Morgunblaðið - 21.05.1967, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. MAI 1967.
Gestur Guðfinnsson:
HVALFELL
L
Hvalfell í Botnsdal er tiltölu-
lega ungt fjall. Sköpunarsögu
landsins hefur verið alllangt
komið, þegar það varð til. Þyr-
illinn og Múlafjallið eru t. d.
bæði eldri, sama er að segja um
Botnsdalinn, sem áður virðist
hafa náð miklu lengra til norð-
austurs heldur en nú. Við til-
komu þessa fjalls hafa orðið
miklar landslagsbreytingar á
þessum slóðum, sem hverjum
náttúruskoðara mundd þykja
nokkurs um vert að kynnast.
í fyrsta lagi hefur myndazt
stöðuvatn í kvosinni ofan við
fellið, sem til skamms tíma hafði
það m. a. sér til ágætis að vera
dýpsta vatn l'andsins eða þangað
til Öskjuvatn varð til upp úr
1875. í öðru lagi hefur orðið
þarna til foss í ánni, sem fellur
úr vatninu, hæsti foss á íslandi,
og er það að vísu nokkuð til
að státa af. í þriðja lagi er fjall-
ið hinn ákjósanlegasti útsýnis-
staður, ber enda allmiklu hærra
en nágrannafjöllin, Múlafjallið
og Þyrillinn. Öll þessi umsköpun
hefur verið um garð gengin
löngu áður en fslandsbyggð
hófst. Engar sögur fara þó af
fjallinu á fyrstu öldum Islands-
byggðar og er þess hvergi getið
í landnámssögunni sérstaklega,
enda þótt minnzt sé á Hvalfjörð
og Botnsdal.
Líklega dregur Hvalfell nafn
af lögun sinni, minnir á hval.
Aftur á móti er að finna í göml-
um bókum miklu skáldlegri
skýringu á nafngiftinni, en hún
er í stuttu máli á þá leið, að
hvalur, kallaður Rauðhöfði,
grandaði báti af Hvalfjarðar-
strönd, og fórust þar tveir syn-
ir prestsins í Saurbæ. f hefndar-
skyni teymdi klerkur hvalinn
upp eftir Botnsá, sem þó getur
naumast hvalfær talizt, að manni
sýnist. „En þegar inn kom í
gljúfrið sem áin rennur um fram
af Botnsheiði þá urðu þrengslin
svo mikil að allt skalf við þegar
hvalurinn ruddist áfram, en þeg-
ar hann fór upp fossinn hrist-
ist jörðin umhverfis eins og í
mesta jarðskjálfta. Af því dregur
fossinn nafn og heitir síðan
Glymur og hæðirnar fyrir ofan
Glym eru síðan kallaðar Skjálf-
andahæðir. En ekki hætti prest-
ur fyrr en hann kom hvalnum
alla leið upp í vatn það sem
Botnsá kemur úr og síðan er
kallað Hvalvatn. Fell eitt er hjá
vatninu og dregur það einnig
nafn af atburði þessum og er
kallað Hvalfell. Þegar Rauð-
höfði kom í vatnið sprakk hann
af áreynslunni að komast upp
þangað og hefur síðan ekki orðið
vart við hann, en fundizt hafa
hvalbein mjög stórkostleg við
vatnið og þykir það vera sögu
þessari til sannindamerkis.
Hvað sem sannleiksgildi þess-
arar sögu líður, þá téí ég vel
ómaksins vert að eyða einni dag-
stund á þessum slóðum, ganga
á Hvalfell og að Hvalvatni, og
enginn skyldi láta hjá líða að
heilsa upp á Glym og horfa nið-
ur í árgljúfrin miklu vestan við
fellið,, má vera að mönnum skilj-
ist þá, að Saurbæjarklerkur
vandaði Rauðhöfða lítt leiðina.
Ég mun nú hér á eftir lýsa
nokkuð gönguleið um þessar
slóðir og því, sem fyrir augu
ber, en haga þó ferðinni dálítið
öðruvisi en klerkur forðum. En
áður en lengra er farið, held
ég væri rétt að gera sér grein
fyrir landslaginu í stórum drátt-
um og drepa á nokkur söguleg
atriði.
II.
Inn af Hvalfirði liggja tveir
grösugir dalir, Brynjudalur og
Botnsdalur, sá síðarnefndi norð-
ar. Milli þeirra er Múlafjall. Upp
af því er Hrísháls og Hrísháls-
vegur svokallaður milli dalanna.
Fyrir botni Botnsdals eru Botns-
súlur, myndarleg fjallahvirfing,
hæsti tindur þeirra er 1095 m
og er venjulegasta gönguleið á
hann frá Svartagili í Þingvalla-
sveit, en hnúkurinn, sem næstur
er Botnsdal, er litlu lægri eða
1089 m og liggur vel við að
ganga á hann úr Brynjudal eða
Botnsdal upp svonefndan Sand-
hrygg. Af Botnsúlum sér vel um
allan suður- og vesturhluta
landsins. Norðvestur af Botnsúl-
um er svo Hvalfell. Það er all-
miklu lægra eða 848 m á hæð
Milli Botnsúlna og Hvalfells
heitir Hvalskarð. Þaðan kemur
Hvalskarðsá og sameinast hún
Botnsá niðri í dalnum rétt aust-
an við túnið í Stóra-Botni. Botns-
á á hinsvegar upptök sín í Hval-
vatni og fellur í hrikalegum
gljúfrum niður í dalinn vestan
Glymur í Botnsá.
Útsýni frá Hvammsvík. Þyrill lengst t. v., þá Hvalfell, Múla fell og Botnssúlur.
við fellið, Hvalfellið er gróið
nokkuð uppeftir, vaxið skógar-
kjarri og lyngi, en síðan taka
við berar móbergsklappir og
grjótskriður. Neðan til er hlíð-
in sundurskorin af djúpum gil-
skorningum og bera tungurnar
milli þeirra sérstök nöfn. Þær
eru fjórar talsins og heita, tal-
ið frá Botnsá: Einitunga, Breiða-
tunga, Mjóatunga og Ásmundar-
tunga, sem er syðst og næst
Hvalskarðsá.
III.
í Landnámu segir svo: „Maðr
hét Ávangr, írskur at kyni. Hann
byggði fyrst í Botni.
Þar var þá svá stórr skógr, at
hann gerði þar af hafskip ok
hlóð þar, sem nú heitir Hlað-
hamarr.“
Vandfenginn mundi nú skipa-
viður í Botnsdal, þótt enn sé að
vísu skógarkjarr í dalnum, hins
vegar hefur örnefnið Hlaðhamar
varðveitzt fram á þennan dag, er
það sunnan við Botnsvoginn. All-
fjölfarin leið var lengi milli
Hvalfjarðar og Þingvallasveitar
um Botnsdal og meðfram Súlum
sunnanverðum, en síðan um Öx-
arárdal, og heitir Leggjabrjótur.
Er hún nú aflögð með öllu, en
þetta er hin skemmtilegasta
gönguleið.
Það má kallast létt verk og
löðurmannlegt að ganga á Hval-
fell, sé miðað við hin erfiðari
fjöll landsins, enda leiðin fær
hverju barni, ef rétt er farið.
Við skulum nú rölta þetta í ró-
legheitum og gefa okkur um-
fram allt góðan tíma. Við hefj-
um gönguna við túnið í Stóra-
Botni, en þangað er ökufært.
Við göngum niður að Botnsánni
vestan við túnið og yfir ána
á göngubrú, en síðan gamla götu-
troðninga, unz við komum að
Hvalskarðsá rétt ofan við áa-
mótin. Þar förum við yfir hana.
Hún er venjulega vatnslítil og
auðvelt að stikla hana á steinum.
Síðan liggur leiðin upp Ásmund-
artungu, við troðum okkur gegn-
um skógarkjarrið eins og þaul-
vant skógarfé og stefnum beint
á fjallsöxlina suðaustanverða.
Þetta er alveg torfærulaus leið
og ekki sérlega brött. Þegar upp
er komið er sjálfsagt að blása
vel mæðinni og líta í kringum
sig, flestum þykir útsýnið harla
frítt, þótt ekki sé það ákaflega
mikið.
Hvalfell er móbergsfjall að
mestu leyti, bungumyndað og
mosagróið nokkuð að ofan. Eins
og ég gat um í upphafi máls
míns, er þetta ungt fjall, að því
er virðist. Við erum hér stödd
á mótum ungrar og gamallar
jarðmyndunar. Svo er að sjá sem
Botnsdalurinn hafi einhverntíma
náð allmiklu lengra til norð-
austurs en nú. Á ísöld, þegar dal-
urinn var fullur af jökli, virðist
hafa orðið gos í dalnum undir
jöklinum og hlaðizt upp þetta
móbergsfell um þveran dalinn.
Þegar aftur hlýnaði og jökla
leysti af þessum slóðum, hefur
síðan myndazt þarna djúpt
stöðuvatn ofan við fellið. En það
heitir nú Hvalvatn og er eins
og áður segir annað dýpsta vatn
landsins um 160 m þar sem það
er dýpst.
IV.
Margt kemur í hugann, þar
sem maður situr á kolli Hval-
fells, lætur líða úr sér og horfir
út á Hvalfjörðinn, langan og
mjóan. Utan við Þyriisnesið rís
Geirhólmi úr sjó, hvítur af fugla-
driti. Hann kannast margir við
úr Harðar sögu og Hólmverja.
Þeir fóstbræðurnar, Geir Grims-
son og Hörður Grímkelsson úr
Neðra-Botni settust að í hólm-
anum ásamt konu Harðar, Helgu
Haraldsdóttur jarls á Gautlandi
og tveim sonum þeirra ungum,
Grímkatli og Birni. Höfðu þeir
með sér flokk manna og rændu
bændur í héraðinu og urðu illa
þokkaðir. Segir sagan, að „átta
tigir manna annars hundraðs
váru í Hólmi, þá er flestir váru,
en aldri færri en á inum átta
tigi, þá er fæstir váru.“ Þess
má geta, að býlin í Botnsdal,
sem nú heita Litli-Botn og Stóri
Botn, hétu þá Neðri-Botn og
Efri-Botn. Þar kom, að lands-
menn gerðu samtök um að
ginna Hólmverja úr eynni með
því að heiba þeim griðum og
fullum sáttum. Létu þeir ginn-
ast einn af öðrum og voru allir
drepnir jafnótt og þeir komu
á land. Loks eru ekki aðrir eft-
ir en Helga og synir hennar
tveir. Hefur hún nú uppgötvað
svik landsmanna. „Hon hug.sar
nú sitt mál. Þat verðr nú henn-
ar ráð, at hon kastar sér til
sunds ok leggst til lands ór
Hólminum um nóttina ok flutti
með sér Björn, son s'inn, fjögra
vetra gamlan, til Bláskeggsár,
ok þá fór hon móti Grímkatli,
syni sínum, átta vetra göml-
sundit þá, ok flutti hann til
lands. Þat heitir nú Helgusund,
Þau fóru um nóttina upp á fjall
frá Þyrli ok hvíldust í skarði
því er nú heitir Helguskarð.
Hon bar Björn á baki sér, en
Grímkell gekk.“ Þetta er sjálf-
sagt lygasaga, en jafngóð fyrir
því.
Að áliðnu sumri árið 1402
kom út skip í Hvalfirði, líklega
við Hrafneyri. Skipið átti Ein-
ar nokkur Herjólfsson. Það
þóttu löngum góð tíðindi, þeg-
ar skip kom af hafi hlaðið alls-
konar varningi. Hins vegar
varð þessi skipkoma íslending-
um lítið fagnaðarefni eða
happaatburður. Með Einari
fluttist sem sé drepsóttin mikla,
sem síðan hlaut nafnið Svarti-
dauði. Það var einmitt í Botns-
dalnum, sem hinir fyrstu urðu
sóttinni að bráð. Svo segir i
Vatnsfjarðarannál: „Þá kom út
plágan í Hvalfirði. Kom í Hval-
fjörð Einar Herjólfsson. Var á
því skipi sótt mikil. Sló þegar
sóttinni á landsfólkið með
mannfalli. Andaðist séra Óli
Svarthöfðason og 7 sveinar hans
í Botnsdal, þegar hann reið frá
skipinu.“ Það er álit fræði-
manna, að þriðjungur eða helm-
ingur landsmanna hafi látizt úr
drepsóttinni.
V.
En hverfum nú frá sögum og
sögnum, þótt af nógu sé að taka,
því að enn er löng leið fyrir
höndum og ekki til setunnar
boðið. Við höldum nú austur
af fjallinu og niður í Hvalskarð.
Satt að segja er þetta dálítið
óhnöggleg leið, allbrött grjót-
hlíð með klettabeltum og urð-
arköstum, og þótt hún sé vel
fær hverjum sem er, þá draga
allir andann léttara, þegar nið-
ur er komið. Enda er maður þá
kominn að Hvalvatni og er þar
sléttar grundir og lyngflesjur
undir hlíðinni. Þarna má finna
blóðrauða brúska af vetrar-
blómi snemma á vorin, en það
er einna fyrst á ferðinni allra
íslenzkra blómjurta og verður
stundum illa úti í vorkuldun-
um, þótt harðgert sé. Hvalvatn
er allstórt vatn og veruleg
landslagsprýði. Við austurenda
þess skagar dálítill móbergs-
Framhald á bls. 14.