Morgunblaðið - 28.03.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 28. marz 1965
Matthías Johanne-ssen
Hleiiurinn og bnknríi
i.
Landrtám hið nýja
OFT var haft í flimtingum hér
á landi, að norræn samvinna
væri hvorki fugl né fiskur og
raunar ekki annað en skála-
ræður og snobb á lágu plani.
Nú eru flestir farnir að gera
sér grein fyrir því, að hún nær
lengra en til yfirborðsins og
hefur eflzt til muna á síð-
ustu árum.
í heimsstyrjöldinni síðari
losnuðum við úr tengslum við
frændur okkar á Norðurlönd-
um, enda ekki við öðru að bú-
ast eins og ástatt var í verald-
arkösinni. Við lögðum lag okk-
ar við aðrar þjóðir, sem við
höfðum ekki áður haft nein
veruleg kynni af og eftir styrj-
öldina efldum við vináttu við
margar þjóðir sem nokkrum ár-
um áður höfðu verið okkur jafn
fjarlægur heimur og ævintýri
Þúsund og einnar nætur. Milli
okkar og þessara þjóða hafði
verið aldagömul fáfræði og
blefkinskir hugarórar. Nú stóð-
um við allt í einu í sporum
nærsýnu stúlkunnar, sem hafði
vitað af' tignfögrum fjöllum
sveitar sinnar en aldrei sé<f
þau, þangað til einn dag að hún
fékk gleraugu — og sjá! Þarna
blöstu þau við, ekki lengur
partur af draumi hennar, held-
ur blákaldur veruleiki; útsýnið
var ekki lengur bundið við bað-
stofuþrönga veröld gamalla torf
bæja, heldur efstu tinda og
yzta sjónhring. Þannig stækk-
aði einnig veröld okkar og
veruleiki af kynnum við okkur
áður lítt þekktar þjóðir og
menningu þeirra; við þjáðumst
ekki lengur af því innilokunar-
meini, sem afskræmir ýmis
skrif forfeðra okkar um önnur
þjóðlönd á einangrunar- og
vesaldartímunum; við höfðum
endurheimt þá menningarlegu
reisn sem einkenndi glæsileg-
asta skeið sögu okkar,, þegar
það þótti engin forsmán að
þrá til Rómar og jafnvel Mikla-
garðs.
Auðvitað hafa þessi nýstofn-
uðu kynni veitt margvíslegum
straumum inn í þjóðlíf okkar
nú um nokkurra ára bil, alda-
gamalli norrænni menningu
sem fyrir var í landinu að
mörgu leyti til eflingar, eða í
það minnsta til hvatningar.
Ýmis öfl sem fargþung einangr
un hafði drepið í dróma forpok-
unar og vanmetakenndar, voru
leyst úr læðingi með þeim um-
byltingum, sem vel mætti
nefna landnám hið nýja. Góð-
ur efniviður var fyrir í land-
inu, nú var að steypa hann af
nýju í móti þeirrar framtíðar,
sem við enn ekki þekkjum.
Knginn er sá íslendingur, að
hann beri ekki í brjósti þá von
heitasta að vel takizt til við þá
umsteypu, en auðvitað er deilt
um hvernig að skuli farið, eins
og alltaf er. Jafnvel er deilt um
traustleika þess efnis, sem er
fyrir hendi í landinu og mynda
á kjarna hinnar nýju blöndu.
Sumir virðast hafa heldur litla
trú á því, aðrir meiri — en
undir styrkleika þess er fram-
tíðin komin. Um þessa framtíð
hef ég farið nokkrum orðum
að gefnu tilefni í pistlum mín-
um og vona að mér sé virt til
vorkunnar, þó ég bæti þessum
línum við. Mér skilst á sumum,
að ég hafi jafnvel fyrirgert
mannorði mínu með því að trúa
á þessa framtið, en það gerir
ekkert, enda kannski ekki mik-
ils í misst.
II.
Efla ber tengslin
við Norðurlönd
Sá gamli norræni andi er líf-
akkeri okkar í þjóðfélagsbylt-
ingunni, sem nú á sér stað hér
á landi. Það er því ekki óeðli-
legt að við gerum okkur grein
fyrir því, að í stað þess að rjúfa
tengslin við frændur okkar á
Norðurlöndum, er okkur ekki
aðeins brýn heldur skilyrðis-
laus nauðsyn á að efla þau og
styrkja; við eigum að blanda
geði við Norðurlandaþjóðir í
ríkara mæli en hingað til. Þó
þær hafi ekki verið kallaðar til
að varðveita forna tungu nor-
rænna manna, hafa þær ávallt
verið útverðir norrænnar menn
ingar ekki síður en við, og oft-
ast staðið þannig á þessum
verði að margt hefðum við get-
að af þeim lært. Samt höfum
við lengstum haft tilhneigingu
til að vanmeta áhuga Norður-
landamanna, annars vegar á að
varðveita fornmenningu sína
og okkar og sækja í hana frjó-
magn í lífshlaupsviðleitni sína,
og á hinn bóginn að kynna
hana öðrum þjóðum. Hér hefur
lengi legið í iandi að við höfum
einskonar einkarétt á þessariarf
leifð og séum hinir einu útvöldu
erfingjar; Norðurlandaþjóðirn-
ar séu aðeins hvimleiðir útarf-
ar, sem engan áhuga hafi á mál-
inu, nema ef þær gætu stolið
af okkur nöfnum frægra manna
til að skreyta sig með. En svo
einfalt er málið ekki, sem bet-
ur fer.
Kjarninn í fornri menningu
okkar er evrópskur og er að
miklu leyti hingað kominn frá
Norðurlandaþjóðunum, og þá
einkum Norðmönnum. Margt í
þessari menningu á sér langan
aðdraganda og hefur ekki náð
hingað á norðurhjara nema eft-
ir krókaleiðum. Blómaskeið
norrænnar menningar er að
vísu bezt varðveitt í verkum
íslenzkra manna, en hún var
ekki fyrir þá sök einangrað ís-
lenzkt fyrirbrigði, heldur liður
í merkilegri þróun. Það er ekk-
ert aðalatriði, hvort Hávamál
voru ort á íslandi eða í Noregi,
eða hvort Ágrip var skrifað af
norskum manni eða íslenzkum,
eða hvort Leifur heppni var fs-
lendingur eða Norðmaður. í
deiglu Víkingaaldar er oft erf-
itt um vik að ákvarða þjóðerni
manna, hvort þeir voru Norð-
menn, íslendingar, Færeyingar,
Hjaltlendingar — sumir voru
bara Væringjar. Og ég veit
ekki betur en í fyrsta skipti,
sem orðið íslenzkur kemur fyr-
ir í varðveittum, rituðum heim-
ildum, sé í einni af Austurfarar-
vísum Sighvats, sem ortar eru
nær hálfri annarri öld eftir að
landnám hófst, og mörgum ár-
um eftir að Leifur fæddist í
Dölum vestur.
Við eigum miklu frekar að
kynda undir metnaði frænda
okkar og áhuga þeirra á sam-
eiginlegum, fornum arfi, því
þeir hafa öll tækifæri til að
kynna hann umheiminum, en
við ekki. Við getum svo gert
það, sem hugurinn stendur til:
verið fínir menn í forseta-
stúku og notið góðs af þeim ár-
angri sem sameiginlegur styrk-
ur Norðurlandaþjóða einn get-
ur megnað, þessum forna arfi
okkar allra til framdráttar og
áhrifa í umbyltingarsömum
heimi kjarnorkualdar. Við eig-
um að vera stoltir af þessum
félagsskap, en ekki hégómlegir
og særðir eða móðgaðir vegna
smávægilegrar yfirtroðslu
frænda okkar. Þeir vita að hér
var arfurinn ýmist varðveittur
eða endurnýjaður og enginn
þarf að fara í grafgötur um, að
til dæmis Norðmenn gera sér
grein fyrir að án íslenzkra
manna hefði líf þeirra á merki-
legum vegamótum þjóðsögunn-
ar tortímzt í þögn og gleymsku.
En auðvitað eiga þeir að fá að
líta kóngarit Snorra sömu
augum og Gyðingar Gamla
testamentið: jafnframt því sem
þau voru íslenzk hámenning í
stíl og frásögn eru þau norsk
þjóðsál í rituðu máli. Af hvoru
tveggja getum við verið stoltir.
Og við þurfum ekki að bera
neinn kvíðboga fyrir því, að
sæmilega menntuðum Dönum
sé ekki kunnugt um trúnað
okkar við fornan arf, þó nokkr-
ir danskir vísindamenn með
prófessora í norrænum fræðum
í broddi fylkingar virðist ekki
hafa hugmynd um, á hvaða fjör
efnum íslenzk þjóðarmenning
hefur nærzt. En auðvitað verð-
um við einnig að skilja afstöðu
þeirra, hún sýnir einungis
hversu mjög þeir meta forna,
norræna menningu. Hitt er ó-
neitanlega nýstárleg tilbreyt-
ing, að stjórnmálamenn skuli
umgangast staðreyndir af meiri
kurteisi og prúðmennsku en
margfróðir vísindamenn í húm-
anistískum fræðum. En slepp-
um því. Sá tími er liðinn, þeg-
ar íslenzkur maður sagði:
Kaupmannahöfn er Golgata ís-
lenzku sálarinnar. Og hann
kemur ekki aftur.
Á Norðurlandaráðsfundinum
sællar minningar mátti glöggt
heyra, að frændum okkar þótti
ekki í kot vísað að koma til
Reykjavíkur. Norðurlöndin
hafa með samstöðu og einhug
náð þeim menningarlegu áhrif-
um í heiminum, sem með ólík-
indum er af svo fámennum og
að sumu leyti afskekktum þjóð-
um — og með það í huga sagði
einn þeirra fulltrúa sem á
fundinum var og ég talaði lítil-
legá við: að reka mundi að því
að á Reykjavík yrði litið sem
Aþenu norræns anda og menn-
ingar. Ég setti auðvitað upp
mitt islenzka sparibros og svar-
aði: Þið þurfið ekki að óttast
þá þróun, við höfum nú þegar
nokkra sjálfkjörna sókratesa.
III.
Tungan - enginn
steingervingur
Oft er á það minnzt, að ís-
lendingar hafi varðveitt hina
fornu tungu norrænna feðra
okkar, en aðrar Norðurlanda-
þjóðir glatað henni. Það er
rétt, við höfum geymt tunguna
með þeim árangri að einstætt
er, og ætti það afrek að nægja
okkur til nokkurs sóma í sam-
félagi þjóðanna. Tungan og
landið eru óaðskiljanlegur part-
ur hvort af öðru, og þarf ekki
um að ræða; jafnvel svo að
hvort ber keim af öðru, ef að
er gáð. Ég hef einhverntíma
kveðið svo sterkt að orði í grein
hér í blaðinu, að ég fái ekki séð
að íslendingar gegni öðru hlut-
verki í heimsbyggðarsögunni en
geyma þessa tungu, efla hana
og endurnýja. Og ég hef ekki
gefnu
tilefni
skipt um skoðun. Hitt er ég
ekki eins viss um að íslenzk
tunga hafi breytzt jafn lítið og
margir hér á landi vilja vera
láta.
Eitt sinn spurði Sigurður
Nordal mig, hvernig ég héldi
að væri að eiga samtal við Egil
Skallagrímsson, ef ég ætti þess
kost, og hvort ég gæti ímyndað
mér hvernig mér yrði við að
hitta karlinn. Mér varð auðvit-
að svarafátt. Þó ég hugsaði eitt-
hvað í þá átt, datt mér auðvitað
ekki í hug að segja við Sigurð,
að svo væri Óðni fyrir að
þakka, að Egill væri dauður og
þyrfti ég aldrei að freistast til
að leggja mig í þær lífshættur
sem væru því samfara að eiga
við hann samtal. En ég hef oft
síðan hugsað málið og þá hefur
mér gjarna dottið í hug, hvort
nokkur von væri til að ég
skildi karlinn eða hann mig.
Ég er hræddur um að samtalið
mundi ganga erfiðlegar en
margur hyggur — yrði jafnvel
svo skrykkjótt að karlinn
mundi ekki nenna að eiga svo
skilningssljóan viðmælanda yf-
ir höfði sér til lengdar, en gripi
til þeirrar lausnar sem honuna
var tömust: að kljúfa hann í
herðar niður.
Ég er ekki einu sinni viss um
að hann skildi mig, þegar ég
ávarpaði hann með nafni: Egill,
bar hann allt öðru vísi fram en
við gerum í dag, með löngu e-i
og rödduðu 1-i. Við tölum nefni-
lega ekki sömu íslenzku í dag
og áður, þó okkur þyki gott að
fullyrða það í skálaræðum og
hástemmdum samtölum við út-
lenda menn. Enginn vísinda-
maður er ég til að geta sagt
um, hve mikið málið hefur
breytzt í framburði, en það er
áreiðanlega meira en stolt okk-
ar gæti viðurkennt. Þegar Egill
átti að hitta Eirík í Jórvík
hvatti Arinbjörn hann að yrkja
konungi ljóð til lausnar höfði
sínu. Egill svaraði: Freista skal
ég þessa ráðs, en ekki hef ég
við því búizt að yrkja lof um
Eirík konung. Málfræðingar
hafa auðvitað reynt að finna
með samanburði þann fram-
burð, sem Egill notaði, og marg
ir erlendir kennarar hafa áreið-
anlega sagt nemendum sínum
að lesa setninguna því sem
næst á þessa leið: Freista skall
ekk þessa raaþs, en ekki heffi
ekk við því búizk att urkja loff
úm Eirík konnung, þ.e. með
framburði, sem enginn íslend-
ingur gæti lært nema með ær-
inni fyrirhöfn á löngum tíma.
Segjum að Egill hafi nú auk
þess verið óðamálá af tilhugs-
uninni um að hitta erkióvininn,
sjálfan Eirík konung — hver
veit þá nema okkur hefði fund-
izt þessi setning hálfgerð fær-
eyzka á vörum hans? Ég veit
að þetta hljómar eins og hvert
annað guðlast á íslandi, en þá
er að taka því.
Á síðustu öld voru endur-
vaktir nokkrir fornir bragar-
hættir, en vegna margvíslegra
áherzlubreytinga (og breytinga
á lengd sérhljóða o. fl.) er með
öllu útilokað fyrir sjení eins og
Jónas Hallgrímsson að yrkja
fornyrðisleg eða ljóðahátt með
réttum slætti samkvæmt forn-
um venjum. Auðvitað eru ljóð
hans ekki verri fyrir það í okk-
ar eyrum, en hræddur er ég um
að forfeðrum Jónasar og okkar,
sem voru vanir sínu tungutaki
og áherzlum, hefði þótt skot-
Framhald á bls. 19