Morgunblaðið - 05.12.1968, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. DES. 1968
21
Dr. Hallgrímur Helgasson:
Krossar og korðar
Rúm hálf öld er nú liðin síðan
hljömfræði Sigfúsar Einarssonar
kom út, fyrst allra íslenzkra
kennslurita í þeirri grein. Mörg
íslenzk tónskáld eiga þeiiri bók
og höfundi hennar mikið að
þakka, og fjöldi nýyr'ða, sem Sig-
fús inn’leiddi í því braiuitryðjenda
verki, eru enn í góðu gildi.
Síðan hefur sá akur legið ó-
plægður, þar til 1966, er dr. Jón
S. Jónsson lét frá sér fara laus-
blaðahefti í fjölritunarstíl, 50
síður að stærð með 48 verkefn-
um, er hann kallar „Hljómfræði.
Vinnubók." Þar sem umsögn um
rit þetta hefur, mér vitanlega,
hvergi komið fram, þykir mér
hlíta að gera því nokkur skil,
ekki sízt þar eð ritdómar uim ís-
lenzkar tónbókmenntir eru næsta
fáséðir í íslenzkum blaðakosti.
í formála segir höfundur að
þetta sé „einskowar stafró&ikver í
hljómfræði," en jafnframt einni
þjálfun fyrir þá, er nemi „hin
æðri stig hljómfræðinnar, svo
sem raddsetningu og tónsmíði.“
Hér virðist farið í loftköstum
milli frumatriða og lokaskeiðs.
Fyrirheit er gefið en ekki hald-
ið, því að í ijós kemur, að hér
liggur fyrir útlistun á undirstöðu
efni almennrar tónfræði, sem
enskumælandi fólk kallar „funda
mentals", en ekki hljómfræði.
Fyrri helmingur ritsins fjallar
um samsetning tónstiga, for-
merki, tónbil, tónskref, tónhvörf.
Síðari hluti greinir frá tónbilum
þríhljóma, stædð þeirra, hljóm-
hvörfum, aðalþríhljómum, sam-
eiginlegum tónum, endingarhátt-
um, hljómskipun og ferhljómi.
Allt er þetta nú á tímum talið
sem vade-mecum í einfaldri und-
irbúningsfræði. Hinsvegar skýrir
sístæð hljómfræði bygginu marg-
víslegra hljóma, ekki aðeims þrí-
hljóma og aðalsjöundarhljóms.
Hún skýrgreinir reglur um radd-
færslu, rökrétta hljómnotkun,
meðferð heimatóna og komutóna
í hljómiun, tónibreytingar, tón-
tegundaskipti, svo að nefnd séu
nokkur höfuðatriði. Nafnigift rits-
irus er því furðulega grunntæk.
Hún stefnir hátt en geigar að
lágu marki. Væri ritið í rétt-
mætri hógværð fuLLsæmt af titl-
inum „vinnubók í tónfræði",
enda þótt sá rammi yrði enn full
þröngur.
Eðlitegt hefði veri'ð að byirja bók
sem þessa á því að sýna stofn-
tóna tónkerfisims, þá fommerkja
lausu tónröð, sem er fyrirmynd
allra tónstiga evrópískrar tónlist-
ar sem tónrænt stafróf. Væri það
viðeigandi byrjun á stafrófe-
kverki formálans. Hér et hins-
vegar farið medias in res og
byrjað á afleiddum tónstigum í
dúr. „Sérhvert sæti tónstiga ber
ákveðið naifin,“ er upphafssetninig
textans. Nú mætti vænta, að
þessi nöfn yrðu tilgreind. Svo
er þó ekki. Aðeins er nefndur
fyrsti tónn sem grunntónn. Þetta
hugtak er tæplega nógu skýrt.
Hver einasti tónn tónsfiga getur
verfð grunntónn hljóms (nerna
kennski sá sjöundi). Skýrari
hugsun er því frumtónn sem
„tóníka“ hverrar tóntegundar.
Vafasamur ávinningur er að nota
„lítið skref“ í stað hálfltións, og
skipun heilltónia og ihiálftónia í
■tónstiiga er eikki nógu vel drelgin
fram. Nokkur óprýði er og að
þolfalilissýki. Miálvenija eir, að for-
merki sé fyi-ir nótunni en efcki
nótuna. Tónistigar með krossa
minna frekar á fáMoaorður en
forteikn.
Annað verkefni ritiSiints skiptir
dúrstiga í tvo aamtega Muta, sem
nefmdir eru tetrakordur. Emgin
ástæða er tií að sniiðgairnga íb-
tenzku orðmiyndina korða. Hins-
vegar mætti ístenzfca huigitakið.
TiJ álita koma fertóna, fertón-
ungur eða fjórtæni. ÓfluiMinægj -
anidi er að minnast aðeins á jón-
íska fertónu dúrstigane. Tiil er
dórÍEik, frýgísk og lýdísk feirtóna.
Þiá er orðalagið að samanstanda
af einkar óíslenzikulegt. í stað
þess að tala um „iinnskots for-
merki“ og „eiginileg formerki"
mætti nota laus og föst formerki
eða eiinigöngu forteikn og for-
merki sem aðgretningu enskrar
málvenju miMi „acciden'bal“ og
„key signiaiture".
Þegar minnzt er á samihlj óða
tón stiga Ges-dúr og Fís-dúr, og
sagt að þeir „hljómi ei«s“, mætti
gjama benda á blæmun. Vafa-
l'aust er sá fyrri miidari, róman-
tískari, sbr. þýðingu hans fyrir
Franz Schubert. Hroðvirkniisleg
er málsmeðferðin „síðasta par-
ið af þeiim saimhljóða tónstigum“
(verkefni 7).
Tónbilafræðin er laus í reip-
um. Hvergi eru öll heilti tónibila
upp tailin. Eftir auðkenningu
þeirra mætti álíta, að till væru
einnund, tveÍTund, þríruinid og
fjórund. Hæpið er og að taiia um
rót tónbiiis, því að híjómur á sér
rót. Þá er aðferð 'til ákvörðuniar
á stærð tónibila fj'arskaitega tor-
skilin byrjenidum. Beint lægi við
að stilla upp þeiirri regiu, að ödil
fruimitónbii dúrstiga væru annað-
hvort stór eða hrein, gera um
ieið 'greinarmun á isaimhljómi og
mishljómi tónbiil'a og aðskilja
loks fullikomi'nn og ófuiMfcaminn
samhljóm (anniarsivegar einund,
ferun'd, fimmund ag átturnd, hins
vegar þríund og sexund). Vita-
skul'd er handhæg’ast að ákvarðá
stærð tónbiis með grundvaiilar-
einingu heiltóns. Þá spanniar t,d.
stór þríund 'tvo bei'ltóna. Bkki er
drepið á samsett tónibil, t.d. ní-
und, tódfunid.
Séu notuð úttend heiiti á texta,
er gott að útsikýna upprumiameirk-
ingu þeirra. Svo er og með orðin
krómatískur og díatónískur. Um
leið og þau eru sett í sambaind
við lit og töluinia tvo, Skýrast hug
tökin. Þegar þau eru notuð um
tvennskonar hálfltóna, mætti inn-
teiða orðin einstígur (stækkuð
einumd) og tvístígur (lítdflL tví-
uinid). Ennfremur er granntónn
sfcýrana hiugtak en samhdiða
stofntónn. í verkefni 20 er vi'll-
andi að taia um tagund tónbidis,
þegar átit er við stærð þess, og
heiti er eimfaiidara en töliumafn.
Tegundabreyting yrði þá stærð-
arbreytimg.
í lökalhluita ritsinis um þrí-
hljóma, sem er 25 vertkefni, eoru
dregner upp iangar runur aíls-
kyns hijómmymdana, sem holt er
hverjwm nemanda að glíma við
og greina. En því miður gæbir
hér fulknikildar ónákvæm... í
fraimsetninigu eiflnis. Ekkd er getið
um þríuindábyggingu þríhdjómis
og álilra annarra h'ljóma í vest-
rænni tónlist. Er það þó igrund-
valHarskipudag klassískrar hljóm-
fræði. Nöfnin á iónuim þríhdjóms
eru ekki grunntónn, þríund og
fiimmund; þessi tónibií eru efni-
viður hljómsins, og tákna tvö hin
síðari yfirfja'rlægðina frá grunn-
tóni. í þassari stöðu er eðlilegast
að tada um grunnhljóm eða grunn
stöðu frekar en fyrstu stöðu eins
og höfuindur gerir. Önnur staða
og þriðja yrðu þá sexundarhijóm
ur og fersexundarihdjómuir. Eng-
inn akkur er heidur í því að fella
niður hugtökin stór og lítili þrí-
hljómur og nota ávalit í þeirra
stað dúr og molí.
Verkefni 37 nefnilst frumhljóm-
ar tónstiga. Þebta er vi'llandi, því
að frumtónn er undirstöðutónn
hverrar tóntegundar (tóní'ka) o«g
á 'honium byggist frumhljómiur.
Aðalhljómar væri því hæfilegri
fyrirsögn. Minnkaður þrihljóm-
ur á sjöunda sæti teliur til skyld-
leika við hljóm á því fimmta,
segiir höfundur réttilega. Frekairi
skil'greiningu er Sleppt. Hér er þó
beinilínis um að ræða stiyttan
sjöundarforhljóm. Einnig leiðir
höfundur hjá sér að nefna heiti
þessara aðalhljóma, nefnidega
fru'm'hljómiuir, forhdjómur og
uud'irfarh'l'jámuir. 'Hér hefði til
Ski'lningisauika jafnframt átt að
gefa upp álþjóðleg heiti þeirra:
tónálka, dótmíniaint oig súbódómn-
ínant. Og út flrá skyidileika væri
forvitnidegt að deiða saman
hljóma á II. og IV. sæti.
Orðadagið opnir ag iokaðir þrí-
hljómar er óþörf eftiirhenma ef’t-
ir emskri málvenju (open, close).
Gisnir og þéttiir hljómar (eða
hljómskipun) hafa fyrir löngu
öðiazt þegnrétt í íslenzku tón-
fræðimá'li. í þessu 43. verkefni
mætti útskýra hlj ómisk i punar -
mun betur og taka niániar til um
tvennskonair ritun.
Verkefni 44 nefnisit kadensur.
Orðið 'kadensa er meðai tónlist-
armainna almieinint notað sem ein-
l'eiksinnlskot í konisert fyrir sóló-
hljóðfæri og híjómsveit. Kadeinsu
í hljómfræði mætti annaðhvort
nefna niðurlag eða endingarhátt,
sbundum aðeins endi (sbr. gaibb-
endir). Öllu verra er þó að kadia
endinigarháttinn V-I Authentic
og IV-I Plagal án allra frekari
úbs'kýriingai. íslenzku heitin flul'l-
komiinn endir og ófuilkaminn eða
kirkjul'agur endir (jiaifnveí
amen-endir) hafa þegar unnið
sér hefð í miálinu. Sýnd aru dæmi
um þrennskonar fudlkominn endi
en enginn greiniairmuinur á þeim
gerður. Hér blasa þó við augum
flullkominn aigjör endir og
tvenruskonar fullikomin hálfgjör
endir. Fróðiegt hefði eininig ver-
ið að fá upplýsingar um eðlismun
á „átenitískuim11 og „pl)agál“ endi.
Ritinu lýkur með því að bæta
við Hjöundairhljóm. S'kýrara
hefði verið að nefna hann fullu
nafnd, forbónssjöundairhdjóm. Hér
er ekkent kveðið á um satmhljóm
eða mishljóm. Misræmis gætir
og í lýsingu á uppröðun hljóms-
ins. Þríhljómur var samsettur af
grunntóni, þríund. ag fimmund.
Hér hefði því átt að bæta sjöund
við, lítidlld sjöund sem ómstríðu
tónbi'li og sérkenniandi mishdjóm.
Hirisvegar er hér bæbt „lítilli þrí-
und ofan við fimimiund“. Heiti
á hljómhvörfum þessa sjöundar-
hdjóms koma 'hvergi fram. Nær-
tækt hefði þó verið að nefna
grunnhljóm, fimmsexundar-
hl'jóm, þríferundaThljóm og tví-
undairhljóm. Sem rökrétt fram-
hald af þríhljómi hefði farið vel
á því að skiilgreina þennan við-
bótarhljóm sem ferhljóm.
Að síðustu verður etóki hjá því
komizt að benda á nokkur forms-
atriði í texta. „Notaðu vinstri
hendina“ er að vísu taknál en
eigi allskostar góð fyrinmynd í
ritmáli. Gæti það skoðast sem
örvhend hugsun, sömuteiðis sú
fræðsla, að tónlbil spamni bók-
stafi (verkefni 12). Engiin prýði
er heldur af ákveðnum greini
með töluorðum (sbr. verkefini 26,
„með 'hinum fjórum tegundir"
sic). Betur fer á því að rita C-
dúr og Fís-dúr en C dúr og Fis
dúr, því að Fís-dúr er hreint ekki
svo fis-íéttur.
Hér hefur nú verið vikið laus-
lega að ýmsum ágölllum á vinnu-
bók dr. Jóns. Kosti'rni.r eru þá
beztir, er höfundur kappsaimlega
ritf ærir hin f j ölbreytilegustu
sambönd tóna og hljóma til grein
ingar. En því rniður er farið létba
tölkum um al'lt meginmád.
Greiningaraðferð er sætakenn-
ingin. Hún 'er aðgenigi'teg á fyrsta
byrjunairskeiði ungi-a nemenda.
En hún virðist ekki örva til rök-
faistrar hugsunar, og henni hætt-
ir til þess að staðna í smásmygli.
Hvergi leiðdr hún t.d. í ljós skyíd
leikásaimbönd hljóma; og yfir-
leibt leiðir hún hjá sér víainda-
lega afetöðu til viðfangsefmis.
Fortórm og undirfortónn eru ekki
skoðaðir sem andistæð öfl, sem
búin eru amnarsvegar spennu
hinsvegar l.itríki, heldur sem góð
lá'ttegir grannar, er báðir leita
sem friösaimlegir flósitbræður
heim í föðurgarði fru'mitóns.
Þessi vanburða tiiraun dr.
Jóns dregur dám af þeim sjálfum
giaða „món'isma“ tónfræðinnar
sem ríkjandi er í al'lri Norður-
Ameríku. Vinnubókin ber hvorki
þeirri stefnu né heldur tónfræði
legu uppeldiskerfi Vesturheims
yfirleitt góðan vitnisburð. Hún
markar ekkert fraimfaraispor.
Þessvegma lít ég svo á, að milklu
meiri snerpa og skerpa í „díaiek-
tískri“ h'ugsun sé íslenzkum tón-
fræðibókmenntum lífsnauðsyn.
Dr. Hallgrímur Helgason.
Ritarar óskast
í Lamdspítala og Vífilsstaðahæli eru lausar tvær stöður
læknaritara. Stöðumar veitast frá áramótum. Góð vél-
ritunarkunnátta auk góðrar framhaMsskólamenntunar
nauðsynieg. Laun samkvæmt úrskurði Kjaradóms.
Umsóknir með upplýsingum um aldur, menntun og
fyrri störf sendist skrifstofu ríkispítalanna, Klappar-
stíg 29 fyrir 14. desember n.k.
Reykjavík, 3. desember 1968
Skrifstofa ríkisspítalanna.
Aðstoðarlœknir
Staða aðstoðarlæknis við lyflækninigadeild Borgarspít-
alans er laus til umsóknar. Upplýsingar varðandi
stöðuna veitir yfirlæknir deiMarinnar.
Laun samkvæmt samningi Læknafélags Reykjavíkur
við Reykjavíkurborg.
Staðan veitist í 6 mánuði frá 1. marz ’69.
Umsóknir, ásamt upplýsingum um nám og fyrri störf,
sendist Sjúkrahúsnefnd Reykjavíkur fyrir 10. jan. n.k.
Reykjavík, 2. 12. 1968.
Sjúkrahúsnefnd Reykjavíkur.
ISLENDINGA
SÖGURNAR
Stolthvers
islenzks
heimilis.
Er völ á
veglegri
gjöfP
Um átta flokka að velja
Heildarútgáfa íslendingasagnanna er 42 bindi. Henni er
skipt í 8 flokka. Bindafjöldi hvers flokks er frá tveimur
upp í þrettán bindi. Þér getið því eignast heildarútgáfuna
smám saman, eða gefið vinum og kunningjum einn og
einfi flokk í senn.
Hagkvæmar afborganir
íslendingasagnaútgáfan býður hagstæða afborgunarskil-
mála. Útborgim er 1/4 kaupverðs og mánaðarlegar af-
borganir frá kr. 500,00 til kr. 1000,00. Afborgunarkjör eru
bundin kr. 2100,00 lágmarkskaupum. Gegn staðgreiðslu
er veittur 10% afsláttur, ef keypt er fyrir kr. 2100,00 eða
meir. Heildarútgáfan verð kr. 16000,00.
Allar nánari upplýsingar veita bóksalar og aðalumboðið f
Kjörgarði.
íslendingasagnaútgAfan hf
KJÖRGARÐI, LAUGAVEGI 59. SlMl 14510. PÓSTHÓLF 73.
ISI
Ég undirrit.....óska eftir nánari upplýsingum.
Nafn
Heimili
Sendist til fslendingasagnaútgðfunnar, pósthólf 73, Reykjavik.