Morgunblaðið - 23.09.1967, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. SEPT. 1967
15
Hannes Þorsteinsson fann Galdra-Loft
HINN FRÆGI galdrameistari var um langan aldur aðeins
þjóðsagnarjersóna, en það var dr. Hannes Þorsteinsson, sem
leysti hans lífsgátu, en lykillinn að henni var það þjóð-
armanntal, sem tekið var hér á landi árið 1703, en það
merka rit lá urðað í ríkisskjalasafni Dana um 225 ára skeið,
en er nú loks komið heim ag varðveitt í ÞjóðskjalasafnL
% þessu manntali skýtur Galdra-Loftur fyrst upp kollin-
um, eins árs að aldri, hjá foreldrum sínum á Vörðufelli
vestur á Slrógarstirönd. Dr. Hannes varpaði skíru ljósi á
uppruna Lofts, ætt hans og æviskeið, sem var jafn við-
buroaríkt eins og það var stutit og skráði þátt um hann í
Ævum lærðra manna, sem geyma drög að ævisögum meir
en tvö þusund manna,. Síðan vann Hannes úr þessum
þætti og birti í blaðinu ísafold árið 1915, en tæpum þrem
áratugum síðar var þátturinn endurprentaður í frekar fá-
séðu riti. Þar sem ekki eru lMndi til, að þessa fróðlegu og
skemmtilegu ævisögu hafi borið fyrir augu eins hundrað-
asta af lesendum þessa blaðs, væri ekki úr vegi að birta
hana hér, og það því fremur sem Þjóðleikhúsið hefir nú
tekið Loft upp á sína arma. — K. S.
GALDRA-LOPTUR
Söguleg rannsókn eptir Hannes
Þorsteinsson
L
Flestir fullvita Islendingar
munu hafa heyrt Galdra-Lopts
getið og kannast við söguna um
hann, einhverja hina mögniuðustu
og hroðalegustu galdrasögu í
iÞjóðsögum Jóns Árnasonar. Má
ó'hætt telja Lopt nafnkunnastan
íslenzkra galdramanna á síðari
öldum, annan en síra Eirík
gamla Magnússon á Vogsósum,
er lifði fram á daga Lopts. [Séra
Eiríkur dó í desember 1716,
sama veturinn, sem Loptux mun
hafa verið fyrstan í Hólaskóla].
Hefði Loptur orðið efnilegur
erfingi að fjölkynngi Vogsósa-
klerksins, hefði hanium enzt ald-
ur, hefði hann ekki oftekið sig
á særingunum miklu í Hóladóm-
kirkju, Iþá er hann ærðist þar,
og sneri faðirvorinu og blessun-
arorðunum upp á djöfulinn, svo
að allt lék á reiðiskjálfi. Hann
beið ósigur í baráttunni við
„makt myrkranna", er sogaði
hann til sín, af því hann kunni
ekki tökin á kölska, og varð hon-
um því að herfangi. Annars er
óþarft að lýsa hér sögu Lopts,
eins og 'hún er sögð í Þjóðsög-
unium, því að hún er að eins
þjóðsaga og hefir vitanlega lítið
sannsögulegt gildi, annað en
það, að rétt ér hermt, að Loptur
var í skóla á Hólutn, þá er síra
iÞorleifur Skaptason var þar
dómkirkjuprestur. En það er
líka allt og sumt, að undanteknu
því, að Loptur mun við kukl
fengizt hafa, eins og lengi hafði
títt verið meðal skólapilta, bæði
á Hólum og þó sérstaklega í
Eiríkssonar í Gvendareyjum.
JÞessi frásögn Gísla er að því
leyti merkari en sagan í Þjóð-
sögunum, að hún er aðallega
byggð á sögn Péturs prófasts
Péturssonar á Víðivöllum (f.
17S4, f 1842) hins merkasta
manns, er í æsku sinni hafði
heyr.t sagnir um Galdra-Lopt,
og talað við menn, er verið
höfðu honum samtíða í skóla og
þótzt verða fyrir skráveifum af
honum, eins og t.d. síra Jón
Gunnlaugsson í Holtsmúla
(t 1780). Eins og síðar mun sýnt
verða, var og síra Grímólfur
Ulugason í Glaumbæ (t 1784),
faðir Elínar, fyrri konu síra Pét-
urs prófasts, samtíða Lopti í
Hólaskóla, og er því mjög senni-
legt, þótt "þess sé ekki getið í
Þormóðsþætti, að síra Pétur hafi
einmitt haft sagnirnar um Lopt
frá þessum tengdaföður sínum, er
sjálfur var talinn vita jafnlangt
nefi sínu og lifði lengst allra
skólabræðra Lopts, að því er
mér er ktunnugt. Og hafa þá
sagnirnar ekki farið margra á
milli, enda virðist frásögn Gísla
hafa nokkurn sannsögulegan
blæ á sér, og sumt í henni má
.teljast sögulega rétt, eftir því
sem eg hef komizt næst við
rannsókn um þetta efnL Má svo
að orði kveða, að frásögn þessi
standi miðja vega milli Galdra-
Loptssögunnar í Þjóðsögunum
Fyrri Muti
i
Skálholti, einkuim á seytjándu
öld og jafnvel allt-langt fram á
hina átjándu,
n.
Mér vitanlega er ekkert til á
prenti um Galdra-Lopt svo telj-
andi sé nema sagan í í>jóðsögun-
um, og hún er ekki mikilsvirði í
sögulegum skilningi, eins Og
geta má nærri. En til er í hand-
riti í Landsbókasafninu nr.
1191 4to smáþáttur um Lopt
með eiginhendi Gísla Konráðs-
sonar, og hefir hann skotið hon-
um inn í þátt Þormóðs skálds
Gunnar Eyjólfsson sem Galdra-Loftur og IVIargrét Guðmunds-
dóttir sem Disa.
Jóhann Sigurjónsson
Indriði Waage í hlutverki Galdra-Lofts.
og sannsögulegra heimilda, og
þó fremur nær hinum síðar-
töldu. En vandinn er að greina
þar rétt frá röngu, söguleg sann-
indi frá ýkjum og þjóðsagna-
umbúðum. Þau atriði í frásögn
Gísla, er helzt munu styðjast
við söguleg rö'k, eru í stuttu
máli þau að Loptur hafi verið
ættaður úr Breiðafjarðareyjum,
verið á fóstri hjá Þormóði skáldi
í Gvendareyjum, er komið hafi
honum í skóla á Hólum sakir
vinfengis við Stein biskup, að
Loptuir hafi verið mjög námfús
og bókhnýsinn, en ekki verið vel
þokkaðiur í skóla og fengizt við
kukl. Þetta mun allt sönnu næst,
og mun síðar að því vikið nánar.
Svo getur Gísli um særingar
Lopts í Hóladómkirkju, nokkuð
svipað þyí, sem sagt er frá í
Þjóðsögunum, en ekki nándar-
nærri jafn-skáldlega og hrika-
lega. [Gísli segir, að það hafi
verið Gráskinna, er Loptur vildi
ná, en í Þjóðsögunum er. það
Rauðskinna. Fleira ber þar og á
milli. Þá er tekið var of fijótt í
klukkurnar, og Loptur missti
bókarinnar, segir Gísli, að hann
hafi sagt: „Þar fóimð þið með
sálina mína". En samninguriinn
við kölsika, segir hann, að hafi
verið gerður innarlega á skóla-
gólfinu' á Hólum, og margir
skólapiltar hafi trúað þvi fraro
undir lok 18. aldar, að spor Lopts
sæjust ökladjúp ofan í skóla-
gólfið, og svo svört, sem srviðin
væru]. En hann bætk þar við
all-þýðingarmiklu atriði, er
hann nafngreinir þrjá skólabræð-
ur Lopts, er verið hafi aðstoðar-
menn hans við þessa einkenni-
legu athöfn, og er það eflaust
eptir sögn síra Péturs. En þessir
þrír skólapiltar vorui: Jóhann
Kristjánsson (síðast prestur á
Mælifelli), og þeir bræðuT, Ari og
Einar, synir Jóns prests Einars-
sonar greipaglennis á Skinna-
stöSum, en fjórði aðstoðarmað-
urinn er ekki nafngreindur. Og
Gísli skýrir svo nákvæmlega frá
þessu, að hann segir, hvernig
þeir hafi sikipt verkum með sér,
hafi Loptur sjálfur stigið í stól-
inn. Einar verið fyrir altari, Ari
Hannes Þorsteinsson
haldið uppi söngnum, en Jóhann
og annar með honum átt að
hringja klukkunum, jafnskjótt
sem Lopbux hefði náð bókinni.
Það eykur gildi þessarar sagnar,
að það mun rétt hermt, að þess-
ir þrír skólapiltar, er Gísli nefn-
greinir, hafa einmitt verið sam-
tíða Lopti í skóla (um 17S0), og
er því hér alls ekki um tíma-
villu að ræða. Verður síðar að
því vikið. En svo getur Gísli
þess, sem alls ekki er getið í
Þjóðsögunum, að Loptur hafi
verið valdur að því, er Jón
Gunnlaugsson, síðar prest á
Reynistaðaklaustri (t 1780), kól
til skemmda á fjallvegi frá Hól-
um að Krákugerði í Norðurár-
dal, er hann gekk heim til sín
jólin, og hafi síra Jón sagt þá
sögu sjálfur síra Pétri á Víði-
völlum. Var þetta hinn fyrsta
vetiur, er síra Jón var í skóla, er
hlýtur að hafa verið 17121-1722,
eða síðasta vetur Lopts, en ekki
1723, því að þá var Loptur far-
inn. [En samkvæmt æfisögu
síra Jóns Gunnlaugssonar í
Prestaæfum (Presbyterologia)
Hálfdánar Einarssonar, var
hann fæddur 1704, og kom í
skóla niítján ára, er hefði átt að
vera 1728, en hafi hann verið
nokkuð samtíða Lopti, eins og
segir í þessari sögu, hefir hann
komið í skóla haustið 1721,
seytján ára gamall, og það er
líklega réttara. Son síra Jóns
Gunnlaugssonar var Jón prestur
á Hafsteinsstöðum (t 1802),
faðir Jóns prests á Grenjaðar-
stað (t 1866)]. En óvild' Lopts
á Jóni átti að stafa af því, að
Jón hjálpaði pilti, er Loptur lék
hart (kleip), en Jón var hraust-
ur að afli og harðfengiur, og
þjappaði að Lopti, er var sagð-
ur lítill vexti og ekki styrkur,
en hrekkjóttur. En þessi sögn
sýnir ljósast, hversu mikil trú
hefir verjð á kynngi Lopts þar
nyrðra, þá er síra Jón trúði því,
að honum væri að kenna hríð sú,
er gerði á hann á fjöllunum, þá
er hann kól, og að það hafi verið
Framhald á bls. 20