Morgunblaðið - 17.06.1969, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ 19©9
5
Lýðveldis-
stofnunin fyrir
25 árum og
uðdrugundi
sumuntekinn
úr snmtímufrn-
sögn Mbl.
TUTTUGU og fimm ár eru ekki langur
tími í sögu þjóðar. LýðveLiið er aldar-
fjórðungsgamalt og í dag sta'dra ís-
lendingar við, líta um öxl og spyrja,
svo sem skáldið forðum: „Hötum við
gemigið till góðs götiuma fraim eftir
veg ... “? Svar við spurningunni er
ekki að finna í þessari grein. Hér verð-
ur ekki reynt að dæma, heldur rakinn
í stuttu máli aðdragandi hinna miklu
þáttaskila — endurreisnar hins forna
gjörsamlega úr tengslum við hvort ann-
að. Þau voru á sitt hvoiu yfiirráðaisvæ’ði
stríðandi stórvelda. Konungsvald, með-
ferð utanríkismála og gæzlu landhelg-
innar var nú Islendinga e.mna. f ljós
kom að íslendingar stóðu einir þegar
mest á reið og nutu ekki þess forræð-
iis, ssm þ.ör.igvað. haifði veirið upp á þá.
íslendingar biðu þó átekta. Það var
ekki flanað að stofnun lýðveidisins. Al-
þingi lýsti þó 1941 yfir rétti lands-
lýðveldisiilofniuinina. Vorið 1943 liagði
mill- þingainiefnd fraim fruimvarp að
nýrri stjórnarskrá lýðveldisins íslands
og tillögu um afnám sambandslaganna
frá 1918. Flestum sýndist hið sama og
milliþinganefndinni og eftir nokkurt
þóf á Alþingi var hvorttvegg.ia sam-
þykkt. Gengið var til þj ó ðaratkvæðis
um frumvarpið og tillöguna 20. til 23.
maí 1944 og var þátttaka í atkvæða-
greiðslunni meiri en dæmi eru til í kosn-
*
ar, og 'hin sanna undirstaða þess, sem
nú er að gerast.“
Morgunblaðið og lýðveldið.
Sé blaðað í Morgunblaðinu frá lýð-
veldisárinu, er sem maður heyri hjart-
slátt dægurmálanna, en hæst ber auð-
vitað sjálfstæðismálið. Margir hafa þar
látið álit sitt í ljós og þótt undarlegt
megi virðast íslendingum, sem iesa þetta
„Við börn þín, ísland blessum þig í dag...“
þjóðveldis, svo sem menn köUuöu þenn-
an áfanga oft fyrir 25 árum.
Sambandslögin.
Næsta þróunarstig á undan í sjálfstæð
iismáliiniu haifði verið saimbamidislliagaíiaiinin
ingurinn, sem undirritaður var 1918.
Mikilvægi sambandslaganna fyrir ís-
lendinga var einkum að þar viður-
kenndu Danir, að ísland væri frjálst og
fullivaildia ríki og e.'gi lienigiuir óaðskdlj-
anlegur hluti Danaveldis. í raun
var landið þar með laust úr ríkisheild
Danmerkur.
Fullveldisviðurkenningin var þó dýru
verði keypt, því að í reynl var frels-
ið takmarkað. íslendingar urðu að þola
dönsk afskipti af málum sínum.
Samningar voru gerðir um sameigin-
legan konung, skilorðsbundr.a meðferð
Dana á utanríkismálum fslands, jafn-
rétti þegnanna, dómsvald hins danska
hæstaréttar í ísleznkum málun. og
danska landhelgisgæzlu við ísland. ís-
lendingar áttu rétt á að segja samn-
imgmuim upp að 25 áruim liðmuim.
Bókstafurinn blífur þó ekki alltaf.
Strax næsta ár 1919 stofnuðu íslend-
ingar sinn eigin hæstarétt og fljótlega
færðist umsjá landhelginnar í þeirra
hendur. Meðferð utanríkismála fluttist
og heim í æ ríkari mæli, þrátt fyrir
ákvæði sambandslaganna. 192,8 var lýst
yfir því á Alþingi að forgöngu Sigurð-
ar Eggerz, að ísland myndi segja upp
siam/banidiíiliagæiaiminiinigmuim sivo akjótt sieim
heimilt væri og hið sama var ítrekað á
sama stað 1937. íslendingar voru ekki í
vafa um hvað þeir vildu.
Heimsviðburðir grípa inn í.
En enginn veit sína ævina fyrr en
öll er eins og þar stendur og ísiending-
um gafst í rauninni aldrei kostur á því
að segja sambamdslagasamningnum upp,
þvi að heimsviðburðir gripu í taumana.
Yfirráðadraumar brjálaðs marms komu
i veg fyrir það. Hinn 9. apríl 1940 her-
námu nazistar Danmörku og þar með
gátu Danir ekki staðið við skyldur sín-
ar við íslendinga, því að löndin voru
manna til uppsagnar sambandslaganna
og skipaði ríkisstjóra, sem fafa átti með
vald konungs. Skömmu síðar viður-
kenndu Bandaríkin og Bretai fullt frelsi
og fullveldi landsins í herverndarsamin-
ingi íslands við fyrrnefnda ríkið. Var
það kannski fyrsta og glaggata dæmið
um að sambandslögin vaeru dauður bók
stafur.
Stjórnskipun um stofnun
lýðveldis.
Árið 1942 voru sett stj írnskipunar-
lög um stofnun lýðveldis og hvernig
hún skyldi framkvæmd. Þar voru á-
kvæði, er mæltu svo fyrir, að þjóðin
sjálf skyldi hafa ákvörðu-.arvald um
ingum í lýðræðislöndum og urðu mótat-
kvæði sárafá.
Alþingi kom saman að nýiu 10. júní
og voru þá þessi mál afgreidd end-
anlega. Lýðveldi var stofnað hinn 17.
júní 1944 á afmælisdegi Jáns Sigurðs-
sonar, forseta. Með því sýndu íslend-
ingar honum ævarandi þakklæti. f Mbl.
hinn 17. júni 1944 stendur eftirfarandi:
„íslendingar hafa helgað aímælisdegi
hans þessa miklu viðburði, er standa
muniu meðal hinna mestu í sögu þeirra
um allan aldur. Er , það gert til rjett-
mætrar minningar um æfistarf hans, sem
var óslitið brautryðjandastarf fyrir
frelsi landsins og sjálfstæði þióðarinn-
í dag, bar töluvert á að til hafi verið
menn, sem vildu ekki stofna lýðveldi
1944, heldur fresta því iii. einhvern
tíma sakir styrjaldarinnar. Strax 5.
janúar er grein eftir Guðnr.und Bene-
diktsson, (fyrrum borgargjaldkera) sem
ber fyrirsögnina „Sjálfstæðið og ó-
stjórnin í landinu“. Þar andmæ’ir Guð-
mundur „forsprökkum þeirra dansk-
lunduðu', sem hann telur að láti
sér fátt fyrir brjósti brenna í áróðri
fyrir hinum danska málstað Undir lok
greinarinnar segir Guðmundu":
„Ef einhver er sá, sem óskar þess í
alvöru, að íslendingar setji frelsi sitt
og sjálfstæði í hendur erlendrar þjóð-
ar, getur það ekki stafað ai óðru en
þekkingarskorti hans á sögu Ijfðarinn-
ar og dómgreindarleysi á aln.ernum mál-
um. En þekkingarskortuir og dómgreind-
arleysi er engin afsökun. löðurlands-
svik er ekki hægt að afsaka."
Samkvæmit sama töl'jibíaöi Mbi. hafutr
orðið á'greiimnigur usn tvö Eituiði í fruim-
varpi milliþinganefndarinnar, um kjör
og valdssvið forseta. Þennan dag stend
ur í Mbl:
Kjör og valdsvið forseta
olli deilum.
„Milliþinganefndin í stjórnarskrár-
málinu samdi frumvarp sitt eftir upp-
kasti, sem hæstarjettardómftrarnir þrír,
þeir Einar Arnórsson, Gizur Bergsteins-
son og Þórður Eyjólfsson, ásamt Bjarna
Benediktssyni þáverandi prófessor,
gerðu á árinu 1940. Vegna atLurðanna
þá, þótti þáverandi ríkisstiórn nauð-
synlegt að vera viðhúin og lékk fyrr-
greinda menn til þess að grra uppkast
að lýðveldisstjórnarskrá. Þetta uppkast
var samið með tilliti til þass að breyta
yrði til í skyndi En til þ.ess kom ekki,
að Al'þingi stigi sporið þá strax. heldur
ákvað það aðra skipan á riálum, til
bráðabirgða.
Nú er hins vegar annað viðhorf en
var 1940. Nú höfum við mairi tíma til
stefnu, þurfum ekki að grípi t-1 skyndi-
ráðstafana. Er því sjálfsagt að reyna
að ganga þannig frá 1 ýðvt,. 1 iss‘jórnar-
Stjórnarskrárnefnd Alþingis. Frá vin tri: Gunnar Thoroddsen, Stcfán Jóhann Stef-
ánsson, Bjarni Benediktsson, Harmann Jónasson, Magniis Jónsson, Eysíeinn Jóns-
son. Einar Olgeiisson, Gísli Sveinsson, Bernharð Stefánsson, Brynjólfur B.'arnason,
Sveinbjöm Högnason og ÓLafur Thors.