Morgunblaðið - 01.07.1967, Side 15
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JÚLÍ 1967.
1S
Aldarafmæli fullveldis Kanada
1. iulí 1867 -1. iúlí 1967
Afmœlisrabb eftir Egil Jónasson Stardal
HÖFUNDUR þessarar greinar þýddi á sínum tima bókina
Kanada eftir Brian Moore, sem kom út hjá Almenna bóka-
félaginu 1965, off hefur nú að beiðni ritstjórnar Morgun-
biaðsins ritað þessa grein fyrir blaðið í tilefni af aldarafmæli
fullveldis Kanada. Birtist hún í þremur köflum.
t»AÐ var árið 1534 að franskur
landkönnuður, Jacques Cartier,
▼ar á siglingu á Fagureyjar-
•undi milli Lalbrador og Ný-
fundnalands. Hann virti fiyrir
*ér hið ömurlega óbyggða heim-
skautasvæði og varð að orði: Ég
held að þetta sé landið sem guð
gaf Kain.
Þessi orð lýsa vonbrigðum hins
•uðræna ævintýramanns, sem
hafði lagt leið sína mót kaldsæl-
»im þokulöndum austurstranda
núverandi Kanada í leit sinni að
opinni siglingaleið norðvestur
fyrir ameríska meginlandið mót
binum auðugu fjarlægu lönd-
um, er Evrópumenn kalla Aust-
urlönd. Cartier fór alls þrjár
könnunarferðir til Kanada, en
þó að hann kitlaði eyru konungs
síns með ævintýralegum frásögn
nm um gull og glitrandi steina,
sem þar væri að finna, hefur
hann þó líklega ekki rennt grun
í hvílíkum ógrynni auðæfa það
land 'bjó yfir, sem hann í von-
brigðum sínum taidi hæfan út-
legðarbústað hinum fyrsta bróð-
urmorðingja.
Labradorskagi er austurhluti
hins mikla landsvæðis, sem ligg-
ur eins og skeifa umhverfis Hud-
-----♦♦♦-------
1. GREIN
-----♦♦♦-------
sonflóa og er eitt auðugasta
málmsvæði hér á jörðu. Þar er
að finna gnótt gulls, firn af
járni, kopar, ómælt magn ýmissa
léttmátma, auk þess títan, nikk-
el, platJínu og hið mikilvæga
úraníum. Austan við Nýfundna-
land voru á tímum Cartiers og
eru enn einhver fisksælustu mið
heimsins. Lengra inni í landi
liggja milljónir fermílna skóg-
lendis, og mót vestri eru óendan
legur siléttur; þrungnar frjó-
magni biðu þær plógsins og áttu
eftir að gera Kanada að korn-
forðabúri heimsins.
Sagt er að Kanada hafi hlotið
mafn sitt er Spánverjax komu
þangað fyrstir hvítra manna í
þindarlausum eltingarleik sín-
un við hinn rauða málm og
•nafnið þýði — ekkert gull. Lík-
lega hefur ekkert land fengið
annað eins öfugyrði að nafngift
síðan Grænlandi var haldið undir
skírn forðum.
Kanada er stærsta ríki heims-
Ins að flatarmáli, að Sovétríkj-
unum einum undanteknum, öll-
um samanlögðum. Þetta mikla
landsvæði, sem nær frá Banda-
ríkjunum norður undir heim-
skautið sjálft, og spannar þvert
meginland Ameríku heimshaf-
anna á milli, býr yfir meiri nátt-
úruauðæfum og orkulindum en
svo að kannað hafi verið til
nókkurrar hlítar nú útlit sé fyr-
ir að hægt verði að nýta á næstu
öldum. Á þessu landsvæði búa
aðeins tæpar 20 milljónir manna,
og byggðin er öll á mjórri ræmu
suður undir bandarísku landa-
mærunum, óvíða nema tvö, þrjú
hundruð km á breidd.
Þetta land var um langt skeið
evrópsk nýlenda, fyrst Frakka
siðar Englendirnga og er enniþá
samveldisland í brezka ríkinu.
Á þessu ári standa yfir mikil
hátíðarhöld einmitt þessvegna
því það vax árið 1-867, sem
Kanada hlaut sjálfsforræði,
fyrsta sjálfstjórnarnýlenda
(idominion) Bretia og er heims-
sýningin mikla f Montreal,
Ex | o 67, einn liður í þeim há-
tíðahöldum.
Franskur stórveldisdraumur.
Saga Kanada, eða segjum saga
hvíta mannsins í Kanada, hefst
á hinu róstusama tímabili í upp-
hafi 17. aldar þegar franski land
könnuðurinn Samúed de Chapl-
ain sigldi inn í mynni St.
Lawrencefljóts og lagði grund-
völl að fyrstu nýlendu Frakka,
þar sem nú stendur borgin Anna-
polis í Nýja Skotlandi.
Chaplain var einn hinn fjöl-
mörgu frönsku ævintýramanna
og landkönnuða, sem komu mjög
við sögu á frumbýlisárum
hvítra manna vestanhafs. Hann
vann þrotlaust að því til dauða-
dags að treysta veldi Frakka á
þessum svæðum, efla landnám
og viðskipti, byggja virki og
kanna landið. Hann kannaði
landið mót suðri og komst lengst
að stóru stöðuvatni, sem er fyrir
sunnan St. Lawrence og enn ber
nafn hans. Til vesturs fór hann
lengst að Huron og Ontariovatni.
Óskadraumur hans var að ná til
stranda Kína, en hann lézt árið
1635 án þess að hafa hugmynd
um þær óravíddir lands og lag-
ar, sem lágu milli nýlendu hans
og hins fjarlæga keisaradæmis.
Englendingar höfðu er hér var
komið sögu byrjað landnám í
Vesturheimi, á austurströndinni
fyrir sunnan Frakkana. Um þess
ar mundir hófst 30 ára stríðið
(1618-48) og Englendingar, sem
tóku óverulegan þátt í þeim
hildarleik gátu þá, sem oft síðar,
notað sér aðstöðu sína að er stór
veldi meginlandsins bárust á
’banaspjót að koma ár sinni
vel fyrir borð í öðrum heims-
hlutum. Á þessum árum lenti
þeim um skeið saman við Frakka
og lögðu undir sig nýlendu
Chaplains, en við friðarsamning-
ana í St. Germain-en-Leyse
fengu Frakkar landsvæði sitt
aftur. Englendingar voru nú sem
óðast að -nema lönd þau, sem nú
eru austurfylki Bandaríkjanna,
og sýnt var að ófriðarefni þessa
tveggja stórvelda sitt hvorum
megin Ermasunds myndi óðara
kveikja Ibál handan Atlandshafs-
ins. Um nokkurt skeið var þó
friður milli hinna frönsku og
ensku landnema vestra, þó jafn-
an væri grunnt á því góða. Eng-
lendingar fengu um sinn nóg að
hugsa heima meðan stóð yfir
borgarastyrjöldin milli Karls I
Stuarts og CromweLls og
skömmu eftir lát Cromwells
(1658) hófst hið glæsilega for-
yztutímabil Frakka í sögu Evr-
ópu, stjórnartímabil Lúðvíks 14.
Franskir kaupsýslumenn höfðu
með samþykki Richeliu kardín-
ála stofnað til hlutafélags og feng
ið einokun á öllum viðskiptum
við Nýja-Frakkland eins og hin
frönsku yfirráðasvæði í Kanada
voru nefnd. Þessum félagsskap
og stjórn Frakka var um margt
mislagðar hendur. í kjölfar
skinnakaupmannanna komu
brátt skarar trúboða, einkum
Jesúita og brátt hófust hinn
mesti metingur mi-lli kirkjunnar
og embættismanna stjórnarinnar
um yfirráð landsvæðanna. Við
þessa erfiðleika bættist ófriður
við Indíána. Herskáar kynkvíslir
írokesa, sem bjuggu sunnan
Ontaríovatns, áttu í harðvítug-
um bardögum við Huronindíána
fyrir norðan og austan. Englend-
ingar og Hollendingar studdu
hina fyrrnefndu, en Huronindí-
ánarnir voru frem.ur á bandi
Frakka. Árið 1649 nær gjör-
eyddu Irokesar-nir Huronindí-
ánunum, handsömuðu fjölmarga
trúboða og tóku þá af lífi með
hræðilegum píslum. Annað sinn
frömdu þeir skrípaguðsþjónustu
fyrir utan virkisveggi Montreal
færðu einn indíána í messu-
klæði nýdrepins trúboða og upp-
hófu hin herfilegustu læti.
Þessi Jesúítamorð komu alls
ómaklega niður því framkoma
þeirra gagnvart Indíánum er
meðal hinna fáu ljósu bletta á
svörtum skildi hvíta man-nsins
í Norður-Ameríku meðan á land
námi og skipulagðri útrýmingu
Indíánanna stóð. Svo virðist sem
Indíánar hafi tekið fyrstu
frönsku landnemunum allvel.
Frakkar sendu til þeirra unga
rnenn til þess að læra hina frá-
bæru veiðitækni þeirra við
gildruveiðar og lífshætti skógar-
manna, en trúboðarnir höfðu
sjaldan árangur sem erfiði.
Margir Indíánar voru reiðubún-
ir að taka hvaða trú sem var
fyrir nokkur brennivínsstaup,
hníf eða byssu, létu jafnvel skír-
ast oft á dag, en fræðin voru oft-
ast gleymd þegar út í skógana
kom.
Þrátt fyrir ótrúlega erfiðleika
tókst Frökkum að færa út yfir-
ráðasvæði sitt og kanna víðáttu-
mikið svæði umhverfis vötnin
stóru. Árið 1673 brutust tveir
landkönnuðir vestur að Missi-
sippi og 5 árum seinna lagði La
Salle upp í djarfan leiðangur
niður eftir þessu langa, óþekkta
fljóti til ósanna við Mexikó-
flóa, eignaði franska ríkinu
allan Missisippidalinn og nefndi
þetta land Louisiana í höfuðið á
sólkonunginum.
Einhver dugmesti landstjóri,
sem Frakkar eignuðust á 17. öld
var de Frontenac greifi. Hann
tók rækilega í lurginn á írokes-
unum og bægði frá árásum Eng-
lendingum, en þegar hann dó
1698 vor.u veðrabrigði í nánd. Tíu
árum áður hafði Vilhjálmur af
Oraníu, tengdasonur Jakobs II,
landstjóri í Hollandi, verið kall-
aður til konungs í Englandi. Þar
fékk Loðvík 14. skæðan óvin,
sem bar til hans óslökkvandi hat-
ur frá því að Loðvík hóf árásar-
stríð sitt gegn Hollendingum
1672, og þá reyndar með frænda
sinn og skuldunaut, Karli II Stú-
art, Englandskonung, sem banda-
mann.
Vilhjálmur setti sér það mark
að hefta útiþenslustefnu Loðvíks
14. í Evrópu og var til dauða-
dags óþreytandi að fylkja ná-
grönnum Frakka gegn þeim. Um
aldamótin 1700 skall á seinasta
og hættulegasta styrjöld Loð-
víks, spánska erfðastríðið. Þeg-
ar því lauk fékk Loðvík að vísu
viðurkenndan erfðarétt sonar-
sonar síns til ríkis á Spáni, en
iFrakkar urðu fyrir miklum
landamissi í Evrópu og í Amer-
íku létu þeir af hendi við Breta
Nýfundnaland, Nýja-Skotland og
urðu að viðurkenna yfirráð
þeirra á Hudsonflóasvæðinu.
Þetta var mikill missir en Frakk
ar voru samt ekki af baki dottn-
ir. Enn réðu þeir yfir öllu St.
Lawrencesvæðinu og Quebeck.
Þeir héldu ótrauðir áfram land-
könnunarleiðangrum sínum,
komust vestuir að Klettafjöllum,
ibyggðu röð af virkjum niður með
Missisippi og kórónuðu það
verk sitt með því að hefja borg-
arsmíð við ósa minnar miklu
móðu, það var borgin Nýja
Orleans. Nú áttu þeir ráð á öll-
um vatnavegum frá St. Lawr-
enceósum tU Mexíkóflóa og
höfðu umkringt nýlendur Breta
á austurströndinni.
Frönsku landnem.unium og
stjórnmálamönnum þeirra var
mælta vel Ljóst hve mikilvægt
það var að ráða yfir vatnaveg-
unum, sem voru samgöngukerfi
hins víðáttumikla meginlands
og komu í stað járnbrauta og
hraðbrauta nútímans. Þannig
mátti bægja Bretum frá frekari
útþenslu tU vesturs og við blasti
hugmyndin um fra-nskt nýlendu-
veldi, sem næði frá ströndum
Norður-Atlantshafsins suður að
Mexíkóflóa og vestur að Kyrra-
hafL
Þetta var djörf hugmynd eink-
um ef það er haft í huga að
ensku nýlendurnar voru marg-
falt fjölmennari þeim frönsku, en
þær voru sundurleytar og sund-
•urþykkar innbyrðis með mis-
munandi stjórnarfar. Þar á móti
var hin sama harðhenta einræðis
stjórn í frönsku nýlendunum
sem heima fyrir í Frakklandi.
Le roi s’amuse.
En í sæti hins volduga sólkon-
ungs settist nú ungur drengsnáði
og ýmsar ónýtar hirðklfkur fóru
með völdin. Og þegar Loðvík 15.
óx úr grasi hafði hann engan
áhuga fyrir stjórnmálum og
þeim mun síður fyrir sigurvinn-
ingum né landaleitan á víðari
vettvangi en í pilsum hirðkvenna
sinna. Hans vegna gat hið nýja
heimsveldi handan Atlant$ála
farið fjandans til; flotinn drafn-
aði niður, völdin lentu í hönd-
um þeirrar frillu, sem hann
hafði mestar mætur þá stundina.
Brezku nýlendubúarnir, sem
ætíð voru uggandi um öryggi
sitt vegna frönsku ógnarinnar,
notuðu hvert tækifæri sem gafst
til þess að troða illsakir við
Frakkana og ganga á hlut þeirra
meðan þeir væru ekki vaxnir
þeim yfir höfuð. í austuríska
erfðastríðinu kom tilefni til ill-
deilna, sem héldu áfram þó frið-
ur væri milli Breta og Frakka !
Evrópu. Seint var um langan
veg að spyrja tíðinda og átöte
héldu stundum lengi áfram eftir
að friður hafði verið samin
heima fyrir. Árið 1764 var liðs-
foringi frá Virginíu sendur með
herflokk til þess að taka franskt
virki við Ohiofljót, þar sem nú
stendur stórborgin Pittsburgh.
Hann hét Georg Wasington. En
Frökkum tókst að flæma hann
brott og svo fór urn fleiri til-
raunir Breta. Tækifærið kom
ekki fyrr en í 7 ára stríðinu.
Þá gerðu Frakkar, Austurríkis-
menn, Rússar, Saxar og Svíar
bandalag gegn Prússum, en
Bretar veittu þeim síðast nefndu.
f sjö ár var barist grimmilega
á sjó og landi. Ófriðurinn milli
Breta og Frakka var einkum háð
ur í nýlendunum vestan hafs og
Indlandi. Þegar honum létti
höfðu Bretar tryggt sér yfirráð
á Indlandi og við friðarsamning-
ana í París 1763 fengu þeir yfir-
ráð í Kanada. Draumnum um
franska heimsveldið í Norður-
Ameríku var lokið.
Hermdargjöf og þó . . . .
Fjarri fór þó því að Bretar
gerðu sér ljóst hvílíka eign þeir
höfðu komizt yfir. Þeir höfðu
lengi verið hikandi hvort þeir
ættu ekki heldur að heimta tvær
auðugar sykurplöntueyjar i
Karabíska hafinu í staðinn fyrir
Kanada, en fyrir eindregnar
kröfur nýlendubúa sinna og mál-
flutning Benjamíns Franklíns
létu þeir sér nægja hin fransk-
byggðu svæði norðurhjarans.
Stjórnin í London virðist hafa
haft sama heimalningshugsunar-
háttinn og Voltaire, sem hæddist
að því í Candide að konungs-
veldin tvö sitt hvoru megin
Enmasunds hefðu nú í sjö löng
ár verið að berjast um fáeinar
ekrur snæbreiða og átti þar við
Missisippidal og Ohiosvæðið.
Sú varð raun á, að Kanada
varð Bretum lítil heillaþúfa um
sinn. Um leið og landið komst
undir brezka stjórn voru íbúar
hinna gömlu nýlendna þeirra
lausir við óttan af Frökkunum
og þurftu því ekki lengur á
brezkri hervernd að halda. Þeir
höfðu auk þess oft og einatt
orðið að berjast við Frakka á
eigin spýtur og þetta gaf þeim
sjálfstraust til þess að svara full-
um hálsi skattakröfum stjórnar-
innar í London, sem hugðíst ná
inn stríðskostnaði undanfarinna
ára m.a. með tollum og álögum
á nýlendubúa. Sterkur lýðræðis-
og frelsisandi hafði gripið um
sig meðal brezkra nýlendubúa,
deilurnar hörðnuðu uns frelsis-
stríð Bandaríkjanna skall á sem
stóð á árunum 1775-83. Upp-
reisnarmenn í nýlendunum
höfðu búizt við því að frönsku
íbúarnir í Kanada myndu nú
grípa fegins hendi til vopna og
nota þetta tækifæri til þess að
hrinda af sér hinu nýja oki. Þeir
sendu því herlið inn í Kanada og
bjuggust við að hernema landið.
En hið skrítna var að Frakk-
Framhald á bls. 12. / ■"