Morgunblaðið - 20.12.1968, Blaðsíða 14
14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER 1968
UNDIR RÖSRAUÐUM HIMNI
Sigrfús M. Johnsen:
UPPI VAR BREKI. 250 bls.
ísafoldarprentsmiðja.
Rvík. 1968.
UPPI VAR BREKI er einis
konar bókmienntalegur elgfróði:
að hálfu skáldverk og að hálfu
fróðleikur; sum's staðar er þetta
tvennt í bland, annars staðar að-
skilið. Og hvort um sig upp-
hefur annað, skáidsagan er fróð-
leg, og fræðin eru söguleg.
Sigfús M. Johnsen er rithöf-
undur af lífi og sál, rétt eins
og hann ætli sér að verða afla-
kóngur í bókaflóðinu; lipiur, hug-
kvæmur, orðheppinn; sums stað-
ar listilega ísmeygilegur; og við
og við nær hann svo fimlegum
tökum á efni sínu, að með ólík-
indum er.
En Uppi var Breki á Mka sín-
Sigfrús M. Johnsen
ar neikvæðu hliðar. Lesi maður
bókina sem skáldsögu, er sögu-
þráðurinn víða losaralegur. Leit-
azt er við að tengja saman
þræði, sem eiga illa saman. Og
síðast, en ekki sízt: málvillur,
stafsetningarvillur og prentvill-
ur eru til stórlýta. Raunar er
erfitt að geta sér til tun, hvern-
ig hver og ein villa er til orðin.
Eitt liggur þó í augum uppi:
prófarkalestur hefur verið illa
rækrtur, að ekki sé meira sagt.
Er leitt til þess að hugsa, því
nákvæmur yfirlestur á handriti
hefði getað bætt bókina til mik-
illa munia. Að villunum leiðrétt-
um væri svipur hennar allur
annar og hreinni.
Jafnvel smávægilegar villur
vekja tortryggni. Lesendur taka
þá óafvitandi að geta sér til.
að fleira sé rangt en bóíkstaf-
imir einir saman. Vil ég þó eng-
an veginn ýta undir slíkar grun-
semdir varðandi þessa bók, enda
lítt dómbær um, hversu rétt er
með farið.
Uppi var Breki er — bæði með
hliðsjón af söguþræðinum og hin
um beina fróðleik — aldarfars-
lýsing frá Vestmannaeyjum og
tekur einmitt til seinustu ára-
tuga nítjándu aldar, þó lítillega
sé skyggnzt aftur og fram fyr-
ir það timabil.
Má nokkuð miða tímann við
svokallaðar sögulegar staðreynd-
ir, sem skotið er inn í meginefn-
ið. En gerst er greint frá háttum
fólks í daglegu lífi, það er að
segja smáatriðum, sem sagnfræð-
in getur ekki verið að tína upp
og lætur því skáldskapnum eft-
ir. Á stöku stað er að sönnu
vikið að tímatali, svo raunar er
hvergi um að villast, hvenær
bókin á að gerast.
f bókinni er eins og fyrr seg-
ir söguþráður, og hann er alla
vega spunninn upp sem skáld-
skapur, jafnvel þó höfundur
kunni að hafa þar sannar sögur
að fyrirmynd.
Við upphaf sögunnar er tek-
ið að hilla undir nýja tíma í
Eyjum. Skútuöldin er liðin, skilst
manni. Enn er róið til fiskjar á
stórum, opnum bátum. Tími alda
langrar félagslegar kyrrstöðu er
enn hvergi liðinn. Auður og met
orð fylgja ættum. Verðmæta-
sköp'un er svo erfið og seinleg,
að hvorugt getur áunnizt á
einni mannsævi; margar kynslóð-
ir þarf til. Sá sem borinn er
til auðs, skal verða auðugur
sjiálfur og eftirlláta svo niðjum
sínum reytumar. Á sama veg
liggur örbirgðin fyrir hiniurn, sem
borinn er til örbirgðar. Ýtrasta
jafnræðis er gætt, þegar stofnað
er til hjúskapar. Að vísu kernur
þá fleira til en innstæður og
vegtyllur, að minnsta koiti í aug-
um unga fólksins. ÍÞað, sem á
Jóhann Sigurjónsson:
BRÉF TIL BRÓÐUR
þeim tíma telst til manndóms,
sikiptir einnig máli.
Efnamaðurinn verður að vera
til forystu fallinn, svo honum
haldizt á efnum sínum, kunna
að stjórna fólki. Og enginn, ekki
ekki sinni efnamaðurinn, er þeg-
inn undan því að vinna fyrir
sér hörðum höndum. Kjarkur og
áræði teljast því nauðsynlegir
eiginleikar karlmanni, hver sem
kjör hans annars eru. Og á
þeim stað og tíma, sem hér um
ræðir, verður hann umfram allt
að vera góður sjómaður. Sé hann
aflakóngur, jafnast sú nafngift á
við einhverjar krónur, sem vanta
kann í handraðann og hapkkar
því gengi hans á hjú'Skaparmark-
aðinum.
Heimasæturnar vega og meta
verðleika sína og — bíða. Eigi
þær sér draumaprins, verða þær
jafnframt að minnast þess, að
ekki tjóir að hugsa of hátt.
Gengi þeirra miðast drjúgum við
nafn og fjárhag feðranna, þó svó
að kvenlegar dygðir og þokka-
legt útlit spilli ekki fyrir.
Pólarnir í ástarsögunni Uppi
var Breki eru tvær stúlkur og
tveir karlmenn, tveir þríhyrn-
ingar, þannig að báðar stúlkurn-
Þrjátíu og þrjí bréf
til Jóhánnesar Sigurjónssonar.
Kristinn Jóhannesson
bjó til prentunar.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavík 1968.
FYRSTA bréfið í þessari bók
er dagsett í Reykjavík 9. maí
1895, seinasta bréfið í Kaup-
mannahöfn 9. ágúst 1917. Les-
endur Bréfa til bróður, eiga þess
vegna kost á að fylgjast með
skáldinu viðburðaríkustu ár ævi
þess. Hver ný heimild um Jó-
hann Sigurjónsson sætir tíðind-
um í íslensku bókmenntalífi.
Jóhann Sigurjónsson var
fæddur 1880, Jóhannes Sigur-
jónsson 1862. Vinátta þeirra
bræðra var náin og falslaus.
Eins og að líkum lætur, hefur
Jóhann leitað til bróður síns
með margt, sem hann hélt leyndu
fyrir föður sínum. Það vakti eng
an fögnuð Sigurjóns bónda Jó-
hannessonar á Laxamýri þegar
þær fréttir bárust til íslands frá
Danmörku að Jóhann sonur
hans væri horfinn frá námi í
dýralækningum, en hefði í þass
stað ákveðið að geraist rithöf-
undur. 12. júní árið 1900 skrif-
ar Jóhann bróður sínum frá
Kaupmaimahöfn, að hann sé svo
undarlegur stundum: „þessi
stjórnlausa löngun til þess að
gjöra eitthvað stórt, eitthvað
mikið, lætur mig sjaldan í friði.“
Þessi löngun Jóhanms Sigurjóns
sonar forðaði okkur frá því að
eignaist skáldlega sinmaðan dýra
lækni eða náttúrufræðimg, hin-
ar miklu andstæður, aem bjuggu
í Jóhanni hleyptu skáldskapnum
af stað í brjósti hans; hann varð
að vinna afrek, sem réttlættu
tilvist hans. Honurn hefði verið
hægur vandi að ljúka prófi í
þeim námsgreinum, sem ham/n
hafði valið sér. En draumurinn
náði tökum á honum; auk skáld-
skaparins var hann fullur af alls
kyns hugmyndum öðrum, hélt að
uppfinningar gætu tryggt sér
ar keppa um hylli annans pfflts-
ins, önnur með þokka, en hin
mieð auði, og báðir piltamir
keppa á sömu lund um hönd
annarrar stúlkunnar, annar með
karlmennsku og aflakóngstign,
en hinn með eignum föður síns.
Útkoman verður því reikninigs-
lega: eitt par plús sitt af hvoru
stöku. Stöku númerunum er svo
kippt yfir á hliðarspor, þar sem
þeim er, hvoru um sig, útvegað-
ur maki við sitt hæfi.
Parið — þau sem saman ná í
sögunni — eru auðvitað prýdd
ofurmannlegum glæsileik, eink-
um pilturinn. Það er í samræmi
við smekk fyrri tíðar, þar sem
allt meðalfólk og þaðan af lak-
ara telst ekki til hlutgengra per-
sóna í skáldverki og skal því
hvorki njóta auðs né ástar. Að-
eins stórbrotin mikilmenni eru
fær um að elska fyrir róman-
tíska lesendur.
Þess má líka geta, að annar
pilturinn í ástarsögunni er ill-
menni, en slíkar frummyndir eru
ómissandi í hverju skáldverki,
sem stílað er eftir fyrirmyndum
frá gamla skólanum.
Ástarsaga Sigfúsar M. John-
sens er með talsverðri spennu á
köflum. Vafalaust munu margir
lesa hana sér til óblandinnar
ánægju, að minnsta kosti þeir,
sem muna gamla tíma og horfa
til þeirra í rósrauðum hillinga-
bjarma.
fjárhagslegan grundvöll, sá í hill
ingum hafnargerð við Höfða-
vatn. Eftir að hann kvæntist
stóð heimili hans í Kaupmanna-
höfn opið gestum og gangandi,
og spillti það tíma hans, jafn-
framt því sem heimsstyrjöldin
fyrri batt enda á þá útbreiðslu
'leikrita hans, sem fyrirsjáanleg
var. Sögu Jóhanns Sigurjónsson-
ar, stutt en glæsilegt skeið hans í
bókmenntunum, þekkja margir.
Við lestur bréfa hans rifjast upp
sú ófullgerða hljómkviða, sem
verk Jóhanns eru, kliðar í eyr-
um; treginn í ætt við íslenzkar
þjóðvísur, nær beint til hjartans.
„Hugsanir þreyta, en fegurðin
aldrei“, segir Jóhann í einu bréf
inu.
Stundum saknar maður þess
við lestur bréfanna, að skáldið
skuli ekki vera enn opinskárra
um hagi sína; ljóst er af þeim,
að honum er á köflum tregt
tungu að hræra, h.ann hefur
hvorki tíma né næði til að ræða
lengi við bróður sinn. Hann
skrifar 1901: „Ég ætla mér alltaf
öðru hverju að skrifa þér löng,
löng bréf, heilar dagbækur, en
það fer allt út um þúfur, og svo
færð þú ekkert annað en það,
sem mér dettur í hug rétt í þann
svipinn, sem ég skriía þér.“
Skáldið ræðir oft stríðið og
afleiðingar þess. í bréfi frá 1915
stendur þetta: „Eins og mig
minnir, að ég hafi skrifað þér,
er ég að vinna að nýju leik-
riti, efnið er tekið úr Njálssögu.
Það er erfitt viðfangs, en hepn-
ist mér vel, sem ég vona, hygg
ég, að það verði mitt stærsta
verk, en ýmislegt truflar, gestir
og smááhyggjur, en þó einkum
blóðregnið, sem dynur yfir Ev-
rópu, það stanzar allar minar
hugsanir oftsinnis á hverjum
degi. Væri ég guð, myndi ég
drepa fingri mínum á jörðina og
stanza göngu hennar um stund-
arsakir, þegar Evrópa er á næt
urhvelinu, og vita, hvort margra
dægra myrkur gæti ekki tamið
villidýrin.“ Gg í seinasta bréf-
inu skrifar hann: „Aldrei hafa
mennirnir spillt gleði lífsins á
jafn viðbjóðslegan hátt eins og
nú, og eini vonarbjarminn, sem
lýsir yfir öllum þessum fádæm-
um, er að þetta ef til vill verði í
- s'é— 'é
fíimtiiSsw
Gamla kompaníið hf.
Síðumúla 23 sími 36500.
Nytsamar jólagjafir
Fjölgeymsluskápurinn í herbergi
piltsins og stúlkunnar.
Kommóður úr tekki með 4rum, 5
og 6 skúffum.
Spegilkommóður úr tekki.
\
Skatthol, sem er allt í senn
kommóða, skrifborð og snyrtiborð
ungu stúlkunnar.
Skrifborðsstólar í herbergi
unglingsins.
Það er smákrókur í Síðumúlann,
en það er krókur sem borgar sig.
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Erlendur Jónsson.
Jóhann Hjálmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Ævin líður skjótt