Morgunblaðið - 06.09.1967, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. SEPT. 1967
15
MEÐ FULLRITVÍSÝNU VAR
Rabbað við Sigurð á Kvískerjum um
Jökulsá á Breiðamerkursandi og
sagubrot hennar
l»EGAR horft er á hið stórkost-
lega mannvirki, sem nú hefur
verið reist yfir hið mannskæða
og fyrrum margbreytilega vatns
falil, Jökulsá á Breiðamerkur-
sandi er ekki úr vegi að sækja
heim einn þeirra manna er
kunnugastur mun sögu þess á síð
ari tímum og leitað hefir sér
heimilda um það úr fornum
skrifum, Sigurð bónda og hrepp-
stjóra á Kvískerjum í Öræfum.
Undir náttmál komum við heim
á þennan víðfræga stað, þar sem
fimm bræður húa saman, allir
merkir menn, jafnvel kunnir
vísindamenn út um heim. Að
þessu sinni er ekki tækifæri til
að rekja þá hlið mála heldur er
/yrirhugað að ræða um stund
við Sigurð bónda um jökulvatn-
ið mikla, sem nú hefir verið
svo glöggra manna,
skakkar varla miklu.
hefir aldrei orðið
jökli að sjó, en árið
að þar
Jökulsá
styttri frá
1938, aðeins
um 1 km. Jökullinn átti þó miklu
styttra í sjó við Stemmu árin
1891-2, og mun þó hafa gengið
enn lengra rúmum 40 árum fyr,
jafnvel lokið leiðinni um stund-
arsakir, því í óljósri heimild um
þetta, er þess getið, að Öræfing-
ar óttist. að þar verði ekki fært
framar.
Jökulsá virðist renna fram
undir jöklinum, en ekki eftir
göngum gegnum hann og koma
upp við jökuljaðarinn eins og
geysimikill hver. Var svo alLt
fram til 1935, en úr því fór lón-
ið að myndast við núverandi
farveg. Annar áll hafði þá um
nokkur ár komið úr lóni nokkru
Litið yfir vígslugesti til hinnar miklu brúar.
brúað og sögu hans og reynslu
af því, sem síðasta ferjumanns
meðan það var óbrúað.
f>ótt rabb okkar Sigurðar ber-
ist vít og breytt fer bezt á því
að frásagnir hans njóti sín, án
truflunar blaðamannsins með
spurningum. Látum þá Sigurð
hefja frásögu sína:
— Jökulsár mun fyrst getið í
Landnámu, þegar Hrollaugur
Rögnvaldsson gaf Þórði Illuga
land milli Jökulsár og Kíár.
Enginn veit nú hvar Jökulsá
rann til sjávar þá, en vitað er
að árið 1587 voru fjörumörk
milli Fells og Breiðamerkur
mjög nærri núverandi ósi Jökuls
ár, og hefir þá varla verið vest-
ar.
Engar heimildir greina frá út-
liti Breiðamerkurjökuls á land-
námsöld, en enginn vafi er þó á
því, að þá hefir verið langt
milli jökuls og sjávar og að
Jökulsá hefir hlaðið upp miklu
á því svæði. Víst er að
jökullinn hefir verið genginn
langt fram árið 1756, þegar Egg-
ert Ólafsson og Bjarni Pálsson
fóru um Breiðamerkursand, en
þá var Jökulsá tæpa mílu
(danska, um 7 km.) að lengd og
rann ekki í djúpum farvegi, því
straumöldur hennar sáust langt
að. Þrjátíu og sjö árum seinna,
þegar Sveinn Pálsson fór hér
um voru aðeins tveir km. milli
jökuls og sjávar. Eftir það dró
úr hraða framskriðsins, því þeg-
ar Henderson kom 21 ári eftir að
Sveinn var á ferð, hafði bilið
breikað um hálfan km.
Þetta eru að vísu ágizkanir, en
austar, en ekki náðu lónin sam-
an fyrr en 1944.
Nú er lónið um fimm metrar
að flatarmáli og um 100 m. djúpt
á stóru svæði. Ferðabók Egg-
ert Ólafssonar er örugg heimild
um það, að á þessum slóðum var
ekkert lón árið 1766.
Jökulsá hefir lengi, eða raun-
ar líklega alla tíð, verið talin
með hættulegustu vatnsföllum
landsins, enda er hún svipuð að
vatnsmagni og Þjórsá á sumr-
inu. Eggert getur þess, að nokkr-
ir menn hafi farizt í henni stuttu
áður en hann var á ferð. Heim-
ildir um slysfarir í Jökulsá eru
af mjög skornum skammti, því
kirkjubækur ná skammt aftur,
og ekki alltaf getið hvar menn
drukknuðu, þótt sú sé talin dán-
arsök. Gömul spá sagði að 20
manns myndu farast í Jökulsá
og er talið að hún hafi nú fyllt
þá tölu.
Síðasta dauðaslys af völdum
Jökulsár var 27. september 1927,
er Jón Pálsson frá Svínafelli
fórst. Það slys varð með þeim
hætti, að jökullinn brast, þar
sem hann var farinn, skammt frá
upptökum árinnar og féll niður
spilda um 150 m. að lengd og 80
m. breið, enda var áin þar miklu
meiri en vitað er til að hún
hafi orðið öðru sinni. Það má þó
segja að slys yrðu furðu sjaldan
(síðast drukknaði kona í Jökulsá
5. okt. 1877) miðað við það að
árlega var farið með langar lest-
ir yfir hana, og var hún þá oftast
þannig að ekkert mátti út af
bera, enda mun ekki verða tölu
á þá komið, sem komust hætt í
Jökulsá.
Þorleifur í Hólum segir frá í
bókinni „Samgöngur og verzlun-
arhættir 1 A-Skaftafellssýslu“:
„Eitt sinn fyrir miðja síðustu
öld, þegar Öræfingar voru að
koma úr kaupstaðarferð af
Djúpavogi, fengu þeir ána svo
vonda, að þeir voru að svalka í
henni frá því kl. 9 til 3 eða 6
klukkustundir. Misstu þeir í ána
17 hestburði, en gátu þó að lok-
um fiskað allt upp nema af þrem
hestum. Stúlka fór af hesti, en
varð þó bjargað við illan leik.
Einn hestur fórst alveg“.
Þetta mun að vísu hafa verið
versta ferð yfir Jökulsá, sem
vitað er um, þegar ekki varð
manntjón, en margar hafa þó
ferðirnar verið líkar þessari. Áin
var oftast svo ströng, að hún
skall nærri yfir ef hún tók nokk-
uð upp á síðuna, en vatnshitinn
aðeins rétt yfir núlli, svo að
hestar urðu fljótt lopnir, enda
auðfundið að vanir hestar kviðu
fyrir að leggja út í hana.
Stundum klöngruðust menn
gangandi yfir jökulinn, en ráku
hestana í ána, og var sú leið þó
oft talin ófær, áður en menn
fengu tæki til að laga veginn.
Það var ekki fyrr en á seinni
hluta síðustu aldar að farið var
Sigurður Björnsson, hreppstjóri á Kvískerjum.
að velja og laga veg yfir
jökulinn, og var það talin mjög
mikil breyting til bóta í sam-
göngumálum Öræfinga.
Ári'ð 1878 var Jökiulsá @ldki
reið þeigar öræífingar kamu úr
lestaferð af Bapósi. Var allur
fairangUT borinn ytfir jökulinn
uim 290 faðlma langa leið, en
hegtarnir sundlagðlÍT í miðri' éinni
var eyri, sem hestarnir stöns-
uðu á, og var útlit um tíma
tvísýnt, hvernig með þá myndi
fara, en það bjargaði, að síðasti
hiesturinn, sem yfir fór, stansaði
e'kki á eyrinni og fóru rinir svo
á eftir honum.
Þarna votu saman komnir
flestir eða allir bændur í ör-
æfum oig haifia þeir eflaust borfð
saiman ráð sín um úrbætur á
þessari enfiðu leið.
SigurðuT Inigimundarson, sem
bjó á Krvísfcerjum á árunum
1864—1883, var með í þessari
ferð, en hamn var maður út-
sjóna'rsamur og alLra manna
kunnugastur jöklinum og Jöfc-
ulsá. Árið 1879 var Jökultsá engu
betri um lestalejýtiS, en þá valdi
Sigurður, og lagði leið ytfir jöfc-
ulinn, og var farið þar með Ör-
ætfalestina þá. Sigurður mun
haÆa simíðað íshögg till að höggva
með tröppur í jökulrnn, þar sem
þurfti að fara upp eða niður
brekkur, og einnig útibjó han.i
smáfleka', til að leggjá yfir
sprungur, s'em ekfci varð komizt
yfir með öðru móti.
Á nœstu árum var jökulvegi'm-
um haldið við ag féfkfc Sigurður
fljótlega einhvern styrk fil þess.
Var síðan í raun og veru þjóð-
vegur yfir jötoulinn' til ársin®
1941, eða um 60 ár. Sigurður
fann og upp stlkur til að merfcja
jöfculiveginn, en þær voru negld-
ar sa.m.an úr þremur spýtum og
þannig gerðar að þær voru jafn
álberandi, hver.niig sem þær ult U"
Þegar Sigurður fluttist að Fag-
urhólsmýri 1883, varð óhægara
um vik fyrir hann að annast
jöfculvegimn og var viðbald
hans því faLið Eyjólfi hrepp-
stjóra á ReynivöLlum, sem sá
um það fram yfir aldamót. Kví-
sfcerjabóndi fyLgdi þá jafnan
SKSÍ , KSaiW^^SSS
Fyrstu gestirnir streyma yfir liina nýju
Jökulsárbrú.
mönnum, s>em að vestan fcomu.
Skömimu efltir aldamótin tók
Björn Báls'san bóndi á Kvísberj-
um við eftirliti með jöfcuLvegin-
um og annaðist það meóan jök-
uLli'nn var fiarinn, eða fram tii
1941.
Ferðamenn, sem að austan
komu >að pósti undanisfcyldum,
sem Björn fór oiflt á móti, fengu
ofltast fylgd firá ReynivöiLutm út
yfir jökul og oÆt lengra.
Ekki veit ég tii að þjóðvegur
hafi Legið yfir skriðjötoui nema
beggja vegna við Öræfin.
Þesisi vegur var sífelldum
þreytilngum undirorpinn og
þufti að laga hann meira og
minnra í hverri ferð, ýmist að
högigva tröppuT, þar sem hægt
var að fara beint upp eða niður
hæðir, ’eða sniðgötur, þar :etn
fara varð á stoá upp þrektou.
Finna varð nýa Leflð á hverju
vori, og oflt að færa kafiLa af
vegi'num þar fyrir utam.
Otft vaæð að fara vfir grjót-
röndina, sem kemiur frá Esju-
fljölllum. Var hún að vísu ofltast
lítið sprumgin og því nofckurn-
veginn hættulaus, en verri vegur
mun þó tæplega hafa verið far-
inn'.
Stundum tólk lanigan. tíma að
komast yfir jökulinn, og er í
fráisögur fært að kaupstaðarLest
var ei'nu sinni 14 kluikkuthrM að
brjótast yfir hann, enda þurfti
víða að þera klyfjarnar (1887).
En stunduim var vegurinn lífca
stuttur og greiðfær, eínkum er
hægt var að fara á „undi.rvarpi“,
sem svo var nefnt á jöklinum
við útfall árinnar- Að meðaltali
mun jökulLflerðin hafa tekið u.rv
kliuktoustund.
Eftir 1930 kom JöfcuLsá um
'stoeið í tveimur álmum undan
jöklinum. Var efcki fært á jökl-
inum yfir eyistri álimn, nema að
fara mjög Lamgan veg, ag sendi
vegamálastjóri því bát á hann
árið 193i2, og fóklk Þorsteinn Guð
miundisson bónda á Reyni'völlum
til að annazt flerjuma.
En árið 1938 var lónið við
vestri álinn orðið það stórt að
efcki varð komist á jök tlvan.
nærri ánni og sendi vegamála-
stjóri þá bát á þarun ál llíka.
Árið 1944 varð lónið samfe'ilt
milli álanna og hatfa Kvísfcarja-
menn annast ferjuna síðan.
Árið 1962, þegra brú kom á
Fjallsá, jufcus't flutninigar vx'ir
Jökulsá mjög, og var þá fengin
vöruferja með álhylkjum (alum-
ini'.um) undir, og bæði hún, og
bátur, sem notaður var, vél-
knúin.
En nú heyra erfiðlleikarnir við
að 'komiast yfirJökulsá til liðinnil
tíð og gieymast. Að mdnnnta
kosti getum við ekki sett ofckur
í þeirra spor, sem í fullri tví-
sýnu lögðu með lifsbiö'-g sína
í áma, þar sem ein hestiengd
Framhald á bls. 27
1AGT MEDIÍFSBJÖRGINA