Morgunblaðið - 24.06.1965, Blaðsíða 12

12
MORGU N BLADIÐ
Fimmtudagur 24. júní 1965
Erlendur Jónsson:
UM BOKMENNTIR
Orð og andurtak
ÞAÐ VAR fyrir nokkrum árum,
að einhver skáldkona kom fram
í Útvarpinu og las frumsamin
ljóð fyrir hlustendur, og er það
ekki í frásögur færandi út af
fyrir sig. Skáldkona þessi mun
hafa verið af eldri kynslóðinni.
Kn ekki man ég nú lengur nafn
hennar. Hins vegar minnist ég
t>ess, að hún las kvæði sín af
mikilli sjálfgleði og auðheyri-
legu sjálfsöryggi og lagði
áherzlu á kveðurnar.
Ég var að gizka á, að hún
hefði verið af eldri kynslóðinni.
Raunar vissi ég ekkert um ald-
ur hennar, þar sem ég þekkti
hvorki haus,né sporð á henni og
hafði aldrei áður heyrt hana
nefnda. En ég þóttist ráða af stíl
og efni kvæðanna, að hún hefði
verið ung stúlka um síðustu alda
mót, þegar Þorsteinn Erlingsson
var í mestu uppáhaldi hjá unga
fólkinu. Kvæði hennar voru
nefnilega í einu og öllu sniðin
eftir kvæðum Þorsteins. Hrynj-
andin var sú sama: eilítið harð-
ur og þó reiprennandi liðugur
þríliður. Andi kvæðanna var
líka Þorsteins. Skáldkonan kyað
til dæmis um ástina í anda Þor-
steins og á þann veg, sem honum
var tamt. Sumum þótti sá kveð-
skapur „djarfur" um síðustu
aldamót, og má það að vísu furðu
legt heita.
Ennfremur meykti skáldkonan
ádeilunum á einstrengingslhátt-
inn og þrýnsýnina, eins og
margra höfunda var háttur í tíð
raunsæisstefnunnar fyrir alda-
mótin.
Yfirleitt mátti segja, að karl-
mennska Þorsteins gneistaði af
kvæðum þessarar (rosknu) skáld
konu. Og ekki voru kvæðin verr
ort en svo, að Þorsteinn hefði
hreint ekki þurft að skammast
sín fyrir þau. Sá, sem þekkt
hefði kvæðastíl Þorsteins, en
ekki öll kvæði hans, hefði meira
að segja getað ályktað, að hann
hefði sjálfur ort þau og enginn
annar.
Nafni skáldkonunnar gleymdi
ég, eins og fyrr segir, og hef
ekki heyrt hennar getið síðan.
En lesturinn varð mér einhvern
veiginn minnisstæður. Skáldkon-
an var svo ánægð -með sig og
kvæðin sín, svo örugg og fröm,
að auðheyrt var, að henni þótti
mikið koma til þessara andans
afreka sinna. Ekki lagði hún
minnsta áherzlu á það, sem hún
hafði kveðið „djarfast“ um ást-
ina. Ef til vill hefur hún vænzt
þess, að unga fólkið hlustaði hug
fangið á óð hennar, eins og hún
hafði hlýtt á óð Þorsteins í sinni
æsku. Ef til vill hefur hún von-
að í hjarta sínu, að klerklegt
afturhald og forpokaðir búrar
risu upp og fordæmdu „dirfsk-
una“. Um það veit ég ekki, því
hugrenningar skáldkonunnar gat
ég ekki ráðið, utan hvað ég þótt-
ist ráða af framsögn hennar og
áherzlum. En hafi hún vonað, að
kvæði hennar vektu athygli, þá
var sú von að minnsta kosti ekk-
ert einsdæmi. Enda má spyrja,
hvort ekki sé sanngjarnt, að
skáld, sem yrkir eins vel og talar
eins djarft og eitthvert annað
skáld, fái jafngóða áheyrn og
það sama skáld.
Kvæði skáldkonunnar höfðu
nefnilega allar forsendur til að
fá almenna áheyrn, allar —
nema eina, það er tímann. Þau
komu sjötíu árum of seint.
Ef skáldkonan hefði orðið á
undan Þorsteini — þá 0|g því að-
eins hefði verið mark á henni
tekið. En auðvitað er fjarstætt
að setja dæmið þannig upp. Hugs
um okkur samt til gamans, að
hún hefði raunverulega verið
uppi og ort kvæði, áður en Þor-
steinn kom fram á sjónarsviðið.
Þá hefði hún ábyrgilaga ekki ort
eftir honum, því ekki gat hún
stælt höfund, sem ekki var til.
Hún hefði stælt Jónas eða Bjarna
eða eitthvert annað löngu viður-
kennt þjóðskáld.
n
1 upphafi var orðið, segir í Jó-
hannesar guðspjalli. Orðið er
máttugt. En það er jafnframt af-
stæðast allra hugtaka.
Yið könnumst við — í mæltu
máli — að sama orðið hefur ekki
alltaf sömu merkiniguna, því síð-
ur sömu blæbrigðin, né heldur
vekur það sömu kennd með öll-
um mönnum.
Hreimur og látbragð ræður að
nokkru leyti merkingu talaðs
orðs. Sömuleiðis hafa orðin eins
konar endurminningagildi. Þá
skiptir ekki litlu máli, hver tal-
ar og hver hlýðir. Til dæmis er
alkunna, hvílíkt mark er tekið
á orðum frægra manna, enda
þótt orð þeirra kunni að vera
marklaus í sjálfu sér.
En allt er þetta háð andartak-
inu. Inntak orðs fer að hinu leyt-
inu eftir- því, hvort það fellur
á hinu rétta aUgnabilki og skilst
á réttri stund.
Einu sinni heyrði ég sögu af.
Skota. Hún er kannski login. En
það gerir ekkert til. Hún er sönn
á sína vísu þrátt fyrir það. Saiga
þessi er ekki um nízku eins og
flestar Skotasögur, heldur um
seinheppni. En sagan er á þessa
leið:
Skoti nokkur var í leikhúsi,
þar sem leikinn' var afskaplega-
átakanlegur harmleikur og áhorf
endur sátu með tár á brá. En
Skotinn rak nú samt upp hlátur,
þegar spennan í harmleiknum
reis hvað hæst. Þeggr hann var
á eftir spurður, hvað hefði kom-
íð honum til að hlæja, svaraði
hann því til að á umræddu and-
artaki hefði allt í einu runnið
upp fyrir sér fyndnin í brandara,
sem hann hafði heyrt tuttugu
árum áður.
Mestu yfirburðir andlegs leið-
toga eru fólgnir í að skynja
andartakið. Það þarf snilligáfu
til að hlæja á réttu andartaki.
Skussinn hlær aldrei fyrr en
tuttugu árum of seint.
Orð getur verið eins og blóm,
sem stendur útsprungið eina dag-
stund, skrælnar síðan og þornar.
Að vísu getur það staðið þannig
um alla framtíð, þurrkað og
stjarft. En líf sitt endurheimtir
það aldrei framar. Önnur orð
geta hins vegar vaknað til nýs
lífs með nýju inntaki.
Annnars eru orð og hugtök
nokkuð, sem aldrei verður skil-
igreint til hlítar, hversu auðveld
sem sú skilgreining virðist vera,
fljótt á litið.
„Hér skal ég að vinna,“ sagði
Gissur, þegar hann kom að
Sturlu Sighvatssyni særðum í
Örlygsstaðabardaga. — Eru þau
orð ekki nógu skýr og ákveðin?
Vera má, að við leggjum í þau
svipaða merkingu Oig höfundur
fslendinga sögu, eða sá, sem
skráði þau fyrst. Um það er ég
að sjálfsögðu hvergi dómbær.
En jafnvel þó við göngum út
frá, að merking orðanna hafi
haldizt óbreytt síðan á þrettándu
öld, vitum við ekki, hvaða hug-
hrif ummæli Gissurar hafa or-
sakað á þeirri tíð. Ekki er
ósennilegt, að þau hafi þá vakið
með mönnum einhverja aðra til-
finningu, heldur en þau vekja
með okkur nú.
Hallgrímur Pétursson orti
Passíusálmana nákvæmleiga á
þeim tíma, þegar þeirra var þörf.
Þfið var tilfinning aldarinnar,
sem hann túlkaði svo gagngert
í því meistaraverki sínu — fól
krossfesting íslenzks þjóðfrelsis
á bak við píslarsögu frelsa'rans.
Ætli þeir hafi ekki skilið það á
sautjándu öld?
Eftir daga Hallgríms vom gerð
ar margar stælingar á sálmum
hans. Sumar þeirra voru býsna
vel kveðnar. En hver kannast nú
við þær?
Kjarnyrði Vídalínspostillu
valda ekki á okkar tið sömu hug
hrifum oig þau ollu á tíð meist-
ara Vídalíns.
„Vilji menn ekki guðs vitjun-
artíma þekkja, þá þekki menn þó
andskotans," sagði Vídalín.
Tuttugustu aldar maður skilur
hvert orð í þessari málsgrein.
Hitt er álitamál, hvort hann skil-
ur raunverulegt inntak máls-
greinarinnar, hvort hann getur
gert sér eiginlegan þann alvöru-
þunga, sem höfundur og lesandi
hafa í þau lagt fyrir tveim öld-
um og hálfri betur.
Jónas Halligrímsson orti kvæði
sitt, ísland, farsælda frón á sömu
stund og þjóðin var reiðubúin
að taka við því og tileinka sér
það. Nítjándu aldar menn unnu
bókstaflega eftir því.
Einar Benediktsson orti vold-
ug kvæði um stóriðju, sem þykir
víst allt annað en skáldleg nú á
dögum. En Einar var fyrsti mað-
ur á íslandi, sem vissi, hvað stór-
iðja gilti.
Jón Trausti færði í letur sín-
ar yfirgripsmiklu skáldsögur, ein
mitt þegar þjóðin þurfti á slíkri
lesningu að halda.
Og þannig mætti lengi telja.
Á hinn bótginn er alltaf verið
.að prenta bækur, sem bíða þess
‘eins að rykfalla í bókahillum.
Sumar þessar bækur eru að vísu
kéyptar — vegna auglýsingar
eða áróðurs — og lesnar fyrst
eftir útkomu. En síðan ekki sög-
una meir. Þær gleymast. Auglýs-
ing og áróður gerir nefnilega
-enga bók ódauðlega. Og gildir þá
einu, hvort fáir eða margir fást
til að lesa hana.
Ljóðabækur hafa verið útgefn-
ar hér á landi svo hundruðum
skiptir eða þúsundum á þessari
öld, svo dæmi sé tekið. Lang-
flestar þeirra eru pú þegar
gleymdar og grafnar. Engu síður
mætti finna í þeim margt fall-
egt kvæðið, ef grannt væri leit-
að. Gallinn er aðeins sá, að þau
kvæði birtust ekki á hina rétta
auignabliki. Þau komu of seint.
Aðrir menn voru búnir að segja
og jafnvel margstaga hvaðeina,
sem þar er sagt.
Það er á unga aldri, sem menn
skynja bezt tilfinning síns tíma.
Sú staðreynd heyrir undir bæði
sálfræði og lífeðlisfræði, býst ég
við.
Tilfinningin staðnar, þegar ár-
in færast yfir. Þá gerist hvort
tveggja, að mönnum gengur verr
að skynja breytingarnar og þeir
vilja ekki skilja þær.
Sagt var um frægan valda-
inann á fyrri öld, að hann hefði
engu gleymt og ekkert lært.
Þannig er því einmitt varið um
marga menn á öllum tímum.
íslenzkir rithöfundar af eldri
kynslóðinni — þar á meðal höf-
undar, sem hátt bar með yngri
kynslóðinni fyrir þrjátíu árum —
hvar eru þeir til dæmis staddir
í tímanum um þessar mundir?
Sumir eru enn í miðri krepp-
unni og berjast þar af miklum
rr.óði við ímyndaðar vindmillur.
Öðrum tókst að þumlunga siig
áfram til kalda stríðsins, stöðn-
uðu þar og geta sig þaðan hvergi
hrært.
Hvorirtveggja eru ánauðugir
þeim „hugsjónum“, sem þeir bitu
sig í forðum. Þar af leiðandi eru
þeir bæði gramir og vonsviknir,
þegar þeir uppgötva, að almenn-
ingur hefur ekki lengur áhuga
á þessum „hugsjónum“ þeirra og
lætur sig þær engu skipta.
Þá er ávallt nokkur hópur höf-
unda, sem draga sig í hlé, um
leið og tíminn hleypur frá þeim.
Þeir setjast þá í helgan stein,
látast vera dauðir og hlýða á
hástemmd eftirmæli, sem aðrir
menn ausa yfir þá — lifandi.
III
Listin- er sú mannleg viðleitni,
sem sízt vérður mæld. Þess
vegna er ógerlegt að gefa fyrir
hana stighækkandi einkunnir.
Og samt á listin sinn hreina tón.
Það er tónn upprunaleikans, ein-
faldleikans.
„.... þó ég sé ekki góður að
syngja, þá veit ég að til er einn
tónn og hann er hreinn,“ segir
dómkirkjupresturinn í Br.ekku-
kotsannál.
„Það er aðeins til einn tónn,
sem allur tónninn," segir Garð-
ar Hólms í sömu bók.
Þegar Einar Benediktsson
spurði föður sinn, hvers vegna í
ósköpunum honum tækist að
hrífa áheyrendur svo mjög sem
hann gerði, svaraði Benedikt:
„Ég skal segja þér, Einsi, það,
sem kemur frá hjartanu, fer til
hjartans.“
Orðið er vandmeðfarnast alls,
sem maðurinn hefur á valdi sínu.
Jafnvel skólanemandi þarf ekki
að.festa nema þrjú orð á blað
til að komast að raun um, að
mikið djúp er milli orðs oig hugs
unar; djúp, sem erfitt getur
reynzt að brúa, þegar til kast-
anna kemur. Að vera einlægur í
tjáningu og jafnframt skýr í
túlkun er ekki eins auðvelt og
margur hyggur.
Það er gamalkunn staðreynd,
að fleiri bera í brjósti skáldlegar
tilfinningar en þeir sem yrkja.
Margslungin hugsun og djúp-
stæð tilfinning er ekki sérgáfa
rithöfunda og listamanna og ó-
víst, að þeir séu gæddir þeim
eiginleikum í ríkara mæli en aðr-
ir menn'. Það er aðeins hæfileik-
inn til að tjá tilfinningu og hugs
un í orði — sá hæfileiki sker úr
því, hvort einstaklingurinn er
skáld eða ekki skáld.
Leyndardómur listarinnar er
meðal annars fólginn í heiðar-
legri tjáningu þess sem inni fyrir
býr. Það útheimtir snilligáfu að
segja eitthvað frumlegt, ná-
kvæmlaga á þann hátt, sem mað-
ur vildi sagt hafa, þó ekki sé
nema einu sinni á ævinni. Svo
vandasöm er meðferð orðsins.
„Oft skeikar höfundinuin i
því að segja það sevi hann vill.
kannski oftastnær," segir Hall-
dór Laxness.
Guðmundur G. Hagalín hefur
skýrt frá sinni reynslu, þegar
hann tók að glíma við sagna-
gerð, barn að aldri:
„Þeggr ég reyndi að skrifa,**
segir hann; „fannst mér orðin
eitthvað svo fátækleg, frásögnin
hlálega fjarri því, sem fyrir mér
vakti.“
Sigurður Nordal segir í grein
sinni, Viljinn og verkið:
„Einmitt skáldunum áf guða
náð mun oft finnast, ef þeir eru
nægilega smekkvísir og, strangir
dómarar, að hið dásamlegasta,
sem fyrir þeim hefur vakað, hafi |
þeir aldrei getað sagt, svo að til
hlítar sé, að ókveðnu kvæðin séu
jafnan fegurri en hin kveðnu.
Þó að þeir virðist einvaldar í öllu
víðlendi Kungunnar, rúmar hún
Niðurstaðan af ofangreindum
tilvitnunum verður þá eitthvað
á þessa leið: Orðið er aðeins eftif
mynd eða líking hugsunarinnar.
Sú mynd er að sönnu misjafn-
lega augljós, en nauðasjaldan
liárnákvæm.
Og hvernig ætti annað að vera.
Listin skírskotar til mannlegrar
reynslu og mannlegt úmhverfis.
Þetta umhverfi er breytilegt. ÞaS
kemur okkur aldrei nákvæmlega
eins fyrir sjónir frá degi til dags.
Öll okkar reynsla verður að end-
urminninigu. En endurminningin
er ekki sama og reynslan. Hún
er • þannig með nokkrum hætti
afströkt mynd af raunveruleikan-
um.
1 eðli sínu eru allir menn hver
öðrum líkir. Og þó eru engir
tveir menn eins. Við getum þvi
aðeins að vissu marki sett okk-
ur hvert í annars spor.
Tímarnir breytast og mennirn-
ir með, segir gamalt máltækú
Sérhvert andartak ber með sér
sinn tiltekna blæ eða stemmingu;
blæ, sem hverfur með andartak-
inu og kemur aldrei aftur. f
raun og veru vitum við aldrei
hver skynjar þá stemmingu
dýpst og einlægast. Kannski sá.
sem fæst hefur orðin?
Hitt vitum við, að skáldin
túlka hana bezt. Má því með
nokkrum rétti seigja, að þau
bjargi ilmi og beizkju andartaks-
ins frá tortíming gleymskunnar.
Sagnfræðingar skrásetja sögur
af atburðum. Hlutverk skáldsin*
er á hinn bóginn að varðveita
sjálft andartakið, það er að segja
þá mynd af því, sem einstakling-
urinn geymir í huga sér.
Skáldið styðst auðvitað • vi8
eigin reynslu, fyrst og fremst.
En túlkun þess dæmum við eftir
því, hvernig hún kemur heim við
reynslu okkar hinna. Því betur
sem hún kemur heim við reynslu
okkar og endurminningu, þvf
meira lífssannindagildi finnum
við í verkinu. Og því betur sem
skáldið túlkar sitt eigið andar-
tak, því meiri líkur eru til, að
verk þess verði sígilt og standi
um ár og aldir.
Erlendur Jónsson.
Við óskum eftir sambandi við kaupendur á
’l’ síldartunnum
Fyrsta flokks gæði.
Hafið vinsamlegast samband við
BRÖDRENE SANDÖ -
Aalesund, Norge.
Útboð
Húsið nr. 4 við Borgarholtsbraut er til sölu til
niðurrifs. Tilboðum sé skilað á skrifstofu mína í síð-
asta lagi miðvikudaginn 30. þ. m.
Kópavogi 23. júní 1965.
Bæjarverkfræðingur.