Morgunblaðið - 28.03.1965, Side 13

! Sunnudagur 28. marz 1965
MORGU NBLAÐIÐ
13
tækjum í nútíma þjóðfélagi en
t. 4. sjónvarpi. Ég er Lager-
crantz algjörlega sammála í
þessu efni. Það er hið ritaSa
jarál, sem stefnuna markar. Þess
vegna standa þær þjóðir betur
»ð vígi aS varðveita tungu sína
©g þar af leiðandi menningu,
sem eiga töggurlegar bókmennt
ir, en hinar sem hafa engan siík-
an bakhjall. Þess vegna glötuðu
Hjaltlendingar 'hinu forna, táma
bundna máli sínu, og þess vegna
m.a. varð norræna undir í bar-
éttunni við erienda strauma í
Noregi eg Danmörku. Þjóðrek-
ur munkur ritaði ágrip sitt af
Noregs sögu á latínu og hvað
gerði Saxó í Danmörku? Hann
ritaði emnig sögu sinnar þjóðar
é latínska tungu. Bakhjailurinn
var þannig erlent mál, þ.e.
esperantó þeirra tima, mál sem
eitt sinn hafði hijómað á vör-
um mestu mæiskusnillinga eina
beimsveldisins sem sagan þekk-
ir, en var nú orðið tækj fárra
manna til að koma hugsun sinni
é framfæri. Em — meira að
segja latína varð viðskila við
þjóð sína, heimsveldið, þegar
latínskum bókmenntum fór
hnignandi, þær urðu menning-
erlegu hruni að bráð og blómi
þeirra hvarf aimenningi inn í
djúp gleymsku og þagnar. Þessi
breytimg gekk eins og oftast er
í þá átt, að málið varð einfald-
era í meðförum fóiksins. Fall-
beygingin varð verst úti, þ.e.
íöllunum fækkaði, þau runnu
eaman og síðan hurfu þau með
öiiu, en einstöku beygingarend-
ingar urðu eftir. íslenzka fall-
beygingarkerfið virðist í engri
Ihættu, að minnsta kosti ekki
enn sem komið er. Og við eig-
um að setja nýjum tökuorðum
þau ófrávíkjanlegu skilyrði, að
þau taki íslenzkri fallbeygingu.
Aftur á móti stóðst latneska
sagnakerfið betur þessa niður-
tnolnun tungunnar, en í þeim
ef num megum við einmitt gá að
©kkur. Menntaskólakennari í
Heykjavík hefur sagt mér, að
éberandi sé að viðtengingar-
háttur þátíðar sé að hverfa af
vörum ungs fóiks. Það segir t.d.:
hvað mundirðu gera, ef hanm
tnundi biðja þig að koma, í
etaðinn fyrir: ef hann bæði þig
eð koma. Þessi dæmi eru
hættumerki. Skólamir verða að
etanda dyggan vörð um undir-
etöður tungunnar, ef uppblástur
hennar á ekki að hefjast.
Latína og latnesk menning
dóu ekki út umyrðaiaust, það
skyldi enginn halda. Þau blésu
lífi í nýjan frjóanga og urðu
þannig partur af þeirri veröld,
sem skaut rótum í upplausn
heimsveidisins. — Durant segir
í Rómaveldi: „Tunga Rómverja
varð með aðdáunarlegri afbök-
un mál Ítalíu Rúmeníu, Frakk-
iands, Spánar, Portúgals og
Suður-Amerfku — hún lifir enn
í hljómandi ritúali og opinber-
um skjölum rómverskrar kirkju
og ritar lyfseðla við meinum
mannanna". En minnumst þess
að latnesk tunga dó á vörum
fólksins sem átti hana og nærði
um margra alda skeið, þegar afl
ið var úr bókmenntum hennar
og hið ritaða mál varðaiisherjar
upplausn ríkisins að bráð. Og
þá, og þá fyrst — en jafnvei
tunga Rómverja! Þess er vert
að minnast.
V.
Einemgrun -
eðcr hvaið ?
Stundum er sagt: Hvers
vegna giötuðu Norðmenn tungu
sinni, en ekki íslemdingar? Og
svo er bætt við: Þarná sjáið
þið, einangrunin! En máiið er
iangt frá því að vera svo ein-
falt. Ég þykist hafa bent á eina
af höfuðástæðunum. önnur er
snögg málfræðileg einföldun
norrænnar tungu í Noregi, sem
ekki skal farið út í hér. Og loks
skiidi Hansamenningin eftir sig
spor í Noregi og Danmörku,
enda þvingaði hún sæmilegan
skammt af lágþýzkum áhrifum,
og þá einkum tökuorðum, inn
á berskjaldaðar þjóðirnar — ég
segi berskjaldaðar vegna þess
þær voru að mestu bóklausar á
sínu eigin máli og viðmiðun
lítii sem engin þegar fram í
sótti, aðhaidið ekki fyrir hendi
í ritmáiskurli latínubóka. Þessi
lágþýzku áhrif gera meira að
segja vart við sig í „íslenzku
einangruninni" sem verið er að
tönglast á og þarf ekki annað
en lrta á rit Chr. Westergárds
Nielsens tii að ganga úr skugga
um það, „Láneordene í det 16
Árhundxedes trykte islandske
litteratur" (oftast bárust þessi
á’hrif um Noreg eða Dan-
mörku). En nú þarf ekki lengur
að óttast um framtíð dönskunn-
ar eða norskunnar, hvorki ríkis-
málsins né landsmálsins. Báðar
þessar tungur hafa sterkan bak-
hjall í verkum höfuðskálda. Etf
fólkið missir ekki tengsiin við
þessa flóru menningar sinnar,
ræna engir Hansakaupmenn
máli þess. ÞS mun jafnvel ný-
norskan, jafn óskemmtileg
og hún annars er, halda velli.
En þegar þjóð skrifar allt sem
máli skiptir á annarri tungu en
sinni eigin, er voðinn vis. Und-
irstaðan er engin, húsið á sandi
byggt. Þess vegna eru bók-
menntimar burðarásinn í lífi
þjóðanna — og þá auðvitað
ekki sízt lítilla þjóða — sem
vilja halda arfi sínum í heiðri
Og varðveita menningu sína ó-
skerta. Þetta mættu íslenzkir
valdhafar hafa í huga, þegar
þeir ráðstafa ijármunum ríkis-
ins.
Þessi þurðarás hefur aldrei
brugðizt okkur. Hann hefur að
visu verið missterkur, en ég
hygg að hann hafi fremur
styrkzt en hitt. Auk þess hafa
tungunni bætzt góðir liðsmenn
þar sem eru skólarnir pg leik-
húsjn. Þó leikhúsin geti verið
stopult aðhald (eins og útvarp-
ið), er hlutverk þeirra oít og
tíðum sterkt og öflugt í við-
leitni til menningarræktar og
andlegrar heiisugæzlu. Ég tek
þetta fram vegna þess að ég er
ekki viss um, að alltaf hafi ver-
ið lögð á þetta atriði svo rík
áherzla sem vera ber. En ein-
mitt af þeim sökum hrýs mér
hugur við að hlusta á það nýnál
arskraf í blöðum og á manna-
mótum, að nútímaleikhús eigi
helzt ekki að byggja á góðum
bókmenntum, heldur hljóti nú-
tímaleikritun að vera „vísindi"
út af fyrir sig, ekki bókmenntir.
Ég trúi ekki á þetta tal. Gott
leik’húsverk og gott bókmennta-
verk haldast oftast í hendur. Og
hlutverk góðs bókmenntaveiks
í varðveizlu tungunnar er marg
falt meira en þess „visinda-
lega“. Tilbreyting er góð, en
engin ástæða er tii að gera und-
antekningar að ófrávíkjanleg-
um reglum. Mikilvæg atriði á
borð við þetta hef ég ekki séð
leiklistargagnrýnendur taka til
meðferðar, og væri þó ærin
ástæða til.
Loks má nefna skélana. Þar
skipa bókmenntirnar ekki þann
sess, sem lítilii þjó'3 eins og
okkur er nauðsyn ó. En ef skól-
arnir, — þ. e. ríkisvaldið, sem
hefur gert kröfu til allrar upp-
træðslu æskuiýðsi-ns og sagt við
fóikið: Þið þurfið ekki að sjá
um uppeidi eða menntun barna
ykkar, við gerum það — og
oftast með þeim afleiðingum að
foreldramir leggja árar í bát,
sljóvgast, hugsa með sjáifum
sér: ríkið annast þetta hvort eð
er — ef skólarnir bregðast hiut-
verki sínu, þurfum við ekki að
hafa áhyggjur, hvorki af menn-
ingu ofckar né tungu. Það hverf
ur allt í grænum sjó velferðar-
ríkisins. Það er hægt að efla
raunvisindi, smíða skip og stór-
ar verksmiðjur, byggja glæsi-
lega súlnahöll ofan á undirstöð-
ur torfkofamenningarinnar, en
ef þessi sama undirstaða er veik
og vanrækt, hrynur yfirbygg-
ingin eins og spilaborg. Við eig-
um auðvitað að tileinka okkur
eftir getu spútnikmenningu nú-
tímans, en hún getur aldrei
komið í staðinn fyrir tungu
Egiis og Snorra. Við eigum að
leggja áherzlu á margvíslegar,
nútimalegar rannsóknir, en
ekki á kostnað neins af því sem
heyrir til gömlum arfi Og þjóð-
legri eða norrænni menningu,
hvort sem menn heldur vilja.
Og þá er komið að kjarna
málsins? Hvers vegna varð-
veittist norræn tunga á ísland,
en ekki í Noregi? Ég minntist
á Noreg og bókmenntirnar á þvi
tímabili, sem úr þvi var skorið
að Norðmenin glötuðu norrænni
tungu sinni, en við héldum
henni. Fullyrt hefur verið að við
höfum haldið henni aðeins
vegna einangrunar. Ég segi: nei.
Á sama tíma og lærðir menn
i útlöndum rituðu bækur á lat-
ínu, sátu ísienzkir menn, lærð-
ir og leikir, og skrásettu bækur
á eigin tungu. Ástæðan er
kannskj einn af leyndardómum
íslenzkrar menningar. Og lík-
lega eru þær margar. Ein
gæti verið sú, að Sslenzka frum-
kirkjan var ekki andlegrar
stéttar kirkja, ef svo mætti
segja, heldur bændakirkja. —
Prestar og höfðingjar voru af
sömu rót runnir, milli klerka-
stéttar og bændasiéttar mynd-
aðist ekki djúp fyrr en síðar.
íslenzka klerkastéttin er raunar
vaxin úr bændastéttinni og hún
heldur tryggð við uppruma sinn,
erfðir og menningu. Mái hennar
er norræn tunga, en ekki alls-
herjar mál kirkjumnar, laiina.
Vart er hægt að benda á hlið-
stæður þessarar þróunar annars
staðar í Évrópu á þessum tíma,
og er efcki út í hött að álykta,
að hér sé eitt svarið við fyrr-
nefndri spurningu,
Bent hefur verið á, að klerka-
stéttin íslenzka, sem á ekki
minnstan hlut að sköpun bók-
menntanna, bafi haldið trúnað
við tunguna vegna þess að hún
hafi að miklu leyti verið heima-
a!m og ekki menntuð upp á
latínu. Andi manna eins og
Sæmundar fróða, sem var lat-
ínulærður í Paris, og ritaði giat-
aða bók á því máli að sagt er,
sveií ekki yfir vötnunum eða
var að minnsta kosti kæfður í
íæðingu. Það skyidi þó aldrei
hafa verið að menntunarleysið,
eða öllu heldur heimsmenning-
arleysið, hafi orðið bezti banda-
maður íslenzkrar tungu á þessu
Viðkvæmasta skeiði menningar
okkar. Þá hefði formæiendum
einangrunarkenningarinnar á-
skotnazt óvæntur bandamaður!
Vafalaust koma ýmsar aðrar
ástæður til greina, og skal ég
ekki fjölyrða um þær, enda
mun víst ýmsum þykja nóg
komið. Einni skýringu vil ég þó
bæta við og er hana að finna
í samtali, sem ég skrifaði við
Magnús Má Lárusson prófessor
(sjá Hugleiðingar og viðtöl,
18.—19 bls.): „Menning þrett-
ándu aldar er ekki sérstaklega
norræn, heldur evrópsk. Við
förum að dæmi Engilsaxa og
notum móðurmálið, en ekki
latínu. Raunar veit ég enga ein-
hlíta skýringu á því, hvers
vegna íslendingar rita á móð-
urmáli sínu fremur en latínu
sem var menningarmál þess
tíma. En mér hefur dottið í hug
að máldagarnir hafi haft þó
nokkur áhrií í þá átt. Þeir voru
eignaskrá kirkna og klaustra.
Upphaílega merkir orðið samn-
ingur, þ.e. samningur rnilli
bóndans, sem byggir kirkjuna
og kirkjunnar sem stofnunar,
Þessir máldagar voru með því
fyrsta, sem ritað var hér á *
landi. Ástæðan til þess að þeir
eru skrifaðir á íslenzku' er lík-
lega S'ú, að hrnn skrifaði mál-
dagi hafði upphaflega ekkert
sönnunargildi beldur hinn lesni
texti, en máldagann átti sam-
kvæmt lögum að lesa yfir söfn-
uöinum einu sinni á ári, á
kirkjudaginn eða vigsludegi
kirkjunnar. Þá dugði ekki að
kyrja latínu yfir sauðsvörtuana
almúganum, sem ekkert skildi**.
Og ennfremur segir Magnús
Már: „Á fyrstu árum ritaðs
máls á íslandi þurfti að lesa
lögin í heiid til að tryggja á-
framhaldandi gildi þeirra, og
átti ahnenningur að hafa hönd
í bagga með lagasetningunni.
Þá dugði ekki að skrifa þau á
latmu. Þetta er sá jarðvegur
sem mótar venjuna og hefur '
mjög liklega bjargað þvi að við
tölum íslenzku í dag“.
Þannig má sjá, að það ér rit-
imálið, sem slær skjaldborg um
tungu okkar og ræður úrslitum
um varðveizlu hermar. Elf andi
Sæmundar fróða og lærdóms-
listar hans hefði ráðið ríkjum
á íslandi á þessum viðkvæmu
tímamótum, er með öllu óvist
hverja stefnu tunga okkar og
imennjing hefðu tekið. Þannig
má með fulíum rétti segja að
íslenzk menning sé bændamenn
ing með margvíslegu — og þé
ekki sízt kirkjulegu — erlendu
ívafi. En undirstaða hennar er
lögð. þegar ísland er í nánum
og sterkum tengslum við evr-
ópska menningarstrauma; hún
er ekki eingetin og á ekki varð-
veizlu sína að þakka glóru-
lausri einangrun, eins og sumir
virðast haida. Kveikja hennar
er evrói>sk hámenning, reist á
kirkjulegum grunni, en kveik- ,
urinn sjálfur er heimaunninn.
Ljósinu — þessu einasta ljósi
sem lýsir í aidalöngu myrkri
viðsjállar sögu okkar — var
skýlt af höndum sem alltaí
héldu trúnað við logann
sem forfeðurnir tendruðu. En
kannski verður það ávallt einn
af leyndardómum sögunnar,
hvers vegna íslendingar áttu
gæfusamari forfeður en flestar
þjóðir aðrar.

?■> >' Ttl v£‘.,V--.'l

P’- FJOLHÆFASTA
'OVER farartækið á landi
Því svara hinir fjölmörgu
Land Rover eigendur!
Land-Rover er afgreiddur með eftirtöldum búnaði:
Aluminium hús, með hliðargluggum — Miðstöð og rúðublásari — Afturhurð með
varahjólafestingu — Aftursæti — Tvær rúðuþurrkur — Stefnuljós — Læsing á
hurðum — Innispegill — (Jtispegill — Sólskermar — Gúmmí á petulum — Dráttar-
krókur — Dráttaraugu að framan — Km-hraðamælir með vegmæli — Smurþrýsti-
mælir — Vatnshitamælir — 650x16 hjólbarðar — H. D. afturfjaðrir og sverari
höggdeyfar aftan og framan. — Eftirlit einu sinni eftir 2500 kílómetra.
Benzínvél ca. kr. 144.000,00. — Dieselvél kr. 162.400,00.
Ef þér ætlið að kaupa landbúnaðarbifreið, þá ættuð þér að
>f spyrja Land-Rover eigendur um reynslu þeirra.
Spyrjið einnig eigendur hliðstæðra bifreiða og gerið samanburð.
Hvers vegna er Land Rover
mest selda landhúnaðarbifreiðin ■

V AtfD ” “ROVE. R

Benxín
eðo
tSiesel
Leitid nánari upplýsinga um
fjölhæfasta farartækid á landi
Simi
21240
HEIIBVERZLVNIN
HEKLA hf
Laugavcgi
170-172