Morgunblaðið - 23.09.1967, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. SEPT. 1967
15
' • Cs
Hannes Þorsteinsson fann Galdra-Loft
HINN FRÆGI galdrameistari var um langan aldiur aðeins
þjóðsagnapersóna, en það var dr. Hannes Þorsteinsson, sem
leysti hans lífsgátu, en lykillinn að henni var það þjóð-
airmanntal, sem tekið var hér á Landi árið 1703, en það
merka ri)t lá urðað í ríkiisskjalasafni Dana um 225 ára skeið,
en er nú loks komið heim og varðveitt í Þjóðskjalasafhi
(t þessu manntali skýtur Galdra-Loftur fyrst upp kollin-
um, eins árs að aldri, hjá foreldrum sínum á Vörðufelli
vestur á Skógarströnd. Dr. Hannes varpaði skíru ljósi á
uppruna Lofts, sett hans og æviskeið, sem var jafn við-
burðaríkt eins og það var stutit og skráði þátt um hann í
Ævum lærðra manna, sem geyma drög að ævisögum meir
en tvö þúsimd manna,. Síðan vann Hannes úr þessum
þætti og birti í blaðinu ísafold árið 1915, en tæpum þrem
áratugum síðar var þátturinn endurprentaður í frekar fá-
séðu riti. Þar sem ekki eru lfkindi til, að þessa fróðlegu og
skemmtilegu ævisögu hafi borið fyrir augu eins hundrað-
asta af lesendum þessa blaðs, væri ekki úr vegi að birta
hana hér, og það því frernur sem Þjóðleikhúsið hefir nú
tekið Loft upp á sína arma. — K. S.
Gunnar Eyjólfsson sem Galdr a-Loftur og Margrét Guðmunds-
dóttir sem Dísa.
GALDRA-LOPTUR
Söguleg rannsókn eptir Hannes
Þorsteinsson
L
Flestir fullvita Islendingar
munu hafa h-eyrt Galdra-Lopts
getið og kannast við söguna utn
hann, einhverja hina miögrauðustu
og hroðalegustu galdrasögu í
Þjóðsögum Jóns Árnasonar. Má
ó'hætt telja Lopt nafnlounnastan
íslenzkxa galdramanna á síðari
öldum, annan en síra Eirík
gamla Magnússon á Vogsósum,
er lifði fram á daga Lopts. [Séra
Eiríkur dó í desember 1716,
sama veturinn, sem Loptur mun
hafa verið fyrstan í Hólaskóla].
Hefði Loptur orðið efnilegur
erfingi að fjölkynngi Vogsósa-
klerksins, hefði horaum enz.t ald-
ur, hefði hann ekki oftekið sig
á særingunum miklu í Hóladóm-
kirkju, þá er hann ærðist þar,
og sneri faðirvorinu og blessun-
arorðunum upp á djöfulinn, svo
að allt lék á reiðiskjálfi. Hann
beið ésigur í baráttunni við
„makt myrkranna", er sogaði
hann til sín, af því hann bunni
ekki tökin á kölska, og varð hon-
um því að herfangi. Annars er
óþarft að lýsa hér sögu Lopts,
eins og hún er sögð í Þjóðsög-
uraum, því að hún er að eins
þjóðsaga og hefir vitanlega lítið
saransögulegt gildi, annað en
það, að rétt ér hermt, að Loptur
var í skóla á Hólum, þá er síra
Þorleifur Skaptason var þar
dómkirkjiuprestur. En það er
lika allt og sumt, að undantekrau
því, að Loptur mun við kukl
fengizt hafa, eins og lengi hafði
títt verið meðal skólapilta, bæði
á Hólum og þó sérstaklega í
Fyrri hluti
------•--------- »
Skálholti, einkum á sey.tjándu
'öld og jafnvel allt-laragt fram á
hina átjándu.
n.
Mér vitanlega er ekkert til á
prenti um Galdra-Lopt svo telj-
andi sé nema sagan í Þjóðsögun-
um, og hún er ekki mikilsvirði í
sögulegum skilningi, eiras og
geta má nærri. En til er í hand-
riti í LandSbókasafninu nr.
1191 4to smáþáttur um Lopt
með eiginhendi Gísla Konráðs-
sonar, og hefir hann skotið hon-
um inn í þátt Þormóðs skálds
Eiríkssonar í Gvendareyjum.
Þessi frásögn Gísla er að því
leyti merkari en sagan í Þjóð-
sögunum, að hún er aðallega
byggð á sögn Péturs prófasts
Péturssonar á Víðfvöllum (f.
1754, f 184)2) hins merkasta
manns, er í æsku sinni hafði
heyr.t sagnir um Galdra-Lopt,
og talað við menn, er verið
höfðu horaum samtíða í skóla. og
þótzt verða fyrir skráveifum af
horaum, eins og t.d. síra Jón
Gunnlaugsson í Holtsmúla
(f 1780). Eins og síðar mun sýnt
verða, var og síra Grímólfur
lllugason í Glaumbæ (t 1784),
faðir Elínar, fyrri konu síra Pét-
urs prófasts, samtíða Lopti í
Hólaskóla, og er því mjög senni-
legt, þótt þess sé ekki getið í
Þormóðsþætti, að síra Pétur hafi
einmitt haft sagnirnar um Lopt
frá þessum tengdaföður sínum, er
sjálfur var talinn vita jafnlangt
nefi sírau og lifði lengst allra
skólabræðra Lopts, að því er
mér er kiunnugt. Og hafa þá
sagnirraar ekki farið martgra á
milli, enda virðist fráisögn Gísla
ihafa nokkurn sannsögulegan
Iblæ á sér, og sumt í henni má
teljast sögulega rétt, eftir því
sem eg hef komizt næst við
rannsókn um þetta efni. Má svo
að orði kveða, að frásögn þessi
standi miðja vega milli Galdra-
Loptssögunnar í Þjóðsögunum
Jóhann Sigurjónsson
og sannsögulegra heimilda, og
þó fremur nær hinum síðar-
töldu. En vandinn er að greina
þar rétt frá röngu, söguleg sann-
indi frá ýkjum og þjóðsagna-
umbúðum. Þau atriði i frásögn
Gísla, er helzt murau styðjast
við söguleg rök, eru í stuttu
máli þau, að Loptur ha.fi verið
ættaður úr Breiðafjarðareyjum,
verið á fóstri hjá Þormóði skáldi
í Gvendareyjum, er korraið hafi
honum í skóla á Hóktm sakir
vinfengis við Stein biskup, að
Loptu/r hafi verið mjög námfús
og bókhnýsinn, en ekki verið vel
þokkaðiur í skóla og fengizt við
kukl. Þetta mun allt sönrau næst,
og mun síðar að því vikið nánar.
Svo getur Gísli um særingar
Lopts í Hóladómkirkju, nokkuð
svipað því, sem sagt er frá í
Þjóðsögunum, en ekki nándar-
nærri jafn-skáldlega og hrika-
lega. [Gísli segir, að það hafi
verið Gráskinna, er Loptur vildi
ná, en í Þjóðsögunum er. það
Rauðskinna. Fleira ber þar og á
milli. Þá er tekið var of fljótt í
klukkurnar, og Loptur miissti
bókarinnar, segir Gísli, að hann
hafi sagt: „Þar fórnð þið með
sálina mína“. En samninguriinn
við kölska, segir hann, að hafi
verið gerður innarlega á skóla-
gólfinu á Hólum, og margir
skólapiltar hafi trúað því fraro
undir lok 18. aldar, að spor Lopts
sæjiust ökladjúp ofan í skóla-
'gólfið, ag svo svört, sem sviðin
væru]. En hann bætiir þar við
all-þýðingarmiklu atriði, er
hann nafngreinir þrjá skólabræð-
ur Lopts, er verið hafi aðstoðar-
menn hans við þessa einkenni-
legu athöfn, og er það eflaust
eptir sögn síra Péturs. En þessir
þrír skólapiltar vorui: Jóhann
Kristjánsson (síðast prestur á
Mælifelli), og þeir hræður, Ari og
Einar, synir Jóras prests Einars-
sonar greipaglennis á Skinna-
stöðum, en fjórði aðstoðarmað-
urinn er ekki nafngreindur. Og
Gísli skýrir svo nákvæmlega frá
þessu, að hann segir, hvernig
þeir hafi skipt verkum með sér,
ihafi Loptur sjáifur stigið í stól-
iran, Einar verið fyrir altari, Ari
Hannes Þorsteinsson
haldið uppi söngnum, en Jóhann
og annar með horaum átt að
hringja klukkunum, jafnslkjótt
sem Loptux hefði náð bókirarai.
Það eybuir gildi þessarar sagraar,
að það mun rétt hermt, að þess-
ir þrír skólapiltar, er Gísli nefra-
greinir, hafa einmitt verið sam-
tíða Lopti í skóla (um 1720), og
er því hér alls ekki um tíma-
villu að ræða. Verður síðar að
því vikið. En svo getur Gísli
þess, sem alls ekki er getið í
Þjóðsögunum, að Loptur hafi
verið valdur að því, er Jón
Gunralaugsson, síðar prest á
Reynistaðaklaustri (t 1780), kól
til skemmda á fjallvegi frá Hól-
um að Krákugerði í Norðurár-
dal, er hann gekk heim til síra
jólin, og hafi síra Jón sagt þá
sögu sjálfur síra Pétri á Víði-
völlum. Var þetta hinn fyrsta
vetiur, er síra Jón var í skóla, er
hlýtur að 'hafa verið 172)1-1722,
eða síðasta vetur Lopts, en ekki
1723, því að þá var Loptur far-
inn. [En samkvæmt æfisögu
síra Jóns Gunnlaugssonar í
Prestaæfum (Presby.terologia)
Hálfdánar Einarssonar, var
hann fæddur 1704, og kom í
skóla raítján ára, er hefði átt að
vera 1728, en hafi hann verið
nokkuð samtíða Lopti, eins og
segir í þessari sögu, hefir hann
komið í skóla haustið 1721,
seytján ára gamall, og það er
líklega réttara. Son síra Jóns
Gunnlaugssonar var Jón prestur
á Hafsteinsstöðium (f 1802),
faðir Jóras prests á Grerajaðar-
stað (t 1866)]. En óvild Lopts
á Jóni átti að stafa af því, að
Jón hjálpaði pilti, er Loptur lék
hart (kleip), en Jón var hraust-
ur að afli og harðfengur, og
þjappaði að Lopti, er var sagð-
ur lítill vexti og ekki styrkur,
en hrékkjóttur. En þessi sögn
sýnir ljósast, hversu mikil trú
hefir verið á kynngi Lopts þar
nyrðra, þá er síra Jón trúði því,
að honum væri að kenna hríð sú,
er gerði á haran á fjöllunum, þá
er hann kól, og að það hafi verið
Framhald á blls. 20