Morgunblaðið - 12.05.1967, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 1967.
Dr. Jón Dúason
MÉR sem þessair línur rita barst
fyrir nokkr.um dögum fregnin
nm lát vinar míns, dr. Jóns Dúa-
öonar. Eigi gat þeim s-em kunn-
ugir voru Jóni komið á óvart að
frétta um endadægur hans. Þessi
brausti og sterkbyggði maður
hafði um allllangt skeið átt við
senrna vanlheilsu að stríða og á
|>essu tímabili dvalið langdvöl-
um á sjúkrahúsi, lengst á Vífils-
ítöðum.
Engum getur dulizt er fylgzt
hefir nokkuð með lífsstarfi dr.
Jóns Dúasonar að með honum er
horfinn af sjónarsviðinu víð-
sýnn og skarpslkygn hugsjóna-
maður, sem gæddur var með yf-
irburðum þeim áhuga og andans
or.ku, sem hvarvetna ryður sér
»ér braut þar sem henni er beint
að og skilur eftir afrek sem lögð
eru í lófa samtíðarinnar.
Við Jóni Dúasyni blöstu að
loknu hagfræðinámi, á viðreisn-
ar og framfaraöld, ótal mögu-
leikar til fjár og frama og neytti
hann þess um nokkurt skeið og
varð að vonum vel ágengt. Með
orku hans, ástundun og athafna-
þrá varð honum hvert starf létt-
ur leifcur. En hverjum manni
sem gæddur er hugsjónum og
hetjulund er þannig varið að sá
strengurinn sem sterkastur er í
hugsikoti hans geriir út um það að
hvaSa lífsstarfi skuli orkunni
varanlega beint. Og hér gekk
Jón Dúason sem endranær heill
og óskiptur til verks. Fræði-
mennskan varð fyrir valinu. ís-
lendingum hefir á öllum öldum
1 sögu lands vors verið í blóð
borin sagnritun um land sitt og
þjóð og nágranna sína í austri og
vestri. Hefir þessi sagnritun
varpað miklum og varanlegum
bjarma á þjóð vora, og hefir sá
hróður flogið á vængjum vind-
anna um víða vegu.
Eftiir að dr. Jón Dúason hafði
tekið þá ákvörðun að helga sig
fræðimennskunni, hvarflaði hug-
ur hans í vesturátt að landnámi
íslendinga á Grænlandi og að lífi
og lífúháttum landa vorra þar.
Um þetrta efni hefir dr. Jón Dúa-
son skrifað stórmerk rit, Réttar-
»töðu Grænlands og L.andkönnun
og landnám í Vesturheimi. Segja
má að dr. Jón Dúason hafi gert
það að láfsstarfi sínu að kanna
þessi mál til hlýtar.
Leiddi þessi rannsókn til þess
•ð dr. Jón hafði fyrir því óbif-
anlega sannfæringu að réttur
vor til Grænlands hefði aldrei
rofnað. Eru rök hans fyrir þessu
mjög rík og sannfærandi. Hafa
rit þessi hlotið opinbera viður-
kenningu hér á landi og í Noregi.
Alþingi hefir um alllangt árabil
veitt fé til útgáfu rita þessarra.
Auk hins sögulega réttar vors
tíl landsins þá sá Jón Dúason af
akarpskyggni sinni að Grænlend
ingar mundu þegar þeir risu upp
af stígi villtrar veiðiemnnsku er
lætur hverjum degi nægja sína
þjáningu og færu, að hætti sið-
tnenntaðra þjóða, að hugsa fyr-
ir morgundeginum, þá mundu
þeir aftur leita uppruna síns.
Þetta hefir komið á daginn.
Grænlendingum skilar nú vel
áfram á brautum manndóms og
menningar. Upp er að rísa í land
inu hagnýting jarðargróðans og
viðleitni sýnd til þess að hlúa að
honum, Fjárrækt Grænlendinga
færist í aukana. Féð var sótt til
íslands og öll fræðsla þeirra í
fjárrækt er hingað sótt. Græn-
lenzkir bændur gera nú út leið-
angra til íslands og það færist
með hverju árinu sem líður í
vöxt að bændur þar í landi sendi
^mi sína til námsdvalar á ís-
landL í annað hús er ekki að
venda í þessum efnum, enda
kemst ekkert land, að því er
•taðhætti snertir, nær Grænlandi
en ísland.
Þarna mætast Grænlendingar
og íslendir.gar aftur. Landnám
vort á Grænlandi birtist hér,
fyrir sjónum vorum, í nýrri
mynd.
Við strendur Grænlands eru
•uðug fiskimið eigi síður en við
■trendur íslands. Hagsmunir
tandanna gætu því legið mjög
vel saman, að því er tekur til
hagnýtingar og gæzlu þessarra
verðmæta, þeirrair auðlegðar sem
í hafinu býr.
Eins og íslendingar hafa tek-
ið að sér að veita Grænlend-
ingum fræðslu í nútíma fjár-
rækt og að styðja þá og styrkja
með ráði og dáð til velfarnaðar í
þessum nýja atvinnurekstri
þeirra, eins væri það án alls efa
hagkvæmt fyrir grænlenzka sjó-
menn að kynnast sjósókn íslend-
inga og veiðiaðferðum þeirra og
þó einkum og sér í lagi gæzlu
landhelginnar og fræðslu um
gildi hennar til verndar fiskstofn
unum. Grænlendingar fara áreið
anlega mikils á mis með því að
njóta ekki samstarfs við íslend-
inga um fiskveiðar, því á því
sviði væru þeim ekki síður í té
látin þjónusta en í fjárræktinni.
Skoðun dr. Jóns Dúasonar um
samruna landanna stjérnarfaírs-
lega og atvinnurekstrarlega var
vissulega á réttum rökum reist.
Endurnýjun fornra kynna og
skyldleika mundi án alls efa
leggja báðum þjóðunum blessun
í skaut.
Verk dr. Jóns Dúasonar standa
í þjóðlífi voru sem óbrotgjarn
minnisvarði á leiði þessa þjóð-
holla hugsjónamanns og til
þeirra er hægt að grípa á gæfu-
stund.
Pétur Ottesen.
t
f. 30.7. 1888 - ð. 5.5. 1967.
Nú er hann dáinn þessi ósér-
hlífni, óþreytandi og herskái
fræðameistari, er jafnan var 1
'stöðugri leit, innanlands og utan,
að nýjum fróðleik og sönnunar-
gögnum um siglingaafrek for-
feðra vorra, landafundi og land-
•nám, og sem með einurð og rök-
festu barðist eins og ljón fyrir
Viðurkenningu á réttindum þjóð-
ar sinnar á erlendum vettvangi.
Það er með ódæmum hvað
mikið liggur eftir hann í prent-
uðu og rituðu máli, um þessi
efni, þegar athugað er, hvað
víða og nákvæmlega hann leit-
•aði fanga. Viðurkennd er sú
hákvæmni sem hann tamdi sér
með því að birta jafnan orð-
rétta texta þá er hann sótti í
heimildir, þannig að hver og einn
gæti dregið þar af sínar eigin
ályktanir. Sjálfur hafði Jón á-
kveðnar skoðanir í hverju máli,
sem hann var ódeigur að leiða
Tök að, ef. svo bar undir, sem
ekki var ósjaldan, eins bjartsýnn
og stórhuga, sem hann var. Hafði
'hann þá jafnan mörg spjót á
'lofti fyrir hvert eitt sem að hon-
um var beint.
Frægastur varð hann fyrir það,
er hann 1928 varði doktors rit-
gerð „Um réttarstöðu Grænlands
á miðöldum" við háskólann í
Oslo gegn færustu þjóðréttar-
fræðingum Norðmanna og Dana
■sem ákveðnir voru í því að
■sleppa honum ekki léttilega í
gegn. En Jón Dúason hafði á
Teiðum höndum rökrétt svör við
öllum mótbárum og var sæmdur
doktorsnafnbót í þjóðréttarfræð-
um, þótt hann hefði ekki laga-
nám stundað. Hann var Cand-
polit frá Kaupmannahafnarhá-
skóla, en að því námi loknu hafði
'hann sérstaklega kynnt sér hag-
fræði og bankamálefni.
Dr. Jón Dúason er Skagfirð-
Ingur að ætt og uppruna og
stundaði bæði sjósókn og land-
búnaðarstörf í uppvextinum eins
og margir aðrir hans sveitungar
og jafnaldrar. Hann ólst upp í
föðurgarði og varð snemma ham-
hleypa til allra verka, námfús
og framgjarn og mjög um fram
aðra unga menn sakir vænleiks
og þroska og var hann því
snemma settur til mennta.
Foreldrar hans voru Dúi Krist-
inn Grímsson bóndi að Langhús-
um í Fljótum og síðar að Kraka-
Völlum og kona hans Eugenia
Jónsdóttir Norðmann. Voru for-
feður hans margir kunnir mann-
úðar- og manndómsmenn. Þá var
hann í ætt við ýmsa andans jöfra
eins og Jónas skáld Hallgrímsson
og Einar skáld Benediktsson
ennfremur ýmsa þekkta forystu
menn um veraldleg og andleg
mál núHfandi eða nýlátna. Jón
á tvo bræður á lífi Karl útvegs-
rnann í Njarðvíkum og Sæmund
kennara og eina systur Katrínu.
Þó Jón Dúason hefði í upp-
hafi lagt sérstaka stund á hag-
fræði og viðskiptafræði, þá urðu
það önnur viðfangsefni, sem
úrðu hans ævistarf. Sagnfræðina
'og þjóðréttarfræðina lagði hann
ekki stund á fyrr en að öðru
námi loknu.
En þá var eins og opnaðist
fyrir honum nýr heimur. Honum
urðu siglingar landsmanna og
landafundirnir sérstaklega hug-
stæðir, og þá alveg sérstaklega
réttarstaða Grænlands og auð-
æfi nærliggjandi fiskimiða.
Sennilega er óhætt að fullyrða
að enginn maður, hvorki fyrr né
síðar, hafi betur kynnt sér þessi
máJ eða skrifað meira um þau,
enda mun hvergi að finna á ein-
um stað nákvæmari og meiri
heimildir um þessi mál en í rit-
um dr. Jóns Dúasonar. Þau
munu verða eftirkomendunum
óþrjótandi fræðauppspretta um
þessi efni og óvíst að nokkrir
geti þar bætt við eða aukið.
Þangað hafa margir innlendir og
erlendir fræðimenn sótt undir-
'stöður sinna fræða um þessi efni
og margir þeirra tekið upp kenn-
ingar Jóns um byggðir forn ís-
lendinga í Vesturheimi, er hann
’telur að ennþá muni víða finna
merki, einnig í gamallri blóð-
blöndun við þarlands fólk.
Nægir þar að benda á ný-
komna fyrstu bók af allsherjar-
sögu Kanada eða Norður-Amer-
iku, sem ritstýrð var af prófessor
Tryggva J. Oleson, en hann get-
Ur þess í formála, að hann hafi
sótt margt til dr. Jóns og rita
hans um landafundi of landnám
íslendinga í Vesturheimi hafi
orðið sér sérstakuT hugðar heim-
Ur enda hafi hann tekið að sér
áð þýða allt þetta mikla verk
dr. Jóns yfir á enska tungu.
Dr. Jón Dúason lætur eftir
'sig óhemju mikið af ritverkum
prentuðum og óprentuðum. —
Veigamestu rit hans, sem þegar
hafa verið prentuð og snúið á
erlend mál er Landkönnun og
landnám íslendinga í Vestur-
heimi og Réttarstaða Grænlands
nýlendu íslands, en blaðsíðutal
þeirra skiptir þúsundum, auk
margra annarra rita og fyrir-
lestra.
Margt er þó ennþá í handriti,
en hann mun hafa ánafnað
Landsbókasafninu handrit sín.
Dr. Jón naut mikilla vinsælda
þjóðrækinna landa sinna fyrir
fræðistörf sín og einarðlega bar-
'áttu, en hann átti líka harða
Uiótstöðumenn sem hlífðu honum
lítið vegna skoðana hans. Segja
(má, að hann hafi staðið í stöð-
ugu stríði um hugsjónamál sín
'sérstaklega vegna kröfu sinnar
um eignarrétt eða umráðarétt
íslendinga yfir Grænlandi.
Hann varð fyrir miklum von-
'brigðum þegar Alþingi lét vera
'að mótmæla hjá Sameinuðu
þjóðunum innlimun Dana á
Grænlendingum þrátt fyrir ein-
dregin mótmæli og ákveðnar
óskir sjómannasamtakanna og
fjölmenns Alþýðusambandsþings
sem þá stóð yfir 22. nóv. 1954.
Það var líka mikið áfall fyrir
hann skömmu síðar er hús það,
sem hann bjó I brann til kaldra
kola. Missti hann í þessum bruna
allar eigur sínar þar á meðal
mikið af bókum og nýjustu upp-
'lögum bóka sinna, en dýrmæt-
Ustu handritunum tókst með
naumindum að bjarga.
Þetta hafði mikil áhrif á
heilsu hans sem hrakaði stöðugt
úr þessu. En hann átti líka sínar
sigurstundir. Ein slík var þegar
landafundir íslendinga í Vestur-
heimi fengu þar opinbera viður-
kenningu. Þá var honum það
•traust, hvað margir létu í ijósi
stuðning sinn við hann.
Sérstaklega var hann mikils
metinn af íslenzkri sjómanna-
stétt, sem bæði var honum þakk-
lát fyrir að halda svo vel á lofti
afrekum hinna fornu siglinga-
garpa og þá ekki síður fyrir skrif
hans um framtíðarmöguleika sjó-
sóknar og fiskveiða á Græn-
lenzkum miðum og undruðust
■menn skilning hans og framsýni
í þeim málum, þegar þeir seint
og síðar fundu hvað hann hafði
haft rétt fyrir sér. En í þeim
efnum eru kenningar hans orðn-
ar sönnuð vísindi.
Málgögn sjómanna voTu hon-
um ætíð opin og sjómannasam-
tökin sendu oft Alþingi og ríkis-
'stjórn bænarskrár og áskoranir
málefnum hans til stuðnings.
Eftir brunann buðu sjómanna-
samtökin honum hvíldarvist á
'Hrafnistu, sem þá var nýopnuð.
Þangað voru líka bókaslitrurnar
ög handritin send, sem sköruð
voru út úr eldinum, meðan rann-
'sókn fór fram á því hverju mætti
bjarga.
Á Hrafnistu fann hann ekki
hægilegt næði til rannsóknar-
Starfa sinna og ritmennsku. Hann
flutti því burtu og nær Lands-
bókasafninu þegar honum fannst
heilsa sín leyfa. En hann náði
'aldrei aftur fullu starfsþreki.
Þegar hann svo veiktist aftur,
en hann leið mest af asma, fékb
hann dvalarvist að Vífilstöðum.
Þar dvaldi hann síðustu árin og
var hann oftast rúmfastur en
alltaf sískrifandL
Það var honum og jafnan mik-
ill styrkur, hvað margir mætir
menn veittu honum stuðning,
'sérstaklega á Alþingi. Má þar
hefna Jón Þorláksson fyrrum
forsætisráðherra og Benedikt
Sveinsson Alþingisforseta, en
langmestan stuðning mun þó
þingskörungurinn og bændahöfð-
'inginn Pétur Ottesen hafa veitt
honum bæði utan Alþingis og
innan.
f hinu merka yfirliti, sem Pét-
Ur Ottesen birti í Morgunblað-
inu 2. des. 1958 í tilefni af 40
lára afmæli fullveldisins, sagði
hann meðal annars. „Hér hefur
það skeð, sem einstakt er nú á
síðari árum, að íslenzkur fræði-
maður, dr. Jón Dúason, hefur
gert það að lífsstarfi sínu að
ikanna þessi mál til hlítar og
Ikomist að þeirri niðurstöðu, að
íréttur vor til Grænlands hefur
ekki rofnað, og að vér eigum
einir, en engir aðrir, réttarfars-
lega séð tilkall til landsins".
Hefur Pétur Ottesen einnig á
margan annan hátt sýnt stuðning
sinn við málefni dr. Jóns Dúa-
sonar og þá ekki sízt vegna
fræðslu hans um fiskisvæði.
Nú eru, því miður margir til
moldar gegnir, er bezt þekktu
til starfa Jóns Dúasonar, en hin
mestu fræðirit hans munu verða
honum eilífur minnisvarði ásamt
þeirri viðurkenningu merkra er-
lendra vísindamanna, er hann
hefur hlotið og hans hafa getið
í ritum sínum.
Við, sem áttum því láni að
fagna að kynnast hinum látna
persónulega og fengum að njóta
trúnaðar hans, munum ætið
minnast hans með sérstöku þakk-
læti og reyna að láta merki hans
ekki niður falla.
Hann var þjóð sinni einlægur
'sonur, sem með verkum sín-
Um hefur iagt grundvöil að
traustri þekkingu á íslenzkri
sögu og manndómslegum við-
horfum, sjálfum áskyldi hann sér
ekkert, en þjóð sinni og ættjörð
'allt.
Megi minning hans lifa.
y ' ' \ Henrý Hálfdansson.
t
JÓN Norðmann Dúason var
fæddur að Langhúsum í Fljót-
um 80. júlí 1888. Foreldrar hans
voru hjónin Eugenia Jónsdóttir
Norðmann og Dúi Kristján
Grímsson, bóndi þar og síðan á
Krakavöllum .
Jón ólst upp með foreldrum
sínum.
Ungur að aldri hóf hann að
stunda jarðabætur með hest-
verkfærum í samvinnu við Sæ-
mund Sigfússon, og eftir leið-
sögn hans. Jón varð fyrsti mað-
ur í sinni sveit, ásamt Sæmundi,
sem átti plóg og plóghesta og
beitti plógi í jörð.
1907 hóf hann skólanám, og
settist þá í 1. bekk Gagnfræða-
skólans á Akureyri. í skóla
reyndist hann mikill námsmað-
ur og tók öll sín próf með 1.
einkunn, eða ágætiseinkunn og
stundum var hann dux í sínum
bekk. Og í bókahillunni hans
söfnuðust saman bækur er hann
hlaut að verðlaunum fyrir náms
afrek.
Er hann var í Menntaskólan-
um í Reykjavík vann hann á
Blikastöðum á sumrin. Og þar
átti hann síðan æfinlega athvarf
allt til æviloka.
Jón varð stúdent 1913 með 1.
einkunn, cand. phil 1914 með
ágætiseinkunn, cand. polit frá
Hafnarháskóla 1919 með 1. eink-
unn.
1928 var honum veitt doktors-
nafnbót, Dr. juris, við Oslóarhá-
skóla fyrir ritgreð um réttar-
stöðu Grænlands.
Að loknu haáskólanámi vann
Jón í nokkur ár í skrifstofu
dansfca innanríkisráðuneytisins.
En síðan var hann embættislaua
ala ævi og gaf sig að ritstörf-
um
í æsku voru bindindismál
hans mestu áhugamál. Og raun-
ar voru áhugamál hans þá mörg
og margþætt. Hann reit margar
hugvekjur um bindindisstarf-
semi og var bindindismaður alla
ævi.
Eitt af áhugamálum hans var
endurheimt Grænlands. Og það
mál tók smám saman hug hana
allan. Öllum seinni árum ævl
sinnar varði hann til rannsókna
og ritstarfa um réttarstöðu Græn
lands. Og í því starfi naut hann
alla tíð samstöðu og uppörvun-
ar merkra manna.
Það er orðið mikið sem Jón
hefir skrifað. Og í gegnum það
allt skín þrá og vilji til að efla
veldi og velgengni íslands.
Þegar frá eru skilin fyrstu
Grænlandsgreinar hans, eru rit
hans líka mörkuð velvild ta
Grænlendinga. Hann heldur þvl
fram að Grænlendingar séu ís-
lenzkir að upruna í aðra ætt-
ina, ef svo má að orði komast,
að íslenzk byggð í Grænlandi
hafi aldred eyðst, heldur aðeina
blandast vestrænu fólki.
Fólkið beggja vegna Græn-
landshafs eru íslendingar. Græn
land á ekki að vera kúguð hjá-
leiga, heldur viðauki við tsland,
íslenzk nýlenda. Það er þetta ný
lenduorð sem maxgir misskilja.
Þeim er efst í huga nýlendukúg-
un stórþjóðanna.
Til eru líka menn sem tala
um sjálfsákvörðunarrétt Græn-
lendinga. En að óbreyttum að-
stæðum er það dautt mál 1
munni íslendings. Meðan Græn-
land er dönsk eign er varla að
ræða um sjálfsákvörðunarrétt.
Jón var ókvæntur og barn-
laus. Og á síðari árum ævi sinn
ar var hann einmana maður.
OM það mestu um hrjúf og við
kvæm skapgerð svo og það, að
hann var heilsuveiil og þjáðist
af erfiðum sjúkdómum.
En aUa tíð átti hann marga
einlæga vini, sem voru boðnir
og búnir að hlúa að honum, ef
hann vildi þiggja það. Sú sveit
var fjölmennari en svo, að ég
kunni skil á hennL Marga væri
ástæða til að nefna, þó ég nefni
aðeins ein hjón, EMnborgu skáld
konu og séra Ingimar. Þau
hlúðu mjög mikið að Jóni og
hann var 9érstaklega samrýnd-
ur þeim. \
\ Karl