Morgunblaðið - 29.12.1968, Blaðsíða 20

r

20
wu tiSMiiMí. . ! j i c r ya \ : ,‘i« 'Yian {)-•!.:»
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 1968
Siglaugur Brynleifsson skrifar um:
ERLENDAR BÆKUR
Ferðasögur
Mandeville's Travels. Edited
with modernized spelling and
an introduction by M. C. Sey-
mour. The World's Classics 617.
Oxford University Press 1968.
18. —
Reise in Polen. Alfred Döbl-
in. Walter-Verlag 1968.
Letters frora Iceland W. H.
Auden — Louis MacNeice. Fab-
er and Faber 1967 10 júní.
Deilí er um hvort Mendeville
hafi verið Eng'.endingur, Flæm-
ingi eða hreinn tilbúningur. M.
C- Seymour, sem ritar inngang
að þessari útgáfu er einn þeirra,
sem telur höfund ferðabókar-
innan óþekktan og alls ekki
Englending. Seymour sá um út-
gáfu þessarar ferðabókar hjá
Oxford 1967 og er það nýjasta
og eiri vandaðasta útgáfa henn
ar, með athugagreinum og skýr-
ingum. Sú bók er hér gefin út
að nýiu og megir.hluta athuag-
greina sleppt. Seymour heldur
þvi fram að rxt þetta hafi ver-
ið sett saman í Liége á frönsku
um 1357 og að höfundurinn hafi
enganveginn * getað verið Eng-
lendingur.
Forvitni manna í Evrópu um
önnur lönd og framandi þjóðir
magnaðist mjog á 14. öldinni,
því að þá voru komnir slíkir
brestir í hina fornu heimsmynd
miðalda að menn ginu við öll-
um fróðleik um fjarlæga heims-
hluta. Því var þessari frásögn
vel tekið, sem talin var eftir
mann, sem ferðazt hafði um Ev-
rópu, Asíu og Afríku. Himdruð
afrita voru garð og bókin var
þýdd innan fárra ára á latínu
og oftar en einu sinni og á all-
ar helztu þjóðtungur Evrópu.
Úrdrættir vor i gerðir og bók-
in aukin viðbótum og umrituð
af ýmsum hvötum og aðlöguð
sundurleitustu lesurum. Prestar
vitnuðu í þett a rit af stólnum,
henni var snúið í uppbyggilegt
sálmaverk og langt söguljóð.
Þegar prentxm hófst í Evrópu
tóku útgáfur bókarinnar að
streyma úr pressunni.
Á þeim tímum var höfundur-
inn sannferðuglega talinn hafa
verið vammlaus engelskur ridd-
ari, fæddur í St. Albans. Bók-
in varð því enn vinsælli á Eng-
landi heldur en annars staðar.
Fyrsta prentaða útgáfan á
ensku kom út 1496. Þessi útgáfa
var byggð á úrdrætti og það var
ekki fyrr en 1725 að fyllri gerð
ritsins var prentuð og frá þeirri
útgáfu eru flestar ensku útgáf-
ur ritsins runnar.
Það er auðvelt að skilja vin-
sældir bókarinnar Hér var sagt
frá undrum Austurlanda á að-
gengilegan og skiljanlegan hátt,
frásögnin er krydduð ævintýr-
um og þjóðsögum, sögnum um
undralönd sæludali og yfir
skyggð pláss. Mikill hluti rits-
ins fjallar um Landið helga, Gyð
ingaland og þar skín í gegn um-
burðarlyndi höfundar og guð-
rækni. Þetta var vel þegið á
þeim tímum, þegar kreddufesta
og þröngsýni voru á næsta leiti.
Riddarinn í frásögunni var að
gerð ekki ósvipaður riddurum
riddara og ævintýrasagna mið-
alda. Rit þetta varð ennþá vin-
sælla og víðlesnara heldur en
ferðasaga Marco Polo, sem var
sannverðug frásögn. Ferðir
Mandevilles standast aftur á
móti ekki síðari tíma gagnrýni
hvað sannleiksgildi áhrærir. Rit-
ið er soðið saman úr ýmsum
heimildum og það er fjarska ó-
líklegt að höfundurinn hafi
nokkru sinni ferðazt utan Ev-
rópu. Höfuð heimfld höfundar
eru franskar leiðalýsingar og
meðal þeirra eru lýsing Lands-
ins helga eftir þýzkan riddara
Vilhjálm von Boldensele, lýsing
á lifnaðarháttum Tartara eftir
trúboða af reglu hl. Franz og
lýsingu Austurlanda eftir ar-
menskan aðalsmann, Haiton að
nafni. Auk þessa notar höfund-
ur miðalda alfræðibækur, eink-
um Speculum mundi eftir Vin-
cent frá Bauvais, en hans fræði
voru mjög dregin úr ritum Soli-
nusar og Isidórs frá Sevilla, sem
varð fjölda höfunda sístreym
andi fræðauppspretta. Á þeim
árum þegar þessi bók var sett
saman var flestu trúað sem stóð
skrifað á bókfell eða pappír,
virðing fyrir hinu ritaða orði
var slík. Höfundur gat því fyllt
rit sitt með lýsingum ýmissa
furðuvera sem mátti rekja til
rita úr rómversk-grískri forn-
öld. Hér er frásögn af Jóni
presti og fólki með hundshaus o.
s. frv. Þrétt fyrir þessi ævirutýri
er bókin góð heimild um heims-
mynd miðaldamannsins og í
henni er samankominn geysileg-
ur fróðleikur um þessa tíma.
Höfundur verður ekki vændur
um að fara með vísvitandi lygar
því hann og samtíðarmenn hans
trúðu þeim furðusögum, sem hér
eru skráðar. Bókin var bæði
skemmtirit og fræðirit, heimslýs-
ing og uppbyggfleg hugvekjaog
fcún heldur ennþá gildi sem heim-
ild um samtíð höfundar.
„Reise in Polen“ kom í fyrstu
út hjá S. Fisher Verlag í nóvem-
ber 1925. Höfundurinn hafði
ferðazt um Pólland 1924. Döblin
var alls ekkert gefinn fyrir ferða
reisur og taldi að því færi fjarri
að ferðalög víkkuðu andlegan
sjóndeildarhring manna, hann
taldi nærtækara að athuga og í-
grunda nánasta umhverfi sitt.
Þrátt fyrir þessar skoðanir hélt
hann til Póllands eftir að hafa
lokið verki sem hafði þreytt
hann mjög, ferðin var honum til-
breyting og hvöt til hugrenninga
um ríkisvaldið, eins og honum
virtist það vera ekki aðeins í Pól
landi, heldur yfirleitt. Athuga-
semdir hans eru að inntaki þær,
að ríkisvald nútímans sé úrelt
fyrirbrigði, sem hamli andlegu
frelsi og kæfi eðlilegan þroska
þjóðanna, fornaldarófreskja sem
væri betur komin í torfgröfum.
Auk þessara hugrenninga er
tö'luverður hluti bókarinnar lýs-
ing á lifnaðarháttum pólskra
Gyðinga. Andúðin á Gyðingum
var Döblin viðurstyggð og við-
námsþróttur Gyðinga vakti að-
dáun hans og virðingu. Þeir
lifðu sínu menningarlífi þrátt
fyrir ofsóknir og fyrirlitningu,
meira og minna afskornir frá
pólsku þjóðfélagi. Það varð ekki
fyrr en tuttugu árum síðar, að
svo til engir Gyðingar voru finn
anlegir á Póllandi. Sterkara rík-
isvald heldur en það pólska
hafði séð fyrir því með nútíma
morðaðferðum og núna er verið
að flæma burtu síðustu leifar
pólskra Gyðinga af ríkisvaldi,
sem kennir sig við alþýðuna.
Svo virðist sem afl þessa „forn-
aldar viðbjóðar, ríkisvaldsins"
hafi eflzt fremur en dvínað á
tuttugustu öld.
Bók Döblins er merkileg heim-
ild um lífskjör þjóðar, sem héilt
trú sinni, mállýzku og siðum við
erfiðar aðstæður.
1937 kom út ferðabók, sem
vakti töluverða hneykslan hér-
lendis. Ástæðan var sú, að höf-
undar sögðu frá ferðum sinum
og hugrenningum án tillits til
þess hvort landsmönnum likaði
betur eða verr. Höfundar hófu
engan sögueyjusöng eða útvatn-
aðar landslagslýsingar, heldur
lýstu ferðum sínum og viðskipt-
um við landsfólkið, slæmum hó-
telum, sætsúpugutli á veitinga-
stöðum og fyrirbrigðinu „sósu“
og ýmsu fleira ómeti, sem þeir
urðu nauðugir viljugir að leggja
sér til munns. Marglofaðir lista-
menn fá hér aðra dóma en tiðk-
ast höfðu og alvarlegir þjóðfé-
lagsborgarar sjást hér undan
öðru horni heldur en landsmenn
'litu þá.
Þetta var á þeim árum þegar
borgarastyrjöldin geisaði á
Spáni og ógn fasismans grúfði
yfir Evrópu, þetta andrúmsloft
kemur fram í kvæðum bókarinn
ar. Höfundar lýsa hér þjóð, sem
var ennþá utan við hringiðuna
að nokkru leyti og inntak bók-
arinnar má sjá í kvæði Audens
„Og sæfarinn óskar ... “ Auden
ritar formála að þessari útgáfu,
en hann kom hingað 1964, ef til
vill í leit að einhverju, sem hann
fann aftur.
Combrowiez
og Surrealismi
Ferdydurke. Witold Gombrow
icz. Translated by Eric Mosbach
er. Calder nad Boyars 1965. 12.6
Pomografia. Witold Gombrow
icz. Translated by Alastair Ham
ilton. Calder and Boyars 1966.
30 —
The History of Surrealism.
Maurice Nadeau. Translated from
the French by Brichard Howard
with an introduction by Roger
Shattuck. Johathan Cape 1968
42 —
Wíttold Combrowicz er meðal
þeirra framúrstefnu höfunda,
sem eftirtektarverðastir eru tald
ir nú. Þó eru um þrjátíu ár síð-
an fyrsta skáldsaga hans kom
út í Varsjá (1937), sem var
Ferdydurke. Bókin var þýdd og
gefin út á ensku, fyrst 1961 og
svo aftur 1965. Ferdydurke er
öðrum þræði gamansaga sem
svipar um margt til „Die Blecht-
trommel" Gúnters grass og
„Murphy“ ’bechetts. Þessi tegund
skáldsagna má rekja aftur til
Sternes gamla og Tristarm
Shandy, sem á sínum tíma þver-
braut skáldsöguhefðina, þeirra
tíma gagnrýnendum til sárrar
raunar og hneykzlunar.
Saga þessarar skáldsögu er
sem hér segir: Fyrst gefin út í
Varsjá 1937, vakti mjög mikla at
hygli, hneykslaði marga, en
nokkrir gagnrýnendur töldu að
HatiniiathutÍit
INNI
fJTI
BÍLSKÚRS
SVALA
ýhki- Ir Vtikuriir H. □. VILHJÁLMSSON
RÁNARGÖTU 12. SÍMI 19669
hér væri um bókmenntaviðburð
að ræða. 1939 gerðust atburðir,
sem kæfðu allar bókmenntavið-
leitni, árás nasista á Pólland.
Gombrowicz kemst til Argen-
tínu. Sagan gefin út í Buenos
Aires. Nokkrum árum seinna
skrifar höfundur í dagbók sína:
„Ferdydurke drukknaði í svefn
göngu andrúmslofti Suður-Am-
eríku“ 1957 er bókin aftur gefin
út í Póllandi, fyrstu tíu ár komm
únista stjórnarinnar var óhugs-
andi að gefa Gombrowicz út,
en nú virtist aðeins rofa til og
leyft var að prenta Ferdydurke.
Tíu þúsund eintök seldust á
nokkrum dögum í Varsjá. f
sögunni þóttust lesendurnir með
rétti finna vísi að existential-
isma og lýsingu á andstyggð þess
skipulags, sem þeir bjuggu við.
Um svipað leyi koma út fleiri
verk eftir höfundinn í Póllandi.
Leikrit hans eru færð upp og
vekja feikna athygli og gagn-
rýnendur lofa hann sem einn
fremsta höfund Pólverja. En
þetta var of mikið, valdhafarn-
ir sáu að við svo búið mátti
ekki standa og 1958 hverfa rit
hans af markaðnum. Tjáningar-
frelsi skyldi takmarkast við sós
íalrealisma og forskriftir stjórn-
arvalda. Sósíalistisk hraðfryst-
ing hófst aftur í bókmenntun-
um.
í Ferdydurke og öðrum verk-
um Gombrowicz ræður sú skoð-
un höfundar, að einstaklingur-
inn sé aídrei frjáls, maðurinn er
bundinn örðum mönnum, það er
ekki hugsanlegt að hann geti
verið óháður, sjálfsverahans er
meira og minna sköpuð af við-
brögðum annarra gagnvart presón
unni, breytilegt og tízkubundið.
f Ferdydurke verður fullorðinn
maður aftur barn, því að þannig
lítur umhverfið hann. Sagan
hefst á að sögumaður dreymir að
hann sé aftur orðinn ungling-
ur og hann breytist í slíkan í
vöku.
Pornografia kom út f fyrstu
1960 og þar er fjallað um upp-
gjöf þeirra eldri fyrir þeim
yngri. Tveir gamlir menn lifa sig
svo inn í hugarheim og viðbrögð
ungrar stúlku og pilts að heim-
ur þeirra má breytast í þann,
sem þeir álíta að þau lifi og
þeir breytast sjálfir. Persónurn-
ar móta hver aðra og verða
það, sem þær álíta að þær séu
álitnar af öðrum. Þeir eldri fá
ný andlit, aldrei þeirra eigin
heldur þau, sem aðrir sjá. Sjálfs
rýnin er rauði þráðurinn í verk
um Gombrowicz, upplausn sjálfs
ins og að lyktum endar hann
þar sem Kafka byrjaði. Gombro-
wicz fæddist 1904, býr nú í Suð-
ur-Frakklandi og bækur hans
hafa verið þýddar á helztu þjóð
tungur og leikrit hans sýnd víða
um heim.
Maurice Nadeau skrifaði sögu
surrealismans á stríðsárunum.
bók þessi hefur náð mikilli út-
breiðslu í Evrópu og Bandaríkj
unum og austan járntjalds hef-
ur henni verið dreift á laun.
Þetta er fyrsta enska útgáfan.
Nadeau rekur upphaf stefnunn-
ar og þróun. Áhugi manna á
þeirri raunveru sem menntöldu
búa undir og yfir ytra borði
raunveruleikans hratt stefnunni
af stað. „Manifeste du surreal-
isme“ eftir André Breton kom út
1924. Breton byggði mjög á kenn
ingum Freuds og tilgangurinn
var að ná til þeirra djúpa, þar
sem væri að finna hið eiginlega
eðli mennskrar veru. Nadeau
rekur þessa sögu og forsendur.
Stefnan var mjög frjóvgandi fyr
ir franskar bókmenntir og áhrifa
hennaT gætti um aUa Evrópu.
Flest allir meiri-háttar höfundar
í álfunni urðu fyrir meiri og
minni áhrifum stefnunnar, þótt
margir þeirra aðhvlltust önnur
sjónarmið síðar. Áhrif stefnunn
ar urðu mjög víðtæk og rót-
tæk í málaralist og í hljóm'list.
Bókin er þýðing frönsku gerð
arinnar frá 1944 og auk þess
fylgir eftir málinn frá 1957. í
bókarlok er skrá yfir þau rit
sem varða þessa bókmennta-
stefnu.
Guðfrœði
og alfrœði
Handbuch theologischer Grund
bergriffe Herausgegeben von
Heinrich Fries Band I—II. Kös-
el-Verlag 1962—63.
The Book of the Acts of God
GErnest Wright and Reginald
Fuller Penguin Books 1965 8.6.
The Psalms A new translation
from the Hebrew arranged for
singing to the psalmody of Jo-
seph Gelieau Collins — Font-
ana Books 1966. 5.—
Der Grosse Knaur Lexikon in
vier Bande I— Droemer Knaur
1966 DM 39.80
Guðfræðileg meginhandtök og
ákveðinn skilningur á þeim hefur
verið verkefni guðfræðinga og
heimspekinga kirkjunnar frá önd
verðu. Enda er frumkrafan sú
að hvert orð og hugtak hafi á-
kveðna og takmarkaða merk-
ingu. Merking hugtakanna hefur
breyzt og er mismundandi á ýms
um tímum og þróast til þess, sem
líta rétta merkingu nú. Deilur
hafa löngum staðið um skilning
meginhugtaka guðfræðinnar og
hefur það kostað helstu guðfræð
inga mikil heilabrot fundahöld og
kirkjuþing að móta, skira og
skýra merkingu hinna oft yfir-
skilvitlegu hugtaka krisitninnair
og einnig hin mennsku.
Bók þessi er tekin saman til
þess að auðvelda mönnum skiln-
ing á kristinni trú á þann hátt
að skýra meginhugtök þessara
trúarbragða í fortíð og nútíð.
Bókin er unnin af fjölmörgum
fræðimönnum og guðfræðingum
innan ramma kaþólskrar kristni.
Það var vandlega athugað hvaða
meginhanðtök skyldu tekin. Val-
in hafa verið um 160 hugtök og
auk þeirra skyldu birtast út-
listanir á öðrum, sem þeim eru
tengd, en þau má finna í efnis-
yfirliti. Saga þessara hugtaka er
rakin állt frá fyrstu notkxm
þeirra í helgum ritum og fram á
okkar daga, inntaki þeirra er
lýst og þeirri merkingu sem höf
undar telja að felist í þeim. Út-
listun þessara megin hugtaka á
þann hátt, sem hér er gert, verð-
ur því nokkurskonar þverskrurð
ur guðfræðinnar og kirkjusög-
unnar. Þetta er mikið rit í tveim
bindum alls rúmlega átján hundr
uð blaðsíður. Þessi bók ætti að
vera hverjum guðfræðingi hand
hæg og einnig þeim, sem sinna
kirkjusögu og sögu, réttur
skilningur meginhugtaka á hverj
um tíma er lykillinn að skiln-
ingi á tímunum. Trúfræðideilur
liðinna alda og skilningur á þeim
er ekki siður mikilvægur fyrir
alla sögu en skilningur á póli-
tískum hugtökum og deilum
verður síðari tíma mönnum nauð
synlegur, þegar þeir taka að
skrifa sögu, þess tímabils, sem
við nefnum nútimann.
The Book of the Acts of God
kom fyrst út í Bandaríkjunum
1957 og er einkxxm ætluð leik-
inönnum. Bókinni er ætlað að
vera inngangur að Biblíunni eins
og höfundarnir G. Ernest
Wright og Reginald Fuller skilja
hana. Biblíurannsóknir hafa
undanfarna áratugi verið stund-
aðar af meiri áhuga og betri
fræðimennsku en á lengri tima-
skeiðum fyrrum og þessi bók er
yfirlit yfir þær rannsóknir og 1
henni koma fram skoðanir, sem
reistar eru á þessum rannsókn-
um. Deilur um trúmál og trúar-
kenningar áttu sín blómaskeið
og eiga enn meðal fræðimanna í
guðfræði. Deilurnar ná einn-
ig oft út meðal þeirra, sem hafa
áhugann einan tíl brunns að bera
og vilja þá stundum koðna nið-
ur í vanvitugt tal, þar sem guð-
fræðileg hugtök eru notuð óvar-
lega og án afmarkaðs skilnings
á inntaki þeirra. Hérlendis viirð-
ist nokkuð skorta á, að leikmenn
og jafnvel prestar fylgist sæmi-
lega með rannsóknum í guðfræði
undanfama áratuga og hér
vakna stundum deilur um efni,
sem kyrrt hefur verið um undan
farin tuttugu til þrjátíu ár víð-
ast hvar. Bækur sem þessi eru