Morgunblaðið - 29.12.1967, Page 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. DES. 1S67
11
LJÚÐ ER ALDREI
— spjallað við Erlend Jónsson um
Skugga á torgi og nútímaljóð
Hvað er ljóð?
„List eða verk skálds; upp-
hafin tjáning upphafinnar
hugrsunar eða tilfinningar
í bundnu máli“, segir í er-
lendri orðabók. En hvað er þá
upphafin tjáning, upphafin hugs
un og tilfinning í bundu máli?
Þannig má aftur spyrja.
Ljóð er, þegar öllu er á botninn
hvolft, eitt þeirra hugtaka, sem
erfitt er að skilgreina. Takmörk
þess eru næsta ógreinileg“.
Ofangreindar setningar eru
upphafsetningar nýútkominnar
námsbókar. Nútimaljóð fyrir
skóla, er Erlendur Jónsson hefur
tekið saman. Erlendur mun vera
flestum lesendum Morgunblaðs-
ins kunnur þar sem hann hefur
á undanförnum árum ritað mjög
athyglisverða og stundum um-
deilda bókmenntagagnrýni í
Blaðið.
Útgáfa bókarinnar, Nútíma-
ljóð, má annars telja mjög
merkilegan áfanga í íslenzkri
námsbóka og á Ríkisút-
gáfa námsbóka þakkir skilið
fyrir framtakið. Um langan tíma
hefur punkturinn í kennslu í
íslenzkum skólum verið settur
fyrir aftan Stein Steinarr, og
sagt að hann hafi verið tíma-
mótaskáld, án þess að greina
nánar frá þeim tímamótum sem
verða með skáldskap hans. Með
þessari bók er nemendum gefinn
kostur á að kynnast því sem
hefur verið að gerast í íslenzkri
ljóðlist frá 1950 og fram á þenn-
an dag, og segja má að sá akur
hafi verið hinn fjölskrúðugasti.
f bókinni eru ljóð eftir 12 höf-
unda, sem ættu að gefa nokkuð
trúverðuga mynd af þessu tíma-
bili, bæði hvað form og efni
snertir.
Má vænta þess, að margir á-
hugamenn í röðum skólamanna
taki bók þessari fegins hendi, og
notfæri sér hana við kennslu í
skólum sínum.
Fyrir nokkru kom svo út ljóða
bók eftir Erlend Jónsson. sú hin
fyrsta frá hans hendi. Nefnist
hún Skuggar á torgi. í tilefni af
útkomu þessara bóka, hitti ég
Erlend að máli og fékk hann til
að rabba stundarkorn við mig
um þessar bækur og aðrar.
Og þar sem Erlendur er bók-
menntagagnrýnandi var auðvnað
forvitnilegt að heyra hans álit á
bókaútgáfunni nú fyrir jólin.
— Ég held málin standi svip-
að ög í fyrra, sagði Erlendur. —
Það korna þó færri Ijóðabækur
í ár, en í fyrra; eflaust af þvi, að
mörg Ijóðskáld gáfu út bækur
sínar þá, og liggur þá í hlutarins
eðli, að bóka er ekki að vænta
frá þeim nú.
— Ef við snúum okkur þá að
bók þinni, Skuggar á torgi. Eru
þetta ný Ijóð?
— Því get ég svarað bæði ját-
andi og neitandi. Elzta ljóðið í
bókinni er sennilega 6 ára, en
meiri hluta Ijóðanna orti ég í
hitteðfyrra í Englandi. Ég brá
mér þá í Bristolháskóla til að
hressa upp á kunnáttuna og
snéri mér að enskum og amer-
ískum nútímabókmenntum. Mér
sýndist strax óráðlegt að reyna
að komast niður í þeim á öllum
sviðum, svo ég sökkti mér aðal-
lega niður í nútímaljóðlistina.
Það má því segj a bæði í
gamni og alvöru. að þessi ljóð,
sem ég orti þar, hafi verið ort
sem verklegar æfingar stúdents.
— En ertu ekki búin að fást
við yrkingar lengi?
— Síðan ég var tólf ára, að
minnsta kosti. Mörg yrkisefnin
í þessari bók eru búin að vera
mér lengi hugstæð. Hinsvegar
var ég lengi í vafa um hvaða
form þeim hentaði bezt. T.d. er
það svo um fyrsta kvæði bókar-
innar, að mig langaði til að
skrifa skáldsögu um það efni. En
form er líka spurning um
vinnubrögð. Skáldsagan er fyrir
dugnaðarmenn, sem hafa eirð í
sér til að sitja við skrifborð. Ég
er latur maður; nota auk þess
tómstundir mínar til að vera
úti. Ferðast mikið á sumrum;
stend í veiðiskap; ek um landið.
Slæpist. Úti í náttúrunni verða
mörg ljóða minna til — það er
að segja frumdrögin að þeim.
Sum fjalla um ákveðinn stað.
Þá er einkum þrennt, sem
mér verður hugleikið: í fyrsta
lagi staðurinn sjálfur. f öðru
lagi fólkið, sem lifir og
hefur lifað á þeim stað. í þriðja
lagi tíminn í víðtækasta skiln-
ingi.
— Verða þá ljóðin til á
skömmum tíma?
— Enn verður svarið bæði já
og nei. Þegar ég var unglingur
hafði ég gaman af að setja sam-
an kvæði. En það, sem heillaði
mann ef til vill mest í þá daga
var sjálft ljóðformið. Af þeim
sökum var samsetningurinn tíð-
um innihaldslítill. þó formið væri
gallalaust.
Ég held enginn geti efnt í
sæmilega Ijóðabók, ef sá hinn
sami er ekki haldinn ríkri þörf
að tjá sig. Ljóðin spretta fram
af tjáningarþörf skáldsins. Margt
leitar á hugann. Mér finnst ein-
lægast að veita því útrás á
þennan hátt.
Ljóð verða oft til í sterkri á-
kveðinni stemning. Þessi stemn-
ing kann svo að dofna. Þá tek-
ur maður að endurskoða ljóðið
og líta á það sömu augum og
hver annar lesandi. Þá fer ekki
hjá. að maður reki augun í sitt-
hvað, sem þarf að bæta og
breyta. f raun og veru er ljóð
aldrei fullort.
— Hvernig líður bókmenuta-
gagnrýnanda, sem bíður eftir
gagnrýni á sína bók?
— Þessari spurningu bjóst ég
við. Það er ágætt að vera þar
kunnugur bæði úti og inni. Satt
að segja hef ég engar áhyggjur
af þeirri hlið málanna. Ljóð er
Ijóð, og gagnrýni er gagnrýni.
Hún getur verið jákvæð eða
neikvæð.
En hún breytir ekki Ijóðinu.
Gagnrýnendur, sem skrifað hafa
um -ljóð mín, hafa verið á önd-
verðurn meiði. Mér finnst það
ágætt. En ég verð aldrei
uppnæmur fyrir því, sem sagt er
um mig á prenti.
— Þegar Ijóðin eru komin út.
er þá ekki sem þú sjáir á eftir
gömlum kunningjum?
— Svo má segja. Ljóðin fjar-
lægjast. Maður' er þá formlega
búinn að yrkja frá sér efnið.
— Vill það ékki oft brenna
við, að menn séu of bráðir að
gefa út bækur, — sendi þær frá
sér of ungir?
— Ég ímynda mér, að það sé
skemmtilegt fyrir stráka um
tvítugt að senda frá sér bækur.
Margir af yngri skáldum okkar,
sem mest ber á nú, byrjuðu
snemma að gefa út. Ég held, að
ung skáld geti lært af því. En
það hlýtur ævinlega að vera ein-
staklingsbundið. Laxness gaf út
sína fyrstu bók þegar hann var
17 ára. Grímur Thomsen yar
sextuguT þegar hann kom sinni
bók á framfæri. Það er ekki
gott að segja, hvaða áhrif það
hefur haft á þessa tvo menn. að
annar gaf út sína fyrstu bók
ungur, en hinn roskinn. En
þarna er sem sagt dæmi um tvo
höfunda sem skilið bafa eftir sig
merkileg, sígild bókmenntaverk.
FULLORT
Nútímaljóð.
Nú vikum við tali okkar að
Nútímaljóðum og kennslu nú-
tímabókmennta í skólum. Er-
lendur sagði:
— Það hefur verið s>vo í skól-
um, að sjaldnast hafa verið
kenndar þar aðrar bókmenntir
en þær, sem telja má nokkurn
veginn klassiskar. Aðrir höfund-
ar en þeir, sem búnir eru að
skipa sér fastan og ákveðinn
sess, hafa ekki verið le-snir. Hins
vegar hafa nemendur leitazt við
að fylgjast með nýjungum í bók-
menntum — oftast af eigin
rammleik.
Nú eru tímar breyttir. Skól-
inn er meira atriði í lífi nem-
enda. Því er hætt við, að fái
nemendur ekki þessa hluti í
kennslunni, verði það aðeins fá-
mennur, valinn ihópur. sem fylg-
ist með nýjungunum.
— Má telja Nútímaljóð úrvals-
rit þessa tímabils?
— Nei, alls ekki. Ritið er fyrst
og fremst sýnishorn, enda mjög
erfitt að velja eftir svona unga
höfunda. Það er aldrei hægt að
spá um hvað muni verða líf-
vænlegt af bókmenntum liðandi
stundar. Bf við tækjum t.d. sam-
an sýnishorn af bókmenntum 19.
aldar, kæmi okkur ekki í hug
að velja í það bókmenntir, sem
eru ekki aðeins gleymdar, held
ur einnig — að okkar dómi —
óheppileg sýnishorn. Við tækjum
það, sem lifir. Sama gildir þegar
landslag er sýn-t ókunnugum. Þá
er bent á hæstu fjöll og sér-
kennilega staði, en ekki á ein-
hverjar smá þúfur, ósýnilegar í
fjarskanum.
Þegar valið er úr nútímabók-
menntum. gildir það viðhorf, að
tekið er, það sem lífvænlegast
þykir í svipinn. Ef einihver lítur
svo á Nútímaljóð eftir t.d. 50 ár,
kann hann að undrast að eitt
skyldi tekið, en öðru sleppt.
— Mundir þú segja, að það
tím'abil, sem bókin spannar, sé
fjölskrúðugt ljóðlistartímabil?
— Það var af nógu að taka
Þessi Ijóð eru frá 1949 til ársins
í ár. Nú var sjötti áratugurinn
að vísu sem heild lélegt tímabil
í íslenzkum bókmenntum. En
þó var það svo, að ljóðlistin
hélt uppi þeim árum. Ég var
búinn að lesa allan þennan kveð
skap. Samt verð ég að játa, að
ég hafði ekki áttað mig á, hvað
þar var um auðugan garð að
gresja. fyrr en ég tók þessa bók
saman og setti þetta upp sem
sýnishorn.
— Hvaða sjónarmið voru ríkj
andi hjá þér, þegar þú valdir
efni bókarinnar?
— Ég reyndi að sýna tíma-
bilið í heild og einnig sem rétt-
asta mynd hvers höfundar. Marg
ir hafa fengizt við ljóðlist á
þessu tímabili. Ekki er unnt að
taka nema fáa þeirra í svona
lagaða bók. Eins og áður er að
vikið er erfitt að gera upp á
milli margra ungra skálda,
þegar velja skal úr aðeins fá.
Það mátti hugsa sér að velja
þau með hiutkesti. Ég gerði það
ekki og ber^ einn ábyrgð á vali
skáldanna. Ég hafði þá í huga
þrjú sjónarmið; meðal annars:
í fyrsta lagi, hyaða skáld mér
þóttu hafa ort vel á umræddu
tímabili. f öðru lagi, hvaða skáld
máttu teljast einkennandi fyrir
tímabilið. f þriðja lagi, hvaða
skáldskap mætti telja aðgengi-
legan ungu fólki. Lokatakmarkið
er að ungt fólk láti ekki staðar
numið við lestur þessara Xjóða,
heldur haldi áfram. Fari svo,
held ég, að þau skáld. sem ekki
voru tekin með í bókina, hafi
ekki síður ávinning af henni en
'hin, sem ljóð eiga í henni.
— Veizt þú hvernig kennslu
bókarinnar verður háttað?
— Bókin er ætluð framhalds-
Erlendur Jónsson.
skólum eftir að skyldunámi
sleppir. Nýjustu bókmenntir eru
ekki á námskrá margra skóla.
Margir kennarar hafa hinsvegar
látið þá skoðun í ljós, að bók
eins og þessa vantaði. Ég vona,
að hún verði einhversstaðar not-
uð, fyrst hún er nú komin út.
Tal okkar snýst síðan um ís-
lenzka ljóðlist á ýmsum tímum.
Erlendur segir það t.d. skoðun
sína, að Söngvar förumannsins
eftir Stefán frá Hvítadal og
Svartar fjaðrir Davíðs hafi í sín-
um tíma örvað unga menn til
að yrkja.
— Það var skáldskapur, sem
höfðaði beint til ungs fólks,
segir Erlendur. Ijóðrænn kveð-
skapur um æsku og ástir. Þetta
tímabil fellur með hámarki sínu,
er Fagra veröld Tómasar kemur
út 1933. Þá er skuggi kreppu og
stríðs farinn að láta á sér kraela.
MYNDARLEGASTA vegagerð
hérlendis er án efa Reykjanes-
brautin nýja. Engan hef ég heyrt
hallmæla vegagerðinni sjálfri, þó
að misjafnt mat sé um skattálag,
sem hið opinbera varð að leggja
á vegfarendur vega kostnaðar við
vegargerðina. Hins vegar er oft
viðbúið, þegar verki er lokið, að
reynsla leiði eitthvað í ljós, að
lærðum sem leikum geti virzt
ábótavant um framkvæmdir, þó
að heildarverkið hafi verið sam-
kvæmt áætlun.
Vegna mjög hörmulegra at-
burða, sem orðið hafa nýskeð á
Reykjanesbrautinni, vil ég beina
þeirri spurningu til vegagerðar-
innar og annarra opinberra aðila,
sem um vegamál fjalla, hvort
ekki sé athugandi, með tilliti til
umferðaröryggis, að breikka mal
arbrún vegarins um ca. 1 metra
hvoru megin, eða svo að öruggt
bifreiðastæði sé utan steyptu
brautarinnar, með tilliti til þess,
ef bifreiðar bila á þessarri leið,
sé þeim gert að skyldu að færa
þær útaf steypta veginum. gegn
fu'llri ábyrgð, sé það vanrækt.
Það er ekki hægt að fullyrða,
að þau dauðaslys, sem nýskeð
u-rðu á Reykjanesbrautinni hefðu
ekki orðið, ef aðstæður hefðu
leyft, að bifreiðastjórarnir, sem
af einhverjum ástæðum urðu að
stöðva og láta bifreiðar sínar
standa á steyptu brautinni, hefðu
Sá skuggi vokir yfir bókmennt-
unum næstu árin.
—• Telur þú Erlendur, 'að ó-
rimuð 'ljóð eigi ógreiðari leið til
hins almenna lesanda en rím-
uð?
-— Það ætti ekki að þurfa að
vera. Fyrsta einkenni ljóðs er
hrynjandin. Hún kemur á und-
an rími og ljóðstöfum — og sker
úr hvort um ljóð er að ræða.
Sé hrynjandi í Ijóði, er sama,-
hvort það er rímað eða órímað.
— Margir telja, að ekkert sé
ljóð, nema það, sem er sæmilega
auðvelt að læra utanað?
— Já. Og þá er átt við, að
það standi í ljóðstöfum og sé
rímað, Það er eðlileg skoðun. ís-
lenzk ljóðhefð var orðin sterk;
og sterkari en gerðist meða'l ann-
arra þjóða. Rimið og ljóðstafirn-
ir voru í vitund fólksins fyrsta
og síðasta einkenni Ijóðsins. Og
í þetta form voru margir búnir
að fellá sinn dýra leir. Þá koma
allt í einu skáld sem láta þetta
lönd og leið. í fyrstunni kunni
fólk því illa. Þó held v ég. að
það hafi bylt meiru þegar skáld-
in tóku að yrkja í sundurlaus-
um myndum og hættu að skir-
skota til hins myndræna raun-
veruleika. En slíkt er að sjálf-
sögðu ekki nýtt í bókmenntun-
um. Fjarstæðan hefur oft verið
notuð til þess að tjá veruleik-
ann. Nærtækast dæmi er ævin-
týrin. Ef eitthvert skáld væri
nú að finna upp huldufólk, álfa,
steina í tré, sem halda hróka-
ræður, þætti slíkt harla fárán-
legt. En þetta er gamalt í bók-
menntunum. Þar af leiðandi þyk
ir það sjálfsagður og eðlilegur
barnaskapur.
getað lagt þeim utan hennar, en
engum held ég að geti dulizt, að
við slikar aðstæður ætti hættan
að vera minni. Þarna er gagns-
lítið að segja: Hafðu gát á þér.
Margir eru þeir, sem þreytast
aldrei á að hrópa aðvörunarorð,
gefa út áletruð spjold, auglýsa
í blöðum, sjónvarpi og útvarpi
áminningar til fólksins og leið-
beiningar varðandi umferðarmál,
og samt lemstrast fólk nær því
daglega í umferðarslysum, og tíð
■ast mun vera hægt að rekja or-
sökina til þeirra mannlegu 'lasta,
sem heimfærðir eru undir gáleysi
og kæruleysi, auk þess, sem oft
er um lagaleg brot að ræða.
íslenzku þjóðinni er annt um
hvert mannslíf, sem hún missir
af ófyrirsjáanlegum orsökum. Ég
vil ekki segja, að þær aðstæður,
sem ég gat um að ekki eru fyrir
hendi, séu orsök þeirra tveggja
dauðaslysa sem nýskeð urðu á
Reykjanesbrautinni, en bendi á
það sem algjöra óhæfu, að bif-
reiðar stöðvi og standi inná
steypta veginum, og til varnað-
aröryggis verði ráðin bót á að
slí'kt, af ill-ri nauðsyn, þurfi að
henda, og í því trausti, að reynt
verði að ráða bót á þessu, vil ég
leyfa mér að beina athygli
ábyrgra aðila að þessu máli.
Hafnarfirði, 18. des. 1967.
KrLstinn Hákonarson.
Vel launað framtíðarstarf
Sölumaður
óskast að vel rekinni fasteignasölu í borginni. Þeir
sem áhuga hafa fyrir starfinu sendi upplýsingar
um aldur, menntun og fyrri störf til afgr. Mbl.
merkt: ,,(Jóð kjör — 5445“ fyrir áramót.
— stjl.
Nokkur orb um
Reykjanesbrautina