Morgunblaðið - 28.07.1968, Page 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1968
13
heimilisins og hristu hverja ein
staka bók til að ganga úr
skugga um að engin mikilvæg
njósnaakjöl væri þar að finna.
Ég á 2000 bækur í bóka-
safni mínu. Hinir kauðarnir
rannsökuðu íbúðina. Það tók
þá átta klu'kkustundir að leita
í íbúðinni og á meðan grét dótt
ir mín látlaust, og kona mín
fór smám saman að fá megnan
ímugust á þeim. Þeir létu ekki
svo lítið að segja henni hvers
vegna ég hefði verið handtek-
inn.
Ég hygg að um það bil, að
leitarflokkurinn fór af heimili
mínu, hafi ég vitað ástæðuna
fyrir handtökunni:
„Ærumeiðandi ummæli um for
seta lýðveldisins, skv. 103
grein.“
Ég hafði sagt, að forseti lýð-
veldisins Antonin Novbtny
væri asni.
Hvers vegna lögreglan hand-
tók mig.
Aðdragandann að handtöku
minni mátti rekja fjögur ár aft-
ur í tímann. Árið 1958 stjórn-
aði Oldrich Lipsky litkvik-
mynd — í samvinnu við júgó-
slavneska listamenn sem nefnd
var „Stja.rna stefnir í tsuðux.“
Og meðan á töku myndarinnar
stóð dvöldu margdr leikaranna,
tæknimenn og aðrir við só'lbak
aðar strendur Adriahafsins. Ég
var annar höfundur handrits-
ins, en þar sem ég var í her-
þjónustu, gat ég því miður ekki
tekið þátt í gleðskapnum við
ströndina.
Kvikmyndin tókst ekki sér-
lega ve'l, og hún var ekki sýnd
í kvikmyndahúsum okkar fyrr
en átta árum síðar. Áður en
það mátti verða hafði verið tek-
in sú ákvörðun á æðri stöðum
að líta á Josif Tito, forseta sem
„saurugan óþverra" og að
þurrka Júgóslavíu út af listan-
um yfir vinaþjóðU- okkar. Þjóð
arfundur var haldinn í Menn-
ingar- og 'hvílda'rgarði Prag,
þa sem Antonin Novotný, aðal-
ritari tékkóslóvíska .kotnmún-
is'taflokksins flutti slagonða-
kendda ræðu lum eðli og ónátt-
únu ‘enduTskoðuinarsinna og
nauðsyn þess að forðast slíka
fugla.
Meðal .annars saigði hann:
„Við nekumst j'afnvel á þessa
tilhneigingu í klvikmynd Old-
rich Lipsky og Viladimir iSkul-
tinia „Stjairna stefnir suðiur".
Þ<eiir 'hafa ekki spornað við tdl-
hiræigingum júgóislatvneskra
endurskoðuna>rsinn!a.“
Á grundvelli dóms þessa sér-
fræðings var kvikmyndin bönn
uð í kvikmyndahúsum Tékkósló
vakíu. Um svipað leyti lýsti ég
því yfir á nokkrum opinberum
stöðum til dæmis í kvikmynda-
klúbbnum og á knám eins og
Jzjlinku og U Pinkasu, að An't-
omn Novotny ætti ekki að tala
um hluti sem hann hefði ekki
vit á, þó svo að hann væri for-
seti lýðveldisins.
Ég hafði löngu gleymt þess-
ari kvikmynd, þegar hér var
komið sögu, haustið 1961. — En
tveimur árum eftir að atburður-
inn gerðist var ég kallaður á
fund lögreglunnar og ákærður
fyrir að hafa haft uppi æru-
meiðandi ummæli um forseta
lýðveldisins. Ég lýsti því yfir, að
mér vitandi hefði ég ekki haft
uppi ærumeiðandi ummæli um'
forset^ lýðveldisins. En af ein-
hverjum leyndarskjölum og
merkum plöggum gat skarp
skyggn túlkandi samt sem áð-
ur komizt að þeirri niðurstöðu
að ég hefði sagt: „Antonin No-
votny, forseti, er harðstjóri,
fantuir og asni.“
Mig fýsti að vita, hver hefði
tiikynnt þetta, en sá sem yfir-
heyrði mig sagði að það væri
ríkisleyndarmál og lögreglan
veitti þeim vernd, er gæfu
henni upplýsingar. Eftir síendur
tekrnar yfirheyrsliur samþy'kkti
hann á að faila frá ákærunni
að öðru leyti en því, að orðið
„,asni“, skyldi standia, þó að
ég harðneitaði að hafa sagt
það.
í desember 1961 kom málið
fyrir héraðsdóm og fóru þá
fram tvær réttaryflrheyrslur í
málinu. Porseti dómsins — ung
ur og töfrandi kvenmaður, á-
gætlega menntaður — hlustaði
á hvert vitnið af fætur öðru
lýsa þvi ,eindnegið‘ yfiir að ég
hefði raunar aldrei sagt „Anton
in Novotny, forseti lýðveldis-
ins er as<ni.“
Þriðja og síðasta vitnaleiðsl-
an í fyrstu lotu var haldin 12.
janúar 1962, og voru leidd fram
tvö vitni, sem ég hafði aldrei
á ævinni séð fyrr. Annar hafði
verið dáður íþróttamaður, og
tekinn fastur fyrir að smygla
úrum, og hinn var vitorðsmað-
ur hans, fangelsaður fyrir að
selja þa.u. BÁÐIR lýstu yfir að
þó að þeir myndu ekki 'beinlín-
is eftir að ég hefði viðhaft
þessi glæpsamlegu ummæli,
væri alls ekki fráleitt að ætla
að ég hefði gert það.
Við framburð þessara tveggja
vitna gat rétturinn ekki lengur
verið í vafa um sannleiksgildi
ákærunnar: ég hafði látið þetta
mér um munn fara, svo að ekki
vairð l'engur um villzt. Eftir að
hafa borið saman bækiu.r símar
Stutt-a stund ikomst rétturinn >að
þejnri niðurstöðu, að ég iskyldi
dæmdur til sex mánaða fr-elsis-
sviptingar, skilorðisbundið,
Seinna kom upp úr kafinu að
um það leyti er ég átti að htafa
viðhaft margnefndar ærumeið
ingar sátu bæði aðalvitnin í
fangelsi.
Einhvern tíma um þessar
mundir bar fundum mímum og
vina minna saman, en nokkrir
þeirra höifðu boið vitmi í mál-
inu með mér, við iræddum mál-
ið fram og 'aftuir. Enn einu
tsinni lýsti 'ég yfir að ég 'Wefði
aldrei sagt: „Antonin Uovotny,
forseti lýðv'eldisins er asni“. En
þar s*em ég hafði verið dæmd-
wr fynir að ,gera það, segja það,
áktvað ég að bezt væri að
stainda við það og lét ek'ki
istanda á mér að tjá þ.á skoðun
mína, að hann iværi asni.
Þegar ég sagði þetta vorum
við sennilega fimmtíu saman í
herberginu. Enginn stökk á fæt
ur, enginn mótmælfi þesisri
staðhæfingu, né véittist að mér.
'Ég mundi leyfa mér að hialda
því fram, að staðhæfing min
ha'fi fundið talsverðan hljóm-
gru-nn. Síðan vtar skipzt á
nokfcrum gamansöigum og hver
hélt til síns heima.
Og þetta var aðdragandi og
orsök að seinni handtöku minni
þann 5. maí 1962.
Hvernig þeir skrifuðu játningu
mína.
Spyrjandi minn öskraði
aldrei á mig, ógnaði mér aldrei,
ibeitti mig aldnei líkaml'egum
pyndingum. Ég veit ekiki 'hvaða
starfa hann hafði með höndum
áður, en mér virtist þessi feit-
lagni kapteinn ekiki una hlut-
skipti sinu ýkja vel. Einhverju
sinni, þegar hann var sérstak-
lega ræðinn trúði hann mér fyr
ir því, að tómtstundagaman
'h'ans v-æri að hjálpa til við
byggingu leikvangs kmatt-
spyrnuklúbbsins í hverfinu.
Á fyrsta fundi okkar sagði
hann mér að taka til máls. Ég
svaraði að ég vissi ekki, hvað
ætlazt væri til, að ég ^egði,
hann hiélt fa-st rvið, iað ég vissi,
ég sagði, að ég vissi það ekki
og hann ákvað þá að skýra
ist)aðreyn,diir mér til hægðar-
aukia.
Hann las upp fyrir mig, að
á þessum og þessum tima, á þess
um og þessum stað hefði ég við
haft ærumeiðandi ummæli um
forseta lýðveldisins. Ég játaði
að hafa gert það og hann hróp-
aði sigri hrósandi:
„Sko þarna geturðu þá séð.“
Hann slökkti á segulbandinu,
sem hafði verið í gangi undir
bonðimu, til notkunair, -ef með
þyrfti og setti örk í ritvélina
til að vélrita framburð minn.
Svo að ekki sé fastar að orði
kveðið átti hann í takverðum
örðugleikum með að skrifa á
iritvél 'Þegar ég só, 'að hanm
var sífellt að rugla saman
kommum og gæsalöppum, svo
að hann varð alltaf að vera að
þurrka út, ,gat ég íekki 'stillt
mig og bauðst til að gera það
Antonin Novotny
fyrir hann. Hann leit á mig
eins og álfur út úr hól og hélt
þrjózkulega áfram að skrifa
einn staf í einu, þó að það tæki
ákafLega langan tíma.
Sem betur fer var framburð-
ur minn stuttiur. Þegar því van
lokið las ég hann yfir, leið-
rétti fáeinar ritvillur og tjáði
þá skoðun að ræðuháttur minn
væri ekki eins klúðursleguiri
og þarha kæmi fram. Hann
sagði til skýringar, að það væri
í hans verkahring að fœra stíl
minn nær því sem tíðkaðist á
opinberum skjölum, svo að ég
hætti öllum andmælum og und-
irritaði plaggið.
Þegar klefadyrnar féllu að
stöfum á eftir mér, varð ég
gripinn óstjórnlegu hláturs-
kasti. Kannski voru þetta við-
brögð við skelfingunni, sem ég
hafði fundið fyrr um daginn,
kannski ’hló ég af feginlei'ka. Ég
veit það ekiki. Ég hló unz tár-
in streymdu niður kinnarnar og
þegar vörðurinn hratt upp dyr-
unum og æpti til mín að búa
um rúmið og leggjast fyrir ella
skyldi verða „bætt um betur“,
fannst imér það úr hiófi skop-
Jegt.
f tvo sólarhinga var ég í al-
gerri einangrun, og vissi ekk-
ert hvað framtíðin bæri í
skauti sér mér til handa, né um
nokkuð annað. Því minna sem
fangelsaður maður veit, því
undirgefnari verður hann.
!Ég vei’t það eitt, að dögum'
saman gerði ég ekkert annað en
jganga. Tvö skirelf fram og :tvö
skref aftur á bak, sneri mér við
steig tvö skref fram og síðan
tvö skref aftur. Ég mældi tím-
ann í þessum skrefum, en það
kom að litlu gagni, vegna þess
að ég gat ekki áttað mig á því,
hvort var dagur eða nótt.
Á morgni hins þriðja dags í
Buzyne fangelsinu, opnuðust
dyrnar og inn kom hundatemj-
arinn, — sá sem gaf skipanir
með því að hreyfa höfuðið.
Hann leiddi mig fyrir spyrjanda
minn.
Að þessu sinni var spyrjandi
mdnn ekki einn síns liðs. Ung
istúlka sat við ritvélma, til-t
búin til að skrifa og við giugg-
ann stóð hár maður og grann-
ur — ég ályktaði að hann væri
á fertugsaldri — með gleraugu
og í teinóttum jakka. Spyrjandi
minn 'sagði, að Æiann væri að-
stoðarsaksóknari, og í dag leik
ur mér ékki hugur á neinu,
meira en því að komast að því
hvað hann hét.
Ég hafði naumast fengið mér
sæti á bekknum mínum í horn-
inu, þegar gleraugnaglámurinn
hóf að lesa fyrir ein hvers kon-
ar játningu og eftir henni að
dæma hafði hann, — aðstoðar-
s'aksókn'arinn, ekki lítið á sam-
vizkunni. Rekinn áfram af hatri
á kerfi sósíalismans og á landi
sínu hafði hann tekið þátt í
stórkostlegri skemmdarstarf-
semi og reynt að grafa und-
an máttarstólpum lýðveldisins á
allan hátt.
Ritvélin small eins og fall-
byssa hjá ungu stúlkunni og ég
var að hugleiða, hvað það væri
einkennilegt, að jafn virðuleg-
ur sómamaður, hann líktist)
einna helzt Reinhardt Heydrich
í útliti, værá að »gera þessa húð
strýkjandi játningu í minni við
urvist. Ég hafði lesið í verkum
Jiraseks, þegar Arnost lokaði
sig inni í turninum og húð-
strýkti sjálfan sig með netlum
og mér kom í hug, að þetta
væri einhver svipuð ónáttúra,
sem kæmi svonia firam í ivesl-
ings aðstoðansaiksóknaTanum.
Mér til óblandinnar undrun-
ar varð ég þess þó von bráðar
áskynja, að þetta var mín játn-
ing, og að þess var vænzt, að
ég undirritaði hana. Ég hélt
að mér h'efði misheyrst, eða ein
hver alvarlegur og flókinn mis
skilningiur hefði hér átt sér
stað. Enn einu sinni bar ég
upp þá spurningu, hvað það
væiri, ®em þeir ætluðust til að
ég gerði. Þessi fávíslega spurn
ing mín espaði gleraugnaglám-
inn, hann sem vair svona líkuT
honum Reinhard Heydridh, til'
reiði svo að «hann sóitroðnaði af
bræði og æðarnar tútnuðu út
á enninu. Hann öskraði til min,
að ég skyldi skrifa undir tafar
laust, eða hann mundi grípa til
annarra ráða til að beygja mig
til hlýðni.
Ég svaraði og sagði,að ein-
hver misskilningur hefði komið
upp, og að ég hefði aldrei sagt
neitt þessu líkt. Þetta orsakaði
annað bræðiskalst og hann æpti
eins og vitfirringur að ef ég
héldi, að ég gæti leyft mér ein
hvern belging skyldi ég komast
að því fullkeyptu, hiann — að-'
stoða'rsaks'óknairinn — hlefði
tamið ótfáa fiuiglana og að ég
fengi að komast að ým.sum
fnamifaraeinkiennum sósíalism-
;ans, ef ég þveirkaLlaðd'St við.
Hrópum hans linnti ekki
drjúga stund. Því næst tóku
við hótanir og að lokum hrifs-
aðiihann blaðið með hinni sann
fænandi játnimgu úr tritvéliimni,
reif það og lagði annað fyrir
framan mig og skipaði mér að
lesa fyrir eins og mér þóknað-
ist. Spyrjandi minn stóð fyrir
aftan hann, og enn finn ég til
þakklætiskenndar, er ég sé fyr
ir mér laumulegt brosið , þeg-
ar augu okkar mættust.
Svo að ég las fyrir helztu at
iriðin um glæptsaimlegt athæfi
mdtt og játaði ihiklauist, að ég
hefði 'haft í fnammi ærumeið-
andi ummæli um forseta lýð-
veldisins, skrifaði undir og lét
síðan ileiða mig aftur til klefa
míns.
Þann 3. júlí var mér að lok-
um leyft að klæðast mínum eig
in fötum, ég var th'andjárnað-
ur og mér ekið í lögreglubif-
reið til réttarsalarins í Ovocny
götu. Að þessu sinni stóðu yfir
heyrslur stutta stund. Kona var
í dómarasæti — ekki sú sama
og í fyrri réttarhaldi — og
heldur geðslegri en fyrirrenn-
arinn c<g hún hlýddi á játn-
ingu mdnia um <hin ænumteið-
andi ummæli mín um forseta
lýðveldisins. Þar sem þetta
var í annað skipti, sem málið
var á dagskrá skipaði hún mér
að sjálfsögðu á bekk með stór-
hættulegum endurskoðunarsinn
um.
Síðan kom rétturinn saman
til að ræða um úrskurðinn en
áður en mér hefði gefizt tími
til svo mikils sem ganga örna
minna, var réttur settur á ný
til að hlýða á dómsorð.
Upplestur ákæruskjala tók
nokkurn tíma, þar sem málið
var umfangsmikið. Ég var dæmd
ur til tíu mánaða fangelsisvist-
ar og hálfa árinu skilorðs-
bundna sem ég hafði fengið við
fyrri réttarhöldin var bætrtvið
Ég sat í Valddce U Jicina
fangelsinu, sem er alræmdasta
fangelsi í landinu. Þar hitti ég
marga prýðismenn, sem sumir
urðu tirúir vinir mínir. Þar voru
einnig nokkrir fangaverðir sem
minna á björtustu ttona í glæpa
mannsferli mínum, en einnig
glæpamenn, sem mér mun
standa stuggur af alla tíð. Og
ég hitti meðlimi ýmissa deilda
í Innanríkisráðuneytinu, sem
stóðu ihinum fohertiulstu
glæpamönnum 'hvergi að baki.
Þegar fætur mínir voru frost
bitnir, vegna þess að ég hafði
ekki annað en du'Lur til að vefja
um þá — svipaðar þeim sem
þýzki herinn flúði í eftir or-
ustuna við Stalingrad — þá var
ég settur til að þræða perLur.
Ég hygg að það gæti orðið
áhrifairík .auglýsing fyrir vest-
ræna viðskiptamenn okkar, ef
þei vissu að mikill hfiuti tékk-
óslóvakiskra skrautmuna er
unninn af föngum.
Ég sat og þræddi periur upp
á band daginn út og daginn
inn. Ég er trúleysingi, en
þeir dagar komu, og þeir marg
ir, þegar ég hugsaði af ein- "
lægni um trúmál og harmaði að"
ég hafði aldrei fundið tfú.
Ég var settur í Deild 3 og
verð að játa, nð flestir fanigta-
varðanma komu þolanlega
fram við okkur. Þegar þeir
vissu, hvers vegna ég hafði ver
ið settur inn kölluðu þeir mig
„fanga for,setans“ og þetta nafn
festist við mig En þarna var
liðþjálfi — sennilega hefur
hann þjáðzt af me.lting.artruf 1-
unum — því að mjög lítið
þuæfti úit af að bregðia t'il að
hann „bætti um betur“ og iðu
lega ekki neitt.
Að bæta um betur var að
senda mann í neðanjarðarklefa
þar fen.gu fangar mat einu
sinni á þriggja datga tfresti Oig
rottur komu í halarófu upp um
salerniáhol'una: nýrna'bólgia vaí
það minnsta sem maður slapp
með eftir dvöl á þeim stað. Ef.
fangi var ekki nægilega afkasta
mikill við að þræða perlurupp
á band að mati hæfra manna,
var honum reflsað.
Samkvæmt tékkóslóvakískum
lögum átti hver fangi rétt á þvi
að vera látinn laus til reynslu,
er hann hafði afplánað helm-
ing fangelsistímans. Glæpa-
mennirnir notfærðu sér að sjálf
sögðiu þessi réttindi, en beiðnj
sú sem ég sendi eftir að hafa
afplánað refsivistar, hefur enn
ekki verið svarað. En þá kom
firam, að sakairuppgijöf, sem
Skyldi veitt föngum frá 9. mai
1962, náði eiinnig til mín og
upphófust nú umfangsmiklar
•athuganiir um, hverku lengi ég
ætti í raun réttri að sitja innL
Að lokum komst einhver að
þeinri niðurstöðu, að sakarupp-
gjöfin næði aðeins til fyrstu
sex mánaðanna, en ekki hinna
tíu. Áður en málið væri til lykta-
leitt, hja'fði ég þegar setið af
mér þessa tíu mánuði.
Mál mitt hefur allt sérstæð-
an og býsna ótrúlegan svip,
sem ekki er nema von, þegar
litið er á forsendur þessa ann-
arlega glæpamáls. Þegar ég
sneri heim eftir að ihafa
afplánað dóminn, fékk ég vinnu
við 'brúarsmíði og 'hélt ja'fm-
framt áfram störfum hjá sjón-
varpinu. Það kvisað'ist út, að
dóorrnsorð mitt um „frelsissvipt-
ingu“ 'htefði einnig falið í sér
'bann ivið „menningarstiarfsemi
hvers konar mm þriggja ára
'skeið“. Þar eð ég thafiði skrifað
Ifyrir sjónvarpið, ha.fði ég haft “
(þefcsi ákvæði að en®u og með
|pví stofnað í bráðan voða ör-
yggi ríkisins.
Nú voru góð ráð dýr, og
varð að hafa snör handtök. f
þassu máli komu mér til hjálp-
ar Jiri Pelikan, forstjóri sjón-
varpsins sem sýndi dæmafátt
hugrekki, og hins vegar Ladis
lav Mncko, sem þá var ritari
itékkóslóvakíska rithöfundasam
bandsins, sem tó'kst 'að fá
Jbeiðni mimni skotdð til forseta
haastaréttar.
Á meðan þetta stóð yfir var
ég sendur á taugahæli til að
koma í veg fyrir að ég yrði
'handtekinn 'eina ferðina enn.
iÞegar 'hæstiréttur kom isam-
•an var tilkynnt foirmlega að
„aukaviðurlög sett af I. héraðs
dómi Prag þann 3. júlí 1962
séu numin úr gildi og ekki tek-
in lil greina, þar sem það telst
ekki „menningarstarfsemi" að
segja: „Antonin Novotny er for
<seti lýðveldisins er asnd“.