Morgunblaðið - 30.09.1967, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. SEPT. 1967
UM ALMANNAVARNIR UM ALMANNAVARNIR UM ALMANNAVARNIR UM ALIÍ1ANNAVARNIR
Geislavirkt úrfall
Geislun dvínar sem næst því, sem línuritið sýnir.
Eftir Jóhann
Jakobsson,
forstöðumann
Almannavarna
Hvað er geislun?
GEISLUN af því tagi, sem hér
um ræðir, er. að eðli til ekki ný
í mannheimi. Einstaklingurinn og
umhverfið verður stöðugt fyrir
utanaðkomandi og innri geislun.
Utan úr geimnum berast svo-
nefndir geimgeislar og frá efnum
jarðarinnar og andrúmsloftsins
stafar einnig geislun. Næring
okkar og efnin, sem við að stað-
aldri meðhöndlum, gefa frá sér
geisla og í líffærum okkar finn-
ast geislavirk efni. Allt þetta er
þó í svo smáum stíl, að þa'ð veld-
tu- okkur ekki tjóni. Við beitum
geislum (röntgengeislum) við
sjúkdómsgreiningu og til lækn-
inga. Slíkum aðgerðum er haldið
innan þeirra marka, að það valdi
ekki líffræðilegum skaða. Radí-
um og síðar önnur sterk geisla-
virk efni eru notuð í vaxandi
mæli við lækningu meina í ýms-
um líkamshlutum. Hver er þessi
geislun efnanna? Bygging efnis-
ins er margslungin. Þungamiðj-
an er kjarni frumeindanna (atom
anna), sem er samsettur af mis-
munandi fjölda agna, annars veg-
ar hlöðnum jákvæðu rafmagni
(próteinum) og hins vegar ó-
hlöðnum (nevtrónum). Á braut-
um umhverfis kjarnann sveima
rafeindir (elektrónur) hla'ðnar
neikvæðu rafmagni mismunandi
margar fyrir hin ýmsu efni.
Byggingu frumeindanna má líkja
við byggingu sólkerfisins. Smæð
agnanna er þó slík, að erfitt er
að gera grein fyrir svo óendan-
lega smárri einingu. Kjarnar
sömu efna geta verið stöðugir eða
óstöðugir, og þá geislavirkir. Fjöl
mörg slík efni finnast í náttúr-
unni. Geislavirkt kolefni, kalíum,
strontíum, radíum og úraníum,
svo nokkur séu nefnd, finnast
sem slík, önnur eru gerð óstöðug
og geislavirk með því að láta þau
verða fyrir sterkum utanaðkom-
andi áhrifum efnisagna (nev-
tróna) eða sterkra orkuskammta,
sem ná til kjarna frumeindanna.
Kjami, sem kemst úr jafnvægi
við klofnun e'ða samruna verður
geislavirkur, þar til nýju jafn-
vægi er náð. Kjarninn geislar frá
sér efnisögnum og/eða orku-
skömmtum. Við fáum geislun
„þungra“ agna, Alfageislun,
„léttra" agna (rafeinda), Beta-
geislun, og orkuskammta í formi
hátíðnigeisla, röntgen- og
gammageisla.
Myndun geislavirks úrfalls
Kjarnorkusprengjur nútímans
eru ýmist klofnunarsprengjur
(fission) eða klofnunar- og sam-
runasprengjur (fission-fusion).
Hvort tveggja klofnun og sam-
runi mynda fjölda nýrra efna,
sem hafa óstóðugan kjarna, eru
geislavirk. Efni þessi dreifast út
frá sprengistað, þau berast í eld-
kúlunni, frá sprengingunni, upp
í háloftin og dreifast þaðan með
háloftsvindum jafnframt því, sem
þau falla til jarðar. Þetta er
geislavirkt úrfall. Ef kjarnorku-
spreng'ja springur hátt yfir
jörðu, þannig að eldkúlan snerti
ekki yfirborð jarðar, veldur
sprengingin litlu úrfalli (við
sprenginguna i Hirosima mynd-
aðist áðeins lítið úrfall). Ef
sprengjan verður við yfirborð
jarðar rótar hún upp þúsundum
tonna af jarðefnum, sem sogast
upp með eldkúlunni. Geislavirkt
efni frá sprengingunni blandast
jarðefnunum, sem síðan dreifast
með vindum og falla til jarðar
tiltölulega fljótt í næsta nágrenni
sprengingar, þar sem grófustu
kornin falla. Úrfallið getur bor-
ist hundruð kílómetra vegalengd
og skapað lífshættu á þúsundum
ferkílómetra svæði.
Stefna úrfallssvæðis frá
sprengistað er há'ð stefnu hálofta-
vinda, í 60—80 þús. feta hæð,
fremur en vindstefnu í lægri
loftlögum eða á jörðu niðri. Ur-
fallssvæði verður gjarnar sem
tungulaga slóð. Ef vindar í neðri
loftíögum trufla ekki verulega
gæti lögun og stærð úrfallssvæðis
ins eftir klofnunarsprengju, sem
væri 1 megatonn að stærð (1
megatonn samsvarar 1 milljón
tonna af TNT-sprengiefní) og
springi við yfirborð jarðar, litið
út eins og me'ðfylgjandi mynd
sýnir. •
Geislunarstyrkleiki úrfallsins
er svo mikill, að geislunin væri
lífshættuleg mönnum og skepn-
um tugi eða hundruð kílómetra
frá sprengistað, ef skýling, sem
skapaði vernd gegn áhrifum
hennar, væri ekki fyrir hendi.
Geislun dvínar
Þegar klofnur.arsprengja (fissi-
on) springur myndast um 80
geislavirk efni. Geislun þessara
efna dvínar, sumra mjög ört,
annarra mjög hægt. Mælikvarði
á dvínun geislunar er helminga-
tími, þ.e. sá tími, sem geislun
dvínar um helming. Helminga-
tími sumra þessara efna er þann-
ig aðeins sekúndur eða mínútur,
önnur hafa langan helmingatíma
eða áratugi (strontíum og cesí-
2. grein
um) og árþúsundir (kolefni C14).
Heildarbreyting úrfallsgeislunar
verður þó sem meðaltal tiltölu-
lega ör. Miðað við geislunar-
styrk 1 klst. eftir sprengingu
minnkar geislun 10-falt á hverj-
um 7 klst.
Ef geislun væri 1000 R/klst.
(röntgen mælieining) á ákveðn-
um stað úrfallssvæðisins væri
geislun 100 R eftir 7 klst. 10 R
eftir 7x7, þ.e. 49 klst. og 1 R eftir
7x7x7 klst., þ.e. 344 klst. e'ða 14
daga. Geislun á úrfallssvæði, frá
grófu úrfalli, í næsta nágrenni
sprengingar, gæti numið nokkr-
um þúsundum R (röntgen) á
klst. Því fjær sem dregur frá
sprengistað verður úrfallið
minna og fínkornóttara. Líkist
það ryki eða eldfjallaösku. Það
hefur sveimað lengur í loftögn-
um en hið fyrrtalda og geislun
þess dvínar verulega á þeim
tíma.
Samkvæmt því, sem sagt er
hér að ofan, má almennt gera ráð
fyrir, að íbúar úrfallssvæðis gætu
án lífshættu sinnt takmörkuðum
störfum á svæðinu um 14 dögum
eftir sprengingu. Með ö'ðrum orð-
um, íbúar úrfallssvæðis yrðu að
dveljast í skýlum, þ.e. sérstök-
um þar til búnum byrgjum, kjöll
urum húsa eða öðrum vistaver-
um, sem skýla gegn geislum, í
allt að 14 daga, án þess að geta
athafnað sig utan dyra. Skýling
gegn geislun er þannig möguleg.
Varnaraðgerðir eru því hvar-
vetna miðaðar við að kanna skýl-
ingarhæfni bygginga og að
tryggja, að slík skýli séu ger'ð í
nýjum byggingum. Skýling gegn
úrfallsgeislun skapar einnig
vernd gegn áhrifum kjarnorku-
sprengingar, þ.e. gegn höggi, hita
og frumgeislun. Lífshættuleg á-
hrif úrfallsgeislunar stafa fyrst
og fremst af hátíðnigeislun,
gammageislun. Alpha- og Beta-
geislun nær mjög skammt og á-
hrifanna gætir aðeins, ef úrfalls-
agnimar komast í snertingu við
líkamann eða berast með vatni,
fæðu eða öndun til innri líffæra.
Matvæli verða ekki géislavirk þó
þau verði fyrir áhrifum geisiun-
ar, ef tryggt er, að geislavirkar
rykagnir loði ekki við þau. Yfir-
borðsvatn eða vatn í opnum ílát-
um á úrfallssvæði er ekki tryggt
til neyzlu, þar sem geislavirk
efm leysast að nokkru upp í því.
Innöndun geislavirkra rykagna
er hættuleg. Skýli ver'ður því að
búa sérstökum loftsíunarbúnaði
eða tryggja á annan hátt að ryk
berist ekki í skýlið. Utan dyra
yrði að nota ryk- eða gasgrímur.
í næstu grein verður fjallað
um skýlingarhæfni bygginga.
V/RKUA V/N0UKM/ 0S- XH, * MSr.
* gr
r~
m o
3
50
71 »
0 So >öo /So Zoo ZSo 3oo 3So */oo /SO SOO SSO Soo 6So ?Oo
Úrfallsskýið berst með háloftav indum hundruð kílómetra frá
sprengistaðníum.
UM ALMANNAVARNIR UM ALMANNAVARNIR UM ALMANNAVARNIR UM ALMANNAVARNIR
o
Bergur Lárusson, forstjori við hinn nýja Hanomag sendibii
árgerð 1968.
Mý gerð af Hanomag
RHEINSTAHL Hanomag wru
einar stærstni verfcsmiðjur f<am-
steypur Þýzkalands. Einsi og
kunnugt er hafa Hanomag Verk-
smiðjumiar am langt ftkeáð gstað-
ið fraitnarleiga í bifreiðaiðmaðlni-
um o* hafa í seánni tíð einbeStt
sér að simíði seindibila og Jminini
vörubifreiða.
Margir Hanamag bílar hafa
verið fluttir hingað til lands en
nú er komin á markaðinn ár-
gerð 1968 og hafa margar breyt
ingar verið gerðar frá eldr-i
gerðum. Sendilbílanir eru með
burðarmagni 1 tonn, 1,3, 1,6 og
1,75 tn. Vélar er-u tvens konar,
60 hp. benzínvél og 55 hp. diesel.
Stærri bílarnir eru frá 2—4%
tonn með dieselvélum frá 72 til
110 SAE hp. Breytingar frá
e-ldri g-erðum eru m-argvíslegar
og á-litnar til mikilla bóta eink-
urn fyrir staðhætti hér.
Stærri gerðirnar eru búnar-
framöx-lum og löngum fjöðrum,
sem gerir þær mjög þíðar á hol-
óttum veguim. Gólfskipting er á
öLlum gerðum. Útlitslbreytingar
eru nú einnig mik-lar eins og
sjá má af myn-dinni. Er bíllinn
allur hinn- nýtízku'l-egasti að
ytra útliti.
Fyrsti bíllinn af árgerð 1968
í beiðruiðiu bl-a-ði yða-r í gær
gefur gagnrýnandi blaðsins í
skyn að ég haifi í áva-rpi til hinna
erlendu g-esta á norræna tón-
li-starmóitinui niýlega- v-erið að
veitast að norrænu-m tónsikáld-
um. Þetita er hin-n mesti m-iis-
skilni-n-gur. Alkunn-ugt er að
norræn tónskiáld 'haifa ýms á
-þessari öld hlotið a-llþjióð'lega
viðurikenininigu og útbreiðsilu, én-
þa-u búa í heima-landi síniu ekki
við jafngóðan jarðv-eg og tón-
skáld flest-ra annarra tónmenmtai-
landa í siín-um- löndu-m. Það eru
ekki nema- n-oklkurir ára-tugir síð-
an Grieg só-titi hljómsveit alfla
leið til Holia-ndis til að fiytja
er nýkoim-inn til landsins og er
a-f gerðinni F-20 og ber 1 tonn.
Verðið er u-m fcrónur 200 þús-
und miðað við hærri tollflokk.
Umboðsmenn á íslandi eru
Bergur Lárusson h.f. Ármúla 14,
Reykjavík.
norsba tónlis-t í Nor-egi, og honi-
um hefir jaifnvel eikki ennþá ver
ið ‘fy-rirge'fið að fullu í föð-ur-
landi sín-u. Það er ekki fyrr en
á a-llra- seinustu áratuigum að
túlikun tónlis-tar h-efir á Norður-
löndum náð fuililu-m þrœka-. En
vér á íslandi erum lanigt á eftir
í þessum efnum.
Það má þykja eðliliegt ef þeir,
s-em ábyrgi-r eru fyrir viðva-n-
inigslegri uppbyggi-nigu ísdenzk-s
tónlistarlifs, r-eyna að neifa því
að ísila-nd sé enmþá vaniþró-að
la-nd í tónlistairlegu-m efnum. En
-upphaf a-llra framfara er að við-
urkennia vankantana,
Reykjavík, 28. s-ept. 1967.
Jón Leifs.
VANÞRÓAÐ TÓNLISTARLÍF
HERRA ritstjó-ri!