Morgunblaðið - 10.06.1965, Page 17

Fimmtudagur 10. júní 1965
MORGUNBLAÐIÐ
17
v
Doktorsritgerð um íslenzku fornsögurnar
]
i
I
lf
Ritdómur Peter Hallbergs um dokt-
orsritgerð Lars Lönnroths
HINTST 22. maí sl. varði Lars
Lönnroth doktorsritgerð um
norrænar bókmenntir við Stokk
hólmsháskóla. Var ritgerðin
Ibirt í fjórum aðskildum þátt-
um: „Studier i Dlaf Tryggva-
sons saga“ (Samlaren 1963),
„Kroppen som sjalens spegel —
ett motiv i de islandske sag-
orna“ (Lychnos 1963—64),
„Det litterara portrattet i lat-
insk historiografi och is-
landsk sagaskrivning — en
komparativ studie“ (Acta
Philologica Scandinavica árg.
27, hefti 1—2) og „Tesen om de
tva kulturerna. Kritiska studi-
er í den islandske sagaskrivn-
ingens sociale förutsettningar“
(Scripta Islandica, Islándska
sállskabets ár9bok 15., 1964).
Tuttugu blaðsíðna úrdráttur á
ensku hefur, ásamt ritaskrá,
verið gefinn út sérstaklega und
ir heitinu „European Sources
of Icelandic Saga-Writing. An
essay based on previous studi-
es“ (1965).
Með nafni þessa úrdráttar
hefur höfundurinn viljað gefa
fyrrgreindum fjórum þáttum
doktorsritgerðar sinnar sam-
eiginlegt heiti. Lönnroth heldur
því fram, að uppruna íslenzkr-
ar sagnaritunar beri yfirleitt
að leita í miðaldabókmenntum
Evrópu, ekki sízt í latneskum
bókmenntum og hafi visinda-
menn vanrækt að rannsaka
sambandið þar í milli. Hann
styður þessa meginkennin'gu
sína með fjölda kennisetninga
um þessar bókmenntir sem slík
ar og jafnframt um ytri skil-
yrði og þann efnalega grund-
völl, sem þær eru reistar á.
Rétt er að taka fram þegar
í stað, að höfundurinn ofmet-
ur á mjög villandi hátt nýnæmi
meginkenningar sinnar
Allan þann tíma, sem íslenzkar
sagnabókmenntir hafa verið
rannsakaðar- og það hefur ver
ið gert í nokkur hundruð ár —
hefur athygli manna meira eða
minna beinzt að hugsanlegu
sambandi við samevrópskar
bókmenntir og menningu.
Margir vísindamenn hafa á
liðnum árum lagt fram athug-
anir sínar þar að lútandi og
sumir þeirra hafa reynt að
setja fram heildarkenningar.
Menn geta að sjálfsögðu sett
fram hvaða kenningar, sem
þeim sýnist. En þær hljóta að
teljast aðeins líklegar eða ólík-
legar — þær hafa ekkert vísinda
legt gildi og eru getgátur einar
eða dægradvöl, þar til þær
hafa verið sannaðar, leiddar
að þeim líkur eða a.m.k. styrkt
ar gildum rökum. Það er ekki
hægt að sannreyna tilgátu með
málsskrúði um tilgátuna sjálfa
sem einskonar „Ding an sich“,
hefdur verður að reyna tilgát-
una með því að kanna þann
grundvöll, sem hún hefur verið
reist á. 1 ritgerð Lars Lönn-
roths eru kenhingarnar tíðúrh
byggðar á fáeinum dæmum og
standa og falla með þeim. Kéu
þessi dæmi rangtúlkuð eða
þeim hagrætt, hefur kenningin’
ekkert vísindalegt gildi.
Frumskilyrði allra alvar-
legra rannsókna á ákveðnum
bókmenntum er að sjálfsögðu,
að hafa nokkurn veginn vald á
því máli, sem þær eru skrifað-
ar á. Það veldur því nokkrum
vonbrigðum, þegar í íjós kem-
ur, að Lars Lönnroth 'uppfýll-
ir ekki einu sinni hógværustu
kröfur ,i þeim efnum. Það ketn
ur fyrir að hann „færir til betri
vegar“ („norrhálisefar“) téxta
útgefanda vegna alvattlegs mis-
skilnings á setningarfræðilegu
samhengl. Hvað eftir annað
kemur í Ijós, að hann þekkir
ekki þýðingu algengra ís-
lenzkra orða í þeim textum,
sem hann sjálfur vísar í ag
styður mál sitt með. Fyrir kem
ur, að hann byggir röksemda-
færslu sína einmitt á slíkum
misskilningi — eins og til dæm
is, þegar hann á einum stað
þýðir nafnorðið „steinn“ sem
„sten“ í staðinn fyrir „klost-
er‘ (klaustur) en sú merking
orðsins er engan veginn óal-
geng í þeim textum, sem hann
fjallar um. Furðulegast er þó,
að þrátt fyrir þessa lélegu kunn
áttu virðist hann einna helzt
fjalla um efni sitt sem málvís-
indamaður. í þættinum „Det
litterára portráttet í latinsk
historiografi och islándsk saga-
skrivning" er eitt helzta atriðið
kafli úr Trójumannasögu —
sem er íslenzk þýðing á lat-
nesku miðaldaritverki um
Tróju — stríðið. Er þar um að
ræða nokkrar lýsingar á hetjun
um frá Troju; Lönnroth lítur
svo á, að þær hafi haft áhrif á
svipaðar mannlýsingar í íslend
ingasögunum. f sérstökum
kafla telur hann sig komast að
raun um, hvernig íslenzki frum
textinn hafi verið og leggur til
grundvallar tvö varveitt hand
rit, sem ekki eru með öllu sam-
hljóða. Síðan velur hann á milli
með því að styðjast við lat-
neska textann. En í þessum
stutta kapítula, sem tekur að-
eins yfir eina eða tvær blað-
síður, kemur hvað eftir annað
áberandi í ljós, að Lönnroth
hefur ekki skilið þau algengu
íslenzku lýsingarorð, sem um
var að velja — og þar af leið-
andi valið ranglega.
Hér er sem sagt um að ræða
óvenju alvarlega galla hjá vís-
indamanni, sem fjallar um nor-
rænar bókmenntir. Og hinar
mörgu, röngu eða hagræddu
tilvitnanir í ýmsar heimildir
eru einnig prófsteinn á vísinda
manninn.
Til þess að bera brigður, ef
unnt er, á heimildirnar um að
Sturla Þórðarson (1214-84) —
bróðursonur Snorra Sturluson-
ar — hafi verið höfundur
tveggja ritverka, sem við hann
eru kennd, „íslendinga söigu“
og „Hákonar sögu Hákonarson-
ar“, grípur Lönnroth til alvar-
legar misnotkunar heimilda.
f fyrra tilfellinu lýkur hann
stuttri tilvitnun úr hinum svo-
kallaða „Sturlungaprolog", ein
mitt rétt áður en fram kemur
ótvírætt frá manni, sem þekkti
Sturlu persónulega, að hann
hafi verið höfundur íslendinga
sögu. í síðara tilvikinu afgreið-
ir hann frásögnina um, að
Sturla hafi skrifgð sö,gu Hákon
ar konungs Hákpnarsonar, að
tilmælum Magnúsar sonar hans
með þeirri skýringu, að heimild
in um þetta hafi yfir sér „þjóð
sagnakennt ag mjög tortryggi-
legt yfirbragð“ Varðandi þessa
staðhæfingu er visað fil ís-
lenzka fræðimannsins, Jóhs Jó-
hannessonar, en sjálfur hefur
Lars Lönnroth ekkert fram að
faéra henni til stuðnings. Én sé
betur að gætt, hvað Jón Jó-
hannesson hafði um þetta að
segja, kemur í ljós að orðalag
hans um fyrrgreinda heimild er
á þessa leið: „mjög nákvæm og
skrifuð af mikilli þekkingu á
efninu", „áreiðanleg og trú-
verðug“.
: í þættinum „Kroppen som
sjálens spegel“ (Líkaminp sem
spegill sálarinnar) er þeirri
kénningu haldið fram, a(S lýs-
íng ög túíkúrt vtósra eigihleiká
í útliti manna í íslenzkri sagna-
ritun hafi orðið fyrir áhrifnm
af svipfræðileigum bókmennt-
um miðalda. í einu af dæmun-
um, sem tiltekin eru er talað
um hvöss eða skörp augu —
algengt einkenni á hetjum þeg-
ar í Eddukvæðum. Lars Lönn-
roth segir, að í svipfræðinni séu
slík augu „einkennandi fyrir
hetjur“ og yísar jafnframt til
tiltekinnar blaðsíðu í íslenzkri
þýðingu á svipfræðilegu riti.
Við flettum þessu upp og les-
Peter Hallberg
um: „Skörp augu og fránar
sjónir lýsa . . . sannsöglum
manni, sem er knár og varkár í
athöfnum". Hvað í þessu er svo
einkennandi fyrir hetjur? Les-
andinn er hér einfaldleiga
blekktur — eða þá að við höf-
um hér enn eitt dæmið um, að
Lönnroth skilur ekki það, sem
stendur í þeim textum, sem
hann styður mál sitt með.
Þessi fáu dæmi, sem auðvelt
væri að bæta við, varða í öllum
atriðum grundvöll hinna ýmsu
kennisetninga doktorsritgerðar
innar. Slík mistök geta stöku
sinnum komið fyrir jafnvel
hina vandvirkustu höfunda. En
hjá Lars Lönnroth koma þau
fyrir oftar en svo, að við verði
unað í ritverki, sem ætlað er
að vera vísindaverk.
Og kenningarnar sem slíkar?
í „kroppen som sjálens spegel“
er sem sagt um að ræða að
setja mannlýsingar íslendinga-
sagnanna í samband við svip-
fræðina- þá list eða hálflist, að
lesa hinn innri mann úr líkams
vexti og útliti — svo og að
setja þær í samband við hina
gömlu skapgerðar og likams-
vessakenningu, skiptinguna í
sangvinska menn, flegmatíska,
melankolska og kóleríska eftir
hlutfáftslegu magni hinna ýmsu
vessa í blóðinu. Fullyrðingar
höfundarins um hinar „ljósu
hetjur“, — eins og Gunnar á
Hlíðarenda — sem dæmi um
hina sígildu sangvinsku mann-
gerð — og um hinar „dök^u
hetjur', — eins og Egil Skalla-
Grímsson, —- sem dæmigerða
kólerikera, eins og þeim er lýst
í kennslubókum svipfræðinnar,
eru hpgdettur, getn að sjálfsögðu
borgár sig ekki að ræða hér.
Lars Lönnroth lætur sig ekki
einu sinni muna um að gefa í
skyn, að hinn skyndilegi grát-
ur Guðrúnar, þar sem hún syrg
ir yfir líki Sigurðar maka síns
— í Eddukvaéðinu Guðrúnar
kviðu 1 — gæti verið þar til
kominn fyrir áhrif frá hreins-
unarhugmynd líkamsvessa-
kenningarinnar, „enda þótt
talið sé, að Guðrúnarkviða sé
ort áður en látpeskar bókmennt
ir bárust til Norðurlanda“ (s.
i&l). Væri ekki hugsanlegt, aií
forféðút, vorir' hefðu sjálfir, án
aðstoðar fornaldar- oig miðalda
höfundá, öðlast þann sálfræði-
lega skilning, að sorgin getur
fengið útrás og fróun í tárum?
Eða að íslenzkir rithöfundar
hafi sjálfir getað veitt því eftir
tekt að menn væru ljósir eða
dökkir yfirlitum og að þeir
væru mismunandi að eiginleik
um og skapgerð?
Til þess að unnt sé að taka
nokkuð mark á slíkum saman-
burði verða að sjálfsögðu að
vera fyrir hendi glöigg dæmi
um sérstaka samhljóðan. Þegar
frá eru skildar nokkrar furðu-
legar rangtúlkanir og getgátur
— m.a. um tvær persónur í
Bandamannasögu og Njálssögu
— hefur Lönnroth eiginlega
aðeins eitt dæmi fram að færa,
hin kunnu og margumræddu
lífeðlisfræðilegu innskot í Fóst
bræðrasögu. En einmitt vegna
þess að þau eru innskot, er
hægt að vera án þeirra, án
þess að innihald sögunnar og
túlkun bíði tjón af. Þessvegna
væri í þessu sambandi hægt að
láta innskotin lönd og leið, ein
kum vegna þess, að engar hlið-
stæður þeirra finnast í öðrum
sögum, — þau gefa ekki til
kynna mannskilning sagnanna
heldur eingöngu hugðarefni ein
staks rithöfundar eða skrifara.
Þátturinn „Det litterára
portráttet“ líður, sem fyrr seg-
ir, fyrir skort höfundarins á
málvísindalegu innsæi. En jafn
vel þótt augunum sé lokað fyr-
. ir þessu, sem menn þó hafa
vissulega ekki rétt til, uppfyllir
framsetning hans ekki hinar
lægstu kröfur sem gerðar eru
til vísindalegra aðferða og ná-
kvæmni. Til þess að koma að
erlendum miðaldalatneskum á-
hrifum á hinar kunnu mannlýs
ingar íslenzku sagnanna, verð-
ur Lönnroth að gera eins lítið
og honum er unnt úr hinni nor
rænu hefð á þessu sviði.
„Hvorki í Eddukvæðunum né
eldri skáldakvæðum eru nein-
ar mannlýsingar, sem svipar
til mannlýsinga sagnanna“
(bls. 70). Þetta er samanburð-
ur> sem ber vitni litlum skiln-
ingi á eðli hinna ýmsu bók-
menntagreina. íslendingasögurn
ar eru raunsæ frásagnarlist —
hinn norræni kveðskapur er
venjulega mjög hefðbundinn og
gefur lítið svigrúm til lýsinga.
Hvernig skyldi þessu vera var-
ið með okkar eigin kveðskap í
samanburði við raunsæjan ó-
bundinn skáldskap? Hvernig
er um mannlýsingarnar í Frið-
þ|*ófs sögu annars vegar og
, Röda rummet" hinsvegar?
En þrátt fyrir allt eru í raun
og veru mörg dæmi um auðug-
ar mannlýsingar bæði í Eddu-
kvæðum ag skáldakvæðunum.
Þegar Lönnroth ræðir um hin-
ar skáldlegu sjálfslýsingar
Egils Skallagrímssonar (þ.e.
frá því um 900) viðurkennir
hann, að þær hafi verið notaðar
til þess að lýsa aðalpersónu
Egilssögu (s. 98-99). Höfunda
sagnanna þarf vissulega ekki
að hafá skort fyrirmyndir. í
doktorsritgerðinni vantar með
öllu mjög mikilvæga vísbend-
ingu um gamla notkun sérkenni
legra íslenzkra mannlýsinga,
það er að segja, þar sem lýst
var. éftir afbrotamönnúm. Slík-
ar lýsingar eru kunnar úr bók-
um Alþingis frá seinni öldum,
en einnig er til um þetta eitt
dæmi úr fornsögunum. Er það
um misyndismanninn Óspak í
Bandamannasögu. Eftir honum
er lýst á Alþingi með þessum
ummælum: „hann er mikill
vexti og karlmannligr. Hann
hefir brúnt hár ok stór bein i
andliti, svartár brýnn, miklar
hendr, digra leggi, ok allr
hans vöxtr er afburða mikil),;
ok er maðr inn glæpamann-
ligstí“.
Nær vénjulegri saignamánh-
lýsihgu vérður vart komizt. Og
það verður að teljast víst að
frá elztu tímum hafi menn haft
margháttaða þörf fyrir slíkar
raunsæjar lýsingar á meðbræðr
um sínum. Það er fráleitt
hugmynd, að menn hafi
þurft að kynnast og
rannsaka latneska sagnritun til
þess að finna orð ag form fyrir
slíkt. Annað mál er, að forn-
sögurnar hafa á þróunarbraut
sinni orðið fyrir margvíslegum
áhrifum frá erlendu óbundnu
máli, ef til vill einnig í mann-
lýsingum, eins og ýmsum öðr-
um atriðum. Koma manni þá
fyrst og fremst í hug bók-
menntagreinar eins og konunga
sögur og biskupasögur, sem í
raun og veru áttu sér meira og
minna greinilegar hliðstæður í
bókmenntum meginlands
Evrópu — algerlega andstætt
því, sem var um íslendingasög
urnar, sem ekki eiga neinn sinn
líka. En samkvæmt kenningum
Lars Lönnroths á þetta við um
sjálft upphaf þessara bók-
mennta, hinar upphaflegu fyrir
myndir að mannlýsingum sagn
anna.
Einkennandi fyrir þátt Lönn
roths um mannlýsingarnar eru
sveiflurnar milli hinna einstöku
greina sagnaritunar: trúarlegar
og veraldlegar þýðingar, kon-
ungasögur, biskupasögur og ís-
lendingasögur. En í raun og
veru eru þessar sveiflur eins og
rauður þráður og nauðsynleg
Hess að Lars Lönnroth
fái unnið að „kenningum“ sín-
um. „Sagnaritunina“ verður
hann að gera að þokukenndri
heild, þar sem hvergi verða
lengur greind nein mörk.
Þessi tilhneiging kemur bein
línis í ljós í kafla, sem fjallar
um „greinahugtökin" (Genre-
begreppen) í þættinum „Tesen
om de tvá kulturerna.“ Þar eru
færð rök gegn hinni venjulegu
flokkaskiptingu sagnabókmennt
anna, eins og til dæmis Sigurð
ur Nordal setur hana fram í
Nordisk Kultur VHI: B (1953).
Lönnroth bendir á, að á miðöld
um hafi íslendingar ekki notað
sömu greinahugtök og nöfn yf-
ir hinar ólíku tegundir sagna-
bókmenntanna ag nútíma fræði
menn.
En þar sem þessi staðreynd,
sem í sjálfu sér er augljós,
hefur aldrei verið umdeild, er
öll deilan, sem fram kemur í
umræddum kafla ekkert ann-
að en barátta við sína eigin
spegilmynd. Sú skipting á
sagnabókmenntunum, sem við
nú notum er í raun og veru
alls ekki til þess ætluð að
koma í staðinn fyrir uppruna-
legri og raunsannarri skipt-
ingu. Henni er aðeins ætlað að
auðvelda nútíma fræðimönn-
um og lesendum að átta sig og
öðlast yfirsýn, bæta úr skort-
inum á aðgreiningu í hinni
fornu hefð. Það er nú venju-
lega svo, að bókmenntirnar
koma fyrst — kerfun þeirra
síðar.
Röksemdafærsla höfundarins
einkennist hér, sem víða ann-
ars staðar af óvenju barnaleg-
um lýsingum. Um orðasamband
ið að „segja fyrir“ sem getur
þýtt að „lésa fyrir“, „semja“
„setjá saman“ (með aðstoð
skrifara) segir Lönnroth að
það, sé eins hægt að nota um
sagnaritun eins og um skáld-
Sagnakennda sagnaritun éða
réttar sa.gt: Það er enn eitt
argumentum e sileutio (þegj-
andi röksemd) fyrir þeirrivkenn
ingu, að til forna hafi menn eng
an greinarmun gert í þessum efn
um (s. 18). Manni er spurn,
hvaða ástæða væri til að hafa
ólík: orð um einu og sömu
tæknilegu atþöfnina ef svo má
segja. Þess er þó varla að
væntá, að orð um þessá at-
Úöfn' eigi að tákna skil í inni-
haldi i þess, sem skrifað er?
í sænsku er talað um að
»semja“ ritgerð, álitsgerð,
Framhald á bls. 14