Morgunblaðið - 03.12.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER 196«
17
Undravert er, hversu áfram hefur miðað
Rœða forseta íslandst hr. Kristjáns Eldjárns, á hátíðarsam
komu Sfúdentafélags Háskóla íslands I. desember
Góðir áheyrendur.
HINN fyrsta desember ár hvert,
þegar skammdegið er um það bil
að leggjast með þuniga á þá sem
norðrið byggja, höldum vér fs-
lendingar hátíð til þess að minn-
ast hins mesta sigurs, sem vér
unnum í sjálfstæðisbaráttu vorri.
í dag eru þessi hátíðahöld með
veglegri haetti, en verið hefur
um sinn, þar sem nú er liðin
hálf ö'ld síðan í gildi gengu þau
lög, sem gerðu ísland að full-
valda ríki og opnuðu oss leið-
ina að_ fullu sjáifstæði þjóðar-
innar. í dag eru fimmtíu ár síð-
an þjóðfáninn var dreginn að
hún yfir fullvalda þjóð, hið sýni
lega tákn um hinn nýja veg
hennar heima fyrir og meðal
þjóða heims.
Fyrsti desember er ekki þjóð-
hátíðardagur íslendinga. Það er
17. júní, fæðingardagur Jóns
Sigurðssonar forseta og sá dag-
ur, þegar lýðveldi var stofnað á
íslandi. En fyrsti desember er
þjóðminningardagur, sem ekki
má og ekki mun niður fa'lla. Svo
er að sjá sem þessum degi hafi
þó fyrst framan af ekki verið
neinn sérstakur sómi sýndur.
Sagt er frá því í blöðum 2. des-
ember 1921 í fáorðri frétt, að í
gær hafi verið þriggja ára af-
mæli fullveldisins, fánar hafi
verið dregnir að hún víða í
Reykjavíkurbæ og kennsluhlé
gert í skólum, hátíðarbragur ann
ars enginn. Minna gat það varla
verið, en þó má sjá þarna nokk-
urn vísi að því, að menn gerðu
sér dagamun, og 1922 komu svo
stúdentar til sögunnar og tóku
daginn upp á arma sér, fæðing-
ardag Eggerts Ólafssonar, full-
veldisdaginn frá 1918, og gerðu
hann að minningardegi íslenzku
þjóðarinnar og um leið að stúd-
enitadegi. í vitund þjóðarinnar
varð fyrsti desember eins konar
þjóðhátíðardagur, þótt ólöggilt-
ur væri. En eftir að lýðve'ldið
var stofnað 1944, hefur dagur-
inn umfram allt verið dagur stúd
enta, og allar líkur eru á að það
muni hann verða framvegis. Og
það er að ósk og vilja stúdenta,
að ég stend hér í dag, til þess að
mæla, á þeirra samkomu, nokk-
ur orð fyrir minni dagsins og
fullveldisins.
Hálf öld er ekki langur tími í
lífi þjóðar. Enn er á lífi einn
þeirra þignmanna, sem sæti áttu
af íslands hálfu í dansk-
íslenzku sambandslaganefnd-
inni, enn eru þeir allmargir með-
al vor, sem glöggt muna atburð-
ina frá 1918 sem fulltíða menn,
enn öðrum eru þeir fyrir barns-
minni. Engu að síður er það önn
ur og ný kynslóð, sem nú bygg-
ir landið, og fyrir oss flestum
eru þessir atburðir saga, sem vér
lærum um í skólum og lesum um
£ minningabókum. Hratt líður
tíminn, finnst oss, þegar horft er
um öxl, og reyndar mætti svo
virðast sem hann liði æ hraðar
frá ári til árs á vorum dögum.
á fyrri skeiðum mannkyns
finnst oss eins og al'lt hafi stað-
ið svo sem í stað, tíminn hafi
silazt áfram eins og óendanlega
hægstreym elfur, en vér nútíma
börn erum því vön að sjá allt
á himni og jörðu steypa stömp-
um hvað eftir annað, og tíminn,
þetta torræða hugtak, sem vér
þykjumst þó öll vita hvað tákn
ar, brunar fram. Vér erum svo
önnum kafin við að lifa daginn
í dag, að vér gefum oss naumast
tóm til þess að hugleiða minn-
ingar hins liðna eða reyna að
skilja þann straum tórnans, sem
borið hefur oss í þann áfanga
sem vér erum í hverju sinni.
Það er eðlilegt að vér verðum
fyrst og fremst að beina kröft
um vorum að líðandi stund og
framtíðinni, en til þess er sagan
að vér megum skilja hvar vér
stöndum og sú gata, sem er geng
in, skal vera ti'l leiðsögu á þeirri
braut, sem fram undan er.
í dag er það fyrsti desember
1918 og allt sem þeim degi er
tengt, sem vér beinum hug vor-
um að og reynum að skilja hvað
að baki lá og hver hafa orðið
örlög vor á þeim nýja tíma, sem
hann boðaði. Svo mætti virðast,
að sá mikli sigur sem vér unn-
um, þegar Danir viðurkenndu
ísland sem fullvalda ríki í per-
sónusambandi við Danmerkur-
konung hafi verið einkennilega
auðunninn. Lokaþáttur sjálf-
stæðisbaráttunnar, undir vitur-
legri og hagsýnni stjórn Jóns
Magnússonar forsætisráðherra,
gerðist með býsna skjótum og að
því er virðast kann auðveldum
hætti, sérstaklega þegar haft er
í huga allit það þóf og stapp og
seinagangur, sem verið hafði í á-
tökunum um stjórnarfarsleg rétt
indi þjóðarinnar a'llar götur síð-
an frumherjarnir og síðar Jón
Sigurðsson hófu sókn sína á önd
verðri 19. öld. Vitanlega er það
rétt, að heimsástandið og aðstaða
Dana um þessar mundir voru
oss hliðholl, kröfur vorar voru
einmitt þess eðlis að þær voru í
samhljóman við þá kenningu,
sem á loft var haldið víða, að
þjóðirnar ættu sjálfar að kjósa
sér hlutskipti í þjóðrétitarlegu
tilliti, og Dönum kom það vel að
geta sýnt svart á hvítu, að þeir
aðhyl'l tust þessa kenningu og
breyttu í samræmi við hana. Hér
er þó fyrst og fremst um það að
ræða, að utanaðkomandi atvik
flýttu fyrir endanlegri lausn,
sem þó hlaut að koma fyrr eða
síðar. Hún hlaut að koma sem
ávöxtur af hinni löngu, tor-
sóttu og þrautseigu baráttu,
sem fslendingar höfðu háð fyrir
þjóðfrelsi sínu. Hún var afleið
ing baráttunnar, hún var upp-
skerulaunin fyrir ævilangt starf
beztu manna þjóðarinnar og þol
góðan stuðning allrar alþýðu
manna við þá og trú á málstað-
inn, hversu hægt sem miðaði og
hversu mörg, sem vonbrigðin
urðu. Hver sigur sem þeir unnu,
hvert fet sem áfram miðaði,
færði oss nær því marki sem
náðist 1918, það liggur órofin
atburðakeðja frá upphafi þjóð-
frelsisbaráttu fs'lendinga til 1.
desember 1918, þegar hinn
mikli lokaaigur vannst. Látum
hann því ekki, eða 'ljómann af
honum, gera oss þá glýju í aug
un, að vér munum ekki og met-
um allt sem á undan var gengið.
Vér skulum í dag heiðra þá alla
og hylla, forustumennina, stú
dentana í Kaupmannahöfn, sem
merkið hófu fyrstir, Jón Sigurðs
son og samherja hans, já einnig
þá sem á eftir honum komu og
létu sér engan hálfan sigur
nægja nema sem áningarstað af
því að ekki varð lengra komizt
í bráð. Það er heilsusamlegt að
minnast þessara manna, sem af
ævilöngum trúnaði unnu fyrir
þá hugsjón, að ísland mætti rísa
og íslenzk þjóð hefjast úr ösku
stó, frjáls þjóð stjórnarfarslega,
sjálfstæð þjóð efnahagslega, full
gild þjóð meðal þjóða menning-
arlega. Þessir menn, skulu þess
sannmælis njóta, að þeir áttu sér
draum og fyrir hann unnu þeir
af því þolgæði, sem eitt gat ár-
angur borið. Hér mun ég enga
sögu rekja, og engin manndýrk
un skal í frammi höfð, en mann-
dýrkun er það ekki, þótt einn í
allra stað sé nefndur Jón Sig-
urðsson forseti. Það er bæði rétt
ljúft og skyldugt að gera nú og
við hvert það tækifæri, þar sem
fslendingar koma saman til að
minnast þess, hvaða götu vér
urðum að ganga, frá hjálendu,
næstum því nýlendu, til full-
valda ríkis, sem situr sinn bekk
í eigin umboði meðal þjóða
'heimsins. Jón Sigurðsson birtist
á sviðinu í fyllingu tímans. Með
honum urðú rómantískar draum-
sýnir um endurreisn fslands að
raunhæft mark var sett og stefnt
að því með kappi og forsjá. Eng
inn íslenzkur foringi jafnast á
við Jón Sigurðsson. Á unga aldri
gerði hann sér ljóst hlutverk
sitt og hann sparaði sér enga
fyrirhöfn til að búa sig undir
það. Hann fann þann grundvöll,
sem sjálfstæðiskröfurnar gátu
hvílt á, og hvikaði aldrei frá
honum, og á þeim grund-
velli vann þjóðin alla sína sigra.
Meginatriðið var þetta: ís'lend-
ingar hafa aldrei formlega geng-
izt undir Noregs- eða Danmerk-
urríki eða nokkurt annað ríki,
heldur aðeins konung þessara
ríkja. Það er réttur íslendinga
að vera í persónusambandi
einu við Danakonung, bæði
löndin iúti sama þjóðhöfðingja,
en séu annars óháð hvort öðru.
Langt var enn að þessu marki,
þegar Jón Sigurðsson féll frá,
en engu að síður voru það ávext
irnir af baráttu hans, er þessi
réttindi féllu oss í skaut árið
1918. Vér heiðrum nú og jafnan
minningu Jóns Sigurðssonar.
Hann er hinn mikli foringi ís-
lendinga, en hann er einnig ein
hin fegursta mannhugsjón ís-
lenzk, dæmi um hæfileikamann,
sem þroskaðist eðlilega og varð
það úr sér, sem efni stóðu til,
en dæmi hans er þeim mun skýr
ara sem saga vor þekkir fleira
af miklum mannsefnum, sem
fóru forgörðum, góðum gáfum,
sem kyrktust og köfnuðu eða
náðu var'la hálfum þroska.
En þó að Jón væri mestur og
hans verk væri undirstaðan, má
það eigi henda, og allra sízt á
þessum degi, að látið sé í þagn-
argildi liggja starf þeirra, sem
við merki hans tóku og þeirra
sem að lokum báru það til sigurs
1918. Fyrir fimmtíu árum gengu
íslenzkir menn, þeir sem bezt
var til treyst, til samninga við
göfuga danska menn, sem hing-
að voru sendir þeirra erinda.
Það var þessi nefnd, sem samdi
dansk íslenzku sambandslögin
sem stundum voru kölluð Nýi
sáttmáli, fullveldisskráin og lyk
i'ilinn að fullu sjálfstæði. Það er
flestra manna mál, að þessi
nefnd hafi unnið verk sitt vel,
samningamenn Islendinga hafi
þar sýnt bæði vit og lipurð, en
viðsemjendur þeirra sanngirni og
manndóm. Þjóðin lagði blessun
sína yfir gerðir þessarar nefnd-
ar og í dag hugsum vér með
virðingu til þessara manna, sem
sumarið 1918 sátu á langdregn-
um fundum hér í Reykjavík og
stóðu að lokum upp sammála
um þá fullveldisskrá íslendinga,
sem þeir höfðu tekið saman.
Þeim sé heiður og þökk. Og heið
ur sé hinni gömlu sambandsþjóð
vorri, Dönum, sem árið 1918
mættu kröfum vorum með þeim
skilningi og sanngirni, að vin
arhugur gagntók íslenzku þjóð-
ina, vinarhugur, sem græddi
marga gamla meinsemd og enn
endist og mun vonandi 'lengi end
ast. Á þessum degi sendum vér
bróðurlega kveðjur til dönsku
þjóðarinnar.
Frá því er sagt, að hinn 1.
desember 1918 hafi verið dumb-
ungsveður um morguninn og
drurigalegt yfir að líta í höfuð-
stað landsins. En þegar á dag-
inn leið breyttist veður, og er
því lýst svo, að það hafi orðið
eins fagurt og fremst má verða
um þetta leyti árs, skýlaus him
inn, frostlaust og kyrrt, svo að
það merktist aðeins á reykjun-
um upp frá húsunum, að sunn-
anblær var í lofti og ýtti hann
móðunni, sem yfir bæinn leggst
í logni, hægt og hægt norður á
flóann. Sveitirnar voru auðar og
mjög dökkar yfir að líta, en
hrím á hæstu fjöllum, og sló á
það róða við só'laruppkomuna.
í slíku veðri fóru fram full-
veldishátíðahöldin framan við
Stjórnarráðshúsið, og liggur við
að þótt hafi spá góðu, að snögg
veðrabrigði urðu til hins betra
rétt í sama mund. En annars er
að sjá að fögnuður manna við
fullveldistökuna hafi þótt við
hóf, menn voru naumast búnir
að átta sig, og hugirnir voru
öðrum þræði bundnir við ömur-
lega hluti, illt árferði, vand-
ræði af stríðsvöldum, blóðferil
spönsku veikinnar. En vitaskuld
fögnuðu menn þó, aðeins á hinn
tómlátlega íslenzka hátt, og
fundu um leið til vandans, sem
þjóðin tókst nú á herðar. í einu
blaði segir:
„f dag stöndum vér augliti til
auglitis við heiminn á eigin á-
byrgð en ekki annarra. f dag
fá íslendingar það hlutverk-, að
halda uppi sæmd yngsta ríkisins
í heiminum. Og vonandi finnur
öll þjóðin til vandans, sem
þeirri vegsemd fylgir. Það er
eigi minna um vert að gæta feng
ins fjár en afla þess“.
í þessum orðum felst stolt og
von og um leið vottur af kvíða.
Hvað skyldi framtíðin bera í
skauti sér fyrir þessa ör'litlu fá-
tæku þjóð, sem nú hafði öðlazt
fullveldi. Mundu draumarnir
rætast, draumarnir, sem bundn-
ir voru við þetta langþráða
mark, sem nú var náð? Veröld-
in var ótrygg, heimsstyrjöldin
fyrri var mikið reiðarslag fyrir
þá bjartsýnu trú á batnandi
heim, sem gagntók hugi manna í
upphafi þessarar aldar. Hvað
var fram undan? Það var von
að menn spyrðu. Menn störðu
fram en störðu forgefins, eins
og skáldið kvað, þá eins og ætíð
skyggði Skuld fyrir. En vér sem
nú höldum hátíðlegt hálfrar ald-
ar afmæli fullveldisins spyrjum
líka, spyrjum á annan veg, og
til þess er þessi dagur öllu
öðru fremur. Hver er reynsla
vor af fimmtíu ára sjálfstæði ís-
lenzku þjóðarinnar? Hvernig
hefur þessari litlu þjóð vegnað
þessi fimmtíu ár, og hafa draum-
ar feðra vorra rætzt um heill og
hamingju henni til handa, þeg-
ar hún var orðin sjálfri sér ráð-
andi.
Slíkum spurningum er ætíð
vandsvarað nema með almenn-
um hugleiðingum. Fortakslaust
er þó hægt að segja, að íslend-
inga hefur aldrei iðrað þess, að
þeir stigu það spor, sem þeir
stigu árið 1918. Engum kemur til
hugar, að vér værum betur á
vegi staddir nú, þótt vér hefðum
hætt við há'lfnað verk í rétt-
indabaráttu vorri og verið áfram
í einhvers konar sambandi við
Danmerkurríki eða Danmerkur-
konung. Þvert á móti munu allir
viðurkenna, að fullveldi þjóðar-
innar og síðar algjört sjálfstæði
hafi orðið henni tli hinnar mestu
gæfu. Það er í vorum augum og
hefur lengi verið svo sem sjálf-
sagður hlutur, að við þe>tta hlut-
skipti eitt gætum vér unað, og
ávextirnir eru auðsæir. Þjóðinni
hefur vaxið kjarkur og sjálfs-
virðing, hún finnur til þess, þótt
smá sé, að hún er fullgild og
þegnar hennar fullfærir á borð
við hvaða þjóð sem er, hún hugs
ar nú eins og sjá'lfstæð full-
veðja þjóð, sem stefnir að því
sama í félagslegum og menning-
arlegum efnum og þær þjóðir,
sem hæst stefna. Þessi vitund og
hugsunarháttur er vafalaust
beinn árangur af stofnun full-
valda ríkis, af þeirri ábyrgð,
sem því fylgir, og þeim þroska-
möguleikum, sem slítot býr þjóð
og einstaklingi. Þessi fimmtíu
ár hafa verið mikill umbrotatími
í veröldinni og engan gat órað
fyrir því árið 1918 hvað yfir
kynni að dynja og hver yrði
staða íslands í heiminum, en þeg
ar á allt er litið hafa þó draum
arnir um fui'lveldið og blessun
þess ekki orðið sér til minnk-
unar.
Hitt er annað mál, að oft hef-
ur verið vandsiglt síðastliðna
hálfa öld, og um það má enda-
laust deila, hvort hægt hefði
verið að sigla betur og meira á
stundum. Um hið liðna dæmir
sagan, en engum getur dulizt,
að undravert er, hversu áfram
hefur miðað, undraverð eru þau
stakkaskipti, sem þjóðin hefur
tekið. Það eitt er nógu furðu-
legt umhugsunarefni, að þjóðin
hefur meira en tvöfaldazt að
höfðatölu. Þjóðarauðurinn hef-
ur hins vegar margfaldazt og al-
menn lífskjör stórlega breytzt
tfl hins betra. Slíbt er rétt að
nefna á fullveldisafmæli, þótt
engum komi til hugar að þakka
það allt fullveldinu. Þjóðin var
þegar á framfarabraut, áður en
hún varð fullvalda, og vitanlega
Framiiald á bls. 19
Forseti íslands heldur ræðu sína.