferðastefnu nútímans. Skýrslur
voru gerðar um hvaðeina,
fræðsluritum dreift meðal al-
þýðu, verðlaun veitt fyrir fram-
kvæmdir og ýmsar nýjungar
kostaðar af „konungsfé“.
Olavíus lagði upp í fyrstu
ferð sína 3. júní 1775 og lenti
16. júlí í Dýrafirði. Þaðan fór
hann norður um alla Vestfirði
og Hornstrandir til Steingríms-
fjarðar og þaðan til Flateyjar.
Fór utan 12. sept. og kom til
Hafnar 29. okt. — Mundu þetta
þykja langar og strangar sjó-
ferðir á vorum dögum.
Árið 1776 ferðaðist hann um
Melrakkasléttu og Langanes til
Vopnafjarðar. Síðan um Fljóts-
dalshérað og alla Austfirði suður
að Lónsheiði. Sigldi með Beru-
fjarðarskipi 7. okt. og kom til
Hafnar 6. nóv.
Þriðja sumarið lenti hann í
Húsavík 26. júní eftir 40 daga
útivist. Þaðan ferðaðist hann um
Norðurland til Steingrímsfjarðar
og fór utan úr Dýrafirði.
Ólavíus lýsir flestu, sem fyrir
augu hans ber til sjós og lands.
Hann skýrir frá því, hvernig
horfi með ýmsar umbótatilraun-
ir í jarðrækt og fiskveiðum, bend
ir á líklegar fiskihafnir og gerir
tillögur um hagnýtingu rekavið-
ar. Loks segir hann margt merki-
legt af daglegu lífi manna og
þjóðsiðum.
Þetta fyrsta bindi endar á lýs-
ingu Skagafjarðarsýslu. í næsta
bindi segir frá Norðursýslu og
Austurlandi. Þar verða einnig rit-
gerðir um brennisteinsnám og
surtarbrand eftir aðra höfunda.
Eins og fyrr greinir hefur
Steindór Steindórsson, mennta-
skólakennari, snúið ferðabókinni
á íslenzku. Enginn nema fjölfróð
ur og náttúrufróður þýðandi
hefði komizt vel frá því verki.
Það er ekki heldur áhlaupaverk
að þýða kansellístíl Jóns Eiriks-
sonar. Stíll Ólavíusar er léttari,
því að honum hefur verið ís'-
lenzk setningagerð tiltækari. Ég
Hvar fæddist Jónas
skáld Hallgrímsson?
„í barnatíma útvarpsins
sunnudaginn 15. nóv. s.l. var
þess getið, að sum börnin sem
skrifuðu um Jónas Hallgríms-
son, hefðu svarað skakikt spurn
ingunni um það, hvar hann
væri fæddur; hefðu þau sagt
hann fæddan á Steinsstöðum
í Stað Hrauns. Vegna þessarar
fullyrðingar vil ég geta þess,
að gamlir Öxndælingar og
fleiri hafa fyrir satt, að hann
sé einmitt fæddur á Steinsstöð-
um. Man ég t. d. glöggt, að
Stefán Árnason fræðimaður á
þykist og mega fullyrða, að þýð-
ing Steindórs sé býsna nákvæm
og yfirleitt svo lipur sem með
sannigirni verður krafizt. Honura
ber því heiður fyrir verk sitt.
Útgáfan er smekkleg, hand-
hæg og vel unnin, eins og al-
mennt gildir um bækur, sem unn
ard eru í prentsmiðjunni Odda.
Að lokum skal á það bent, að
það er allt annað en fljóttekinn
gróði að gefa út bækur af þessu
tagi. Þær renna ekki út eins og
ástarsögur og andatrúarbækur.
En þær eru öldungis vissar að
ganga upp á 10-20 árum. Slík er
reynslan. Og þá fara þær að selj-
ast á yfirverði manna á milli.
Þeir útgefendur, sem festa fé
sitt í útgáfum merkra heimildar-
rita, vinna þjóðnýtilegt verk, og
því vil ég enda þessar línur með
þökk til Bókfellsútgáfunnar oig
forráðamanna hennar fyrir að
flytja Olavíus gamla heim og
gera honum góð klæði.
Jón Eyþórsson.
Jón Pétuissnn
Irá Geirshlíð
Kve'ja
F. 13. 6. 1887 — D. 26. 10. 1964
Genginn er góður granni
Geðþekkur hverjum manni
drenglund hafði hann djarfa
dagsverkið vann til þarfa.
Greindur og viðtals góður
gjarnan kátur og fróður
gestrisinn glaður í anda
greiddi úr mörgum vanda.
Ég þakka þér kæra kynning
kveð þig með góðri minning
um störf þín styrkteik og þorið
þín stefna var gróskuríkt vorið.
Það þarf ekki að vefjast
í vandann
því vissa er um lífi fyrir handan
til fullkomnra fyrirheita
þeir finna sem trúa og leita.
Vertu sæll vakan er þrotin
viðnámsþróttur var brotinn.
Gott er að hvílast og hverfa
hinna er að lifa og erfa
störfin og hugsun snjalla
frá ströndum til efstu fjalla
með klökkva frá kirkjusalnum
kveður þig fólkið úr dalnum.
Jakob Sigurðsson.
Steinsstöðum sagði mér og bar
fyrir því afa sinn Stefán Jóns-
son alþingismann á Steinsstöð-
um, sem kvæntur var Rann-
veigu systur Jónasar, að á
Steinsstöðum væri Jónas fædd-
ur en ekki á Hrauni, þótt for-
eldrar hans byggju þar þá.
Tildrög þessa voru sögð þau,
að foreldrar Jónasar hefðu
teppzt austan öxnadalsár
vegna vatnavaxta, er þau voru
á heimleið síðla dags, sumir
segja, á leið frá Glæsibæ.
Hefðu þau því tekið þann kost
að beiðast gistingar á Steins-
stöðum, en þar hefði svo Jónas
fæðst um nóttina.
Ólafur Jónsson
frá Skjaldarstöðum.
Rauðu
Rafhlöðurnar
fyrir transistor viðtæki.
Bræðurnir Ormsson
Vesturgötu 3. — Sími 11467.