Morgunblaðið - 14.09.1968, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. SEPT. 1988
n BÓKMENNTIR
„Jafnvel í fornöld sveif
hugur eins hátt...."
Hugleiðingar út af þýðingu dr. Jóns Císlasonar á Agamenon,
sem út kom í Smábókaflokki Menningarsjóðs 7967
EINN AF ritstjórum Morgun-
blaðsins minntist á það yið mig
fyrir alllöngu, að ég skrifaði
grein handa blaðinu um þýð-
ingu dr. Jóns Gíslasonar á Aga-
menon, — fyrsta hluta þess þrí-
leiks, sem er eitthvert hið stór-
brotnasta og víðfraegasta skáld-
verk heimsbókmenntanna fyrr
og síðar — að dómi þeirra manna
á ýmsum tímum, sem hafa haft
bezt skilyrði til að meta grísk
bókmenntaafrek og þekkja það
einnig, sem helzt er sambærilegt
í bókmenntum annarra þjóða.
Um höfund þríleiksins, Aiskylos,
sem borinn var í þennan heim
fyrir um það bil tuttugu og
fimm öldum, segir dr. Jón Gísla-
son meðal annars: „Aiskylos er
elztur hirma þriggja miklu
harmleikaskálda Forn-Grikkja.
Er hanrn almennt talinn þeirra
mikilúðlegastur. Fyrir Hellas
hafði hann í leiklistanefnum sam
bærilega þýðingu og Shakespe-
atre fyrir Vesturlönd. Ef eitt-
hvað úr íslenzkum bókmenntum
ætti að taka til samanburðar,
þá væri það líklega helzt Bjarni
Thorarensen að stíl og hugsun-
arhætti.'1 Og ennfremur: „Aiský
los hefur oft verið niefndur fað-
ir leikritaskáldskapar."
Ég hafði þegar lasið þýðiing-
uma allvandlega oig eins það,
sem dr. Jón hefur ritað um höf-
undinn, verk hans og tengsl
þessa hvors tveggja við forn-
gríska sögu og menningu, og nú
las ég gaumgæfilega enin á ný.
Og víst er um það, að ekkert
skorti á, að mér þætti bókinni
hæfa, að hennar væri rækilega
og að góðu getið, ein hins vegar
er ég ekki orðinn svo gamlaður,
að ég geri mér ekki nokkra
grein fyrir, hvar getu minni og
þekkingu eru takmörk sett, og
þóttist ég þess vanbúinn að
skrifa þamnig um þesaa bók, að
ve'l væri. Sá, sem ætti að gera
það, þyrfti ekki aðeins að kuinina
að meta málfar og stíl hins ís-
lenzka texta, heldur einnig vera
vel að sér í frummálimu og hafa
til að bera staðgóða þekkingu
á forngrískri goðafræði, heim-
speki, sögu og epískum skáld-
skap, því að undursamlegum sam
runa alls þessa hjá himum djúp-
vitru og hugmyndaríku snilling-
um eiga heimsbókmenntirnar að
þakka sköpun hinna stórbrotnu
og sígildu harmleikja forn-
grískra bókmennta. Og ég hugs-
aði með mér: „Urn þessa bók
eiga þeir íslenzkir menn að
skrifa, sem fróðastir eru í fom-
grískri tungu og menningu- og
eru um leið gæddir almennum
bókmenntalegum áhuga og
þroska." Og svo lagði ég þá
bókina frá mér.
En þeim er ekki ýkjatíðför-
ult, hinum íslenzku fræðimömn-
um, um hinn misjafnlega hrein-
lega og oft lítt friðvænlega al-
faraveg íslenzkra dagblaða, og
dagar og vikur liðu, án þesis að
ég yrði þess vís, að nokkur
þeirra fyndi hjá sér köliun tdl
að stíga ofan úr hæðum sinmar
háskóluðu þekkingar og þroska
og vekja athygli á þeim gesti
íslenzks menningarlífs, sem dr.
Jón Gíslason hefur nú gefið
löndum sínum færi á að kynn-
ast mun n'ámar en áður hefur
verið tækifæri til. Og svo var
það þá eitt kvöldið í vikunni,
sem leið, að ég greip ennþá eimu
sinni hima litlu og snotru bók,
sem er sú 23. í röðinni í Smá-
bókasafni Menningarsjóðs, og
kom niður á eftirmáia dr. Jóns.
Hann hefur mál sitt á þessa
leið:
„Ef einhver spyrði mig, hvers
vegna ég hefði verið að þýða
Agamenon, mundi ég svara, að
það hefði ég gert í þeirri trú, að
með því væri ég, þó af veikum
mætti væri, að efla sjálfstæði
þjóðar vorrar. Þessu til skýrinig
ar vildi ég segja örfá orð:
Stjómarfarslegt sjálfstæði er
auðvitað afiar mikilvægt. En þvi
rná aldrei gleyma, að það er að-
einis tækifæri, sem oss gefst.
Hitt varðar mestu, hvemig vér
neytum þess. Hið memmingarlega
sjálfstæði er í rauninni undir-
staða og forsemda sjálfstæðis á
öllum öðrum sviðum. Það er því
engin firra að halda því fram,
að það sé einm þáttuæ í sjálf-
stæðisbaráttunni — og hún mun
stamda jafiniengi og íslenzk þjóð
er til — að þýða hin merkustu
rit heimsbókmenntanna á vora
tuingu."
Dr. Jón víkur síðan að slíku
menningarstarfi hjá stórþjóðum
heims, þar sem segja má, að
hver ný kynslóð þýði „snilldar-
verk heimsbókmenntanna af
nýju og Leitist við að kryfja
þau til margjar. En hér er til
þessa hvorki manmafli né fé. Br
því næsta líkiegt, að viðleitni
vor til að draga björg í vort
andlega þjóðarbú beri eigi þann
ávöxt, sem skyldi. Eigi má þó
leggja árar í bát, þó að við
ramman sé reip að draga." Dr.
Jón getur þess síðan, hve veiga-
mikið skáldverk Agamenon sé,
og segir því næst:
„Valið þarf því ekki að af-
saíca. Hitt er annað mál, að kall-
ast mætti fífldirfiska að ætla sér
að þýða slíkt verk, sem magn-
að er kynngi, bæði að hugsum
og orðfæri."
Þá er ég greip bókina i þetta
einn, hafði ég kvöldið áður les-
ið formáia dr. Jakobs Benedikts
sonar fyrir öðru bindi íslenzkra
rita í frumgerð, Brevis commen-
tarivs de Islandia, sem fyrirtæk-
ið Endurprent gefur út, — en
með þeirri bók „hófst rithöf-
undarfieriil Arngríms lærða" til
varmar fslendingum gegn erlend
um rógberum og loddurum — og
kynning Arngríms erlendis á ís-
landi og íslenzkri menningu. Þeg
ar ég svo las eftirmáia dr. Jóns,
datt mér í hug viðhorf Arngríms
lærða til bókar sinnar og ætt-
jarðar. Dr. Jakob Benediktsson
lýkur þannig formála sínum:
„Sjálfur lýsir Amgrímur við-
horfi sínu nokkuð í lokaorðum
bókarinnar, og hæfir að ljúka
þessum formála á þeim orðum,
nú þegar fjórar aldir eru liðn-
ar frá fæðingu hans. Hann á-
varpar þar ættjörðina og ssgist
munu haifia erindi sem erfiði ef
aðrir íslendingar geri betur síð-
ar á sama vettvangi" o-g enda
þótt orðstír minn hverfi í skugga
ritverka þeirra, skal ég samt
hugga mig við ágæti þeirra
manna, sem Skyggja á nafn mitt.
Því að enda þótt umhyggja fyr-
ir nafini og orðstír skuli ærin
vera, á hún að vera meiri fyrir
ættjörðinni: sé virðing hennar
hólpin og óspjölluð, megum vér
einnig telja oss hólpna og heila
á húfi."
Frá því að bók Arngríms
lærða kom út og til þess er dr.
Jón skrifar eftirmála sinn, eru
liðniar þrjár aldir og þremur
aldarfjórðungum betur, — „en“,
datt mér í hér, „er ekki brú yf-
ir haf aldanna milli niðurlags-
orða Arngríms lærða og eftir-
mála dr. Jóns, — andinn bak við
starf þeirra bsggja sá hinn sami
svo sem þá líka sá ándi hafii
verið að verki hjá snillingun-
um séra Jóni á Bægisá, Svein-
biimi Egilssyni, Jónasi Haligríms
syni, Grími Thomsen, Steingrími
og Matthíasi — að ógleymdum
Magnúsi Ásgeirssyni? ...
Og skyldi ég þá ekki freista
þess, hvað sem minni getu líð-
ur, að vekja athygli á þeim
göfga gesti, sem dr. Jón hefur
leitt í garð að þessu sinni í þeim
vændum að efla með því „sjálf-
stæði þjóðar vorrar" — og það
því fremur, sem hann hefur áð-
ur sýnt rækilega í verki, að hug
ur fylgir máli?
— ★ —
Bókin hefst á ritgerð eftir dr.
Jón um harmleikinn, skáldið Ai-
skylos og fomgríska menningu.
Ritgerðin er tuttugu og tvær
blaðsíður, og þó að eínið sé ær-
ið viðamikið, tekst höfundinum
að gera því slík skil, að hver
sæmilega skýr og andlega vök-
ull maður ætti við iesturinn að
fá það glögga hugmynd um
helztu grundvalilaratriði þassa
stórbrotna skáldverks, að þrátt
fyrir að ýmsu sérlegt form- og
hugmyndaheim, sem kemur þeim
a'llframandlega fyrir, sem þar er
nýr geistur, geti hann að veru-
legu leyti notið hins myndauðga
og ljóðræna stíls og hátíðlega
málfars, hinnar djúpu og kynngi
mögnuðu hugsunar og hims á-
stríðuþrungna og svo sem goð-
magnaða örlagaþimga. Au'k þess
mætti ætla, að þessi ritgerðveki
hjá hugsandi og fróðleikisfúsum
lesanda löngun til að kynnast
nánar þeim undraheimi speki,
fleygra hugmynda og frábærr-
ar listar, sem er arfleifð alla
mannkyns frá hinni fámennu att
ísku þjóð, og þykir mér nú hæfa
að drepa á nokkur almemnt for-
vitnileg atriði, sem fram koma í
þessairi ritgerð.
Svo sem öllum þeim er kunn-
ugt, er mumið hafia manmkyns-
sögu, sigruðu hinir fámenmu att-
íkubúar óvígan her Persaveldis,
hins víðlenda og volduga aust-
ræma ríkiis, sem var voðaiskelf-
ir allra simnia niágranna. Jafin-
vel í vitumd sigurvegara nmia
sjálfra var sigurinn með slík-
um ólíkindum, að þeir trúðu þvi
fastlega, að hanrn hefði fyrst og
fremst verið guðunum að þa'kka,
— þeir hefðu verið í veriki með
Grikkjum og leiðtogum þeirra,
af því að þeir af sinini guð-
legu speki og forsjá hefðú ekki
vilja, „að einn maður réði bæði
yfir Asíu og Evrópu, guðlaus
maður, sem, saurgað heifði hei'lög
vé guðanma og jafnvel ætlað að
hneppa höfuðs'kepnurnar í
fjötra." Og sú óbifanlega trú
attíkumanima, að þeir nytu einm-
ig að styrjöldinni lokimmi hylli
og handleiðslu guðainna, fyllti
þá um a'lllangt skeið andlegri
orku og nærfellt ómiennskum
móði til verndar frelsi sínu og
lýðræði — og gæddi þá undur-
samlegum sköpuniarmætti.
í þessu andrúmslofti ólst Ai-
skylos upp, og hann varð allt í
senn: stæltixr og hugrakkur her-
maður, ákafur trúmaður, einlæg-
ur ættjarðar- og frelsisvinur og
eldheitur og hreinhjartaður hug
sjónamaður. Þegar í æsbu kynnt
ist hann fornhelgum sögnum og
hetjuljóðum þjóðar sinnar og
hreifst af þeim, og hann var
hreykinn af að hafa með sverð
í hendi takið þátt í vörnum fóst-
urlands síns. Hann orti
og ekki sjálfum sér
til ágætis upp úr arfgengum sög
um og sögnum hinna ljóðrænu
og dramatísku harmleiki sána og
samdi við þá tónlist, sem nú er
raunar löngu týnd, en efi að lík-
um lætur hefur verið svo sam-
rærnd efni og anda leikjanna, að
hún hefur magnað þá og aukið
stórum áhrif þeirra. Tilgangur
hans var að vitka og þroska
þjóð sína og efla trú hennar á
forsjá guðanna.
Dr. Jóni farast þannig orð um
einn þáttinn í samtíðar- og fram
tíðargildi harmleikja Aiskylos-
ar:
„Úrslitaþýðingu fyrir þróun
leiklistar hafði það frumkvæði
Ais/kylosar að bæta við einum
leikara á sviðinu. Áður hafði að-
eins verið um kórinn og leið-
toga hans að ræða. En þessi
merka nýjung Aiskylosar skap-
ar grundvöll fyrir leikræna þró-
un og samtöl á sviðinu. Er yngri
samtíðarmaður hans, Sófókles,
bætti við þriðja leikaranum, fór
Aiskylos að dæmi hans. Má þá
fyrst svo að orði kveða, aðharm
leikurinn sé alskapaður."
í ritgerðinni gerir dr. Jón sér-
staiklega grein fyrir efni, gerð
og boðskap hins mikla Oresteia-
þríleiks, en eins og áður getur,
er Agamenon fyrsti leikur þeirr-
ar frægu þrenningar, og fjallar
meginhluti ritgerðarinnar um
þann leik. Þar er að mjögmörgu
vikið, sem leiðbeinir lesandan-
um, en ég drep hér aðeins á tvö
hin athyglisverðustu atriði. Ann
að þeirra er sjálfur kjami þessa
leiks og þríleiksins alls, hin ris-
mikla undiralda svo ástríðu-
þrunginna átaka gkáldsins við
heiltækt og sígilt viðfangsefni,
að einmitt þau gera leikinn jafn
tímabæran og áhrifaríkan nú og
um óræða framtíð og hann mun
hafa verið með Grikkjum fyrir
hálfium þriðja tug alda. Þetta við
fangsefni er hin ævafoma, ó-
hagganlega og síharmræna stað-
reynd, að jafnvel þeirri hefnd,
sem virðist fyllilega rökræn aí-
Ieiðing hermdarverks — jafnvel
refsingu, sem að beztu manna yf-
irsýn virðist réttlát og þjóðfé-
lagsleg nauðsyn, miðuð við glæp
þann, sem drýgður hefur verið,
fylgir einhver sú rangsleitni,
sem leiðir af sér annað hermd-
arverk, ainnan glæp — og þann-
ig áfram — einstaklingurinn, ætt
in, stéttin, þjóðfélagið, þjóðirni-
ar verða þrautpíndir fangar inn
an vítahrings orsaka og afleíð-
inga ... Og hver er sú lausm,
sem hinn spakvitri Aiskylos
eygir? Honum er ljóst, eins og
LAWN BOY
GARÐSLÁTTUVÉLIIM.
Vél hinna vandlátu.
FLJÓTVIRK QAN
SETNING:
Hin sjálfvirka kve
stilling sér fyrir þ
Eitt handtak á au
inngjöfina, létt ta
gangsetningarsnú
una — og LAWN-
þýtur I gang.
JAFN SLÁTTUR:
Hjólafestingar eru hreyfan-
legar, svo ÓJöfnur hafa ekkert
að segja fyrir sláttugæðin.
TAKIÐ EFTIR, þér hafið aldrei
séð Jafngóðan slátt Aður.
FULLKOMIN RYÐVÖRN:
Hllfin utan um sláttuhnifinn
og móforhllfin eru úr sérstakrl
málmblöndu, og þess vegna
getið þér hreinsað LAWN BOV
vélina einfaldlega með
garðslöngunni án þess að
ryð.myndist.
STERK MÓTORHLÍF I^R
TREFJAPLASTI
og tvöföld hllf utan um siáttu-
hnlfinn, að framan og aftan. —
Pess vegna er LAWN BOY
öruggasta vélin sem þér láið
I dag.
OUTBOARD MARINE — framleiðendur LAW BOY sláttuvélanna,
EVINRUDE og JOHNSON utanborðsmótoranna og snjósleðanna —
eru meðal reyndustu framleiðenda mótora I heiminum. Allt, sem
þeir vita um vélar — sem er nógu mikið til að flytja stærstu báta
um vötn og höf, — hafa þeir notfært sér við byggingu LAWN BOY
aláttuvélarinnar.
En LAWN BOY er samt enginn utanborðsmótor, sem bjargar
drukknandi manni til lands. Hin langa og góða reynzla þeirra veitir
ótvírætt traust og öryggi. Sem sagt: vélin er frá gangsetningar-
8núru til útblástursrörs eingöngu gerð með slátt I huga. Þér getið
fullkomlega treyst LAWN BOY.
ÞÚR H • EYKJAVfK SKÓLAVÓRÐUSTÍG F 1 25 ©
LAWN BDV