Morgunblaðið - 24.09.1969, Blaðsíða 15
MOftGUMBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. SEPT. 1909
15
Rjúpa í vetrarfiðri. (Ljósim. Mbl.: Ól. K. Mag.)
RJÚPAN er hænen.fugl með
loðnar lappir og síkiptir lit eftir
árstíma, læra börnin í s&ólan-
um, Jónas Hallgrímsson kynnir
hana sem hugnæman, hrafeinn
vesaling í ljóði eínu og auglýs-
inigarmar á jólaföstunni segja
hana afbragð í jólamatinn. En
þegar maður á viðtal við dýra-
fræðing, sern í fjögur ár hefur
á ölluim árstíðum verið að elt-
ast við rjúpur upp um fjöll og
heiðar, til að huga að félags-
og fæöulhegðuin þeinra, kiemur
í ljós að rjúpan er einn göfiugur
fugl með vandlátar matarvenj
ur, skipulegt félagsliif og ótrú-
lega aðlögunarhæ’fileika.
Arn'þór Garðarsson, dýrafræð
ingur, hefur þessar athuganir,
sem eru í eðli sícrau undirstöðu-
rannsó'knir, að doktorsverk’efni
við Kaliforníulhásikóla. En efnið
fellur lífea vel inn í rannsókn-
ir þær á reglubundnum stærð-
arsveiflum rjúpnastoiflnsins eft
ir árum, sam gerir rjúpuna svo
sérstæða og efeki er fundin
skýring á. Dr. Finnur Guð-
muradsson, fuglafræðingur, hef
ur sem kunnugt er í mörg ár
verið að ranmsaka fjölgun og
fækfcun rjúpunnar og breyting-
ar á stofnstærð hennar.
— Til að geta áttað sig á því
hvort fæðuskilyrði kunrni að
hafa áhrif á stafnstærð rjúp-
unnar, verður fyrst að vita
hvað hún etur, segir Arnþór,
sem svar við spurningunni um
hvort ranmlsóknir hanis standi í
saimbandi við þessar merkilegu
breytingar á stofnstærð rjúp-
uniniar, þ. e. hvernáig fuiglinn
sikiptir sér niður á landið á ýms
um árstíma o. fl. Ekfei er ólíik-
legt að það hafi áhrif á fjöld-
ann, en um það er eklki vitað.
‘Hinar reglubumdnu sveiflur á
stofninuim gera rjúpuna svo at
hyglisverða og hafa einmitt
drifið af stað þassar miklu rann
sófenir á rjúpunni, sam nú ©ru
í gangi.
— Mjög fá dýr geta nýtt
jurtafæðu, ef frá eru talin ald-
in og safi jurta, heldur Arn-
þór áfraim Skýringum sínum.
Ástæðan virðis't vera meltingar
erfiðleilkar, því bakteríur í inn
yflum verða að korna til, svo
alð hægt ®é að nýta seMiósa og
breyta honum í arku. Flestir
fuglar, sem lifa á jurtafæðu,
©tia hiinsvegair fræ oig aldiin, sem
hvort tveggja er frerraur auð-
ve'ld fæða oig eem efefei þarf
neina aðlögun til að melta. —
Enda þótt öll dýr velji að ein-
hverju leyti fæðu sína, á þetta
þó e'klki sízt við um jurtaæturn
ar. Mestar rannsófeniir á fæðu
vali hafa farið fram á sauðfé,
en aðrir grasbítar hafa einnig-
verið rannsakaðir mieð tilliti
til fæðuvals, svo sem hjartar-
dýr í Norður-Ameríku og anti-
lópur í Afrí'bu. Þessar rann-
só'knir hafa sýnt, að grasbítarn
ir eru flastir afar matvandir og
taka jafraan þá fæðu, sem nær-
ingarmest og auðmeiltust er á
hverjum árstíma. Ranirasóknir
mínar á íslenzkum rjúpum og
rannsóiknir S'kota á lyngrjúp-
unni þar í landi, hafa staðfest
að hið sama á sér stað meðal
þesisara fugla. Rjúpan okJkar
velur bæði á milli plöratuteg-
unda og hluta einstakrar
plöntu, og það val er breytilegt
efitir áiristíma og þörfium rjúp-
unnar.
— Það er llílktega ekki auð-
ve'lt að fyligjast míeð rraaitseðli
rjúpuinraair, úr því bamm er
svona fjölbreyttur?
— Nei, erfitt getur reynzt að
fiá raægi'lleiga mifeif gögn um
hann. Rjúpan er misjafnlega
dreifð og misstygg eftir árs-
tíma. En rjúpan heifur þann
kost, að hún saifnar í sarp.
Þannig að sé fugliran skotinn,
fæst ómelt sýnislhorn, sem er
máikvæmlega eins og hann hef-
ur sjálfur valið fæðuna. Rjúp-
an meltir með jöfnum hraða.
En það sem dklki kemst fyrir,
safnast í sarpinn. Þar sem hún
etur í birtunni á dagiran, þá
þarf hún að in-nbyrða meiri
fæðu á stuttum tím-a þegar dag
urinn styttist. Safnast þá meira
fiyrir í sarpinum. Þess vegna
fás-t stærstu sarparnir seinni
hluta dags í skamimdeginu. Tal
ið ieæ að miest feomiat 2j'a til 3ja
tíma tínsla fyrir í einu-m sarpi.
Sarparnir verða því álkaiflega
fyrirferða-nmiklir í tlkaimmdeg-
i-nu.
— Hvað er merkilegast við
fæðu rjúpunnar?
— Fyrst og fremst það að hún
velur, og að þetta val fer eftir
þörifuraum á hverjum tíma. T.d.
taka litlir ungar, sem eru að
vaxa, eggjahvíturiíkari fæðu en
fullorðnir fuglar, sem eru á
beit m-eð þesisum söimu ungum.
Eims bregzt kverafuglinn, sem
þarf að framleiða 10—12 egg
á íjköm-mu-m tima og það er
imikið álag, þa-nnig við að hann
vel-ur fæðuna betur en karlfugl
ar, 'seim eru á saima stað. Leggur
t.d. meiri áherzlu á að fá ný-
igræðinginn. Það er sama hvar
borið er niður hjá rjúpunni,
það er þessi fína aðlögun alls
staðar.
— Þótt elklki séu margar þurr
lendisjurtiir, sem rjúpan tekur
Vísindi
og
rannsóknir
Þessi fína aðlögun
alls staðar
Segir Arnþór Garðarsson um félags-
og fæðuhegðun rjúpunnar
eklki eitthvað af, og hún leggi
isér til mu-nns næstum alla f-lóiru
íslands, þá er ákaflega abhyglis
vert að sjá ’hve mikið hún 'kýs
að eta af hverri tegund. Hún
virðist taka alla góðu fæðuna
fyrs-t o-g getur þá hreinlega etið
upp sum-ar fæðutegundir. T.d.
-sæikir hún mjög í æxlislauka af
ikorrasúru í júlí og svo lengi
firam eftir suarari, sem þei-r eru
til. Þetta er einhver næringar-
rnesta fæðan, sem hún hefur
völ á, állíka og heilhveiti að
næringu. Á stöðum, þar sem
rjúpan verpir þétt, getur hún
etið upp það sem til er aif korn-
súrulaukum á 2—3 vikum. En
ihún á ákafilega misjafirara kosta
völ eftir s-væðu-m og eftir þétt-
býli á svæðinu. Þegar hún er
búin með þeasa fæðu, verður
hún að snúa sér að því raæst-
bezta. Og það gerir hún. CXklkur
getur sýnzt landið grænt yfir
að Mtia og ágætt fyriir h-amia, em
það táknar dkki eradilega að
þar sé lífvænlegt leragur fyrir
rjúpuna. Hún er ka-nnslki búin
að tína úr því beztu fæðuna.
Þegar fer að líða á sumarið, get
-ur í hámarksárum rjúpnastofins
iras orðið erfitt að ná í ýmisar
tegundir. Og maður veit ekki
-hve vel þes-si næstbezta eða
næ-stnæstbezta, fæða dugar
henni, þó hún eti hana. Þó -rjúp
an haifi í -sig, er semisagt ekki
víst að hún hafi nægilega góða
fæðu.
— -Og að það ku-nni að valda
að einhverju leyti fækfcun heran
ar?
— Það er alls eíklki útiil’okað.
En þe'tta er svo fl'ókið mát.
— Rjúpan færir sig milkið til.
Kem-ur fæðuvalið þar inn í?
— Já, seinni hluta eumars fer
hún að færa sig upp eftir fjöll-
unuim og um miðjan október er
sú rjúpa, sem á aranað borð fer
upp, 'komin í efistu eggjar.
Þarna kemur enn til sóikn rjúp
uranar í beztu fæðuna hverju
sinni, því gróðurinn í 600 m
hæð yfir sjávarmáli, er 1-angt á
efitir «0 þrosk-a. Þelgar gi'óður-
inn er farinn að vaxa úr eér
eða sölna á láglendimu, þá er
en-n nýgræðingur þarna uppi og
blóm að springa út. Og þær teg
undir, sem eru ríkjiamdi í gtróð-
urfari á ihálendinu, eru einmitt
þær sömu sem rjúpain vill helzt,
eiras og ígrasvíðir eða öðru nafni
smjörlauif. Það er undirstaðan
í vetrarfæðu henraar, svo lengi
sem hægt er ná til þess. Þannig
rná slkýra hreytfingar rjúpunn
ar upp og niður etftir fjöllunum
á þaran veg að ihún sé að nýta
þenna gróður sem bezt.
Arnþór Garðarsson,
dýrafræðingur
— Ekki að litur hennar ráði
þessu, eins og maður hefur
heyrt?
— Jú, það spilar lífca inn í.
Bkkert er svo einfalt í þessu
sambandi. Eftir að rjúpan er
orðin hvít, getur h-ún eklki hafzt
við á auðri jörðu vegna hætt-
urana-r af fálkaraum, nema hún
geti skýlt sér við steina. Þess
vegna fylgir hún snjóMnunni,
heldur sig á -mörkunum, þar
s-em hún er á hvítu, en nær jafn
framt í jörð.
— Hvað verður um þesisar
jiuirt'ateiguinidir, sem rjúpam
leggst svona á?
— Þeigar ég var -alð by-rja á
þessurn rannsóknum, áleit ég
þann möguleika fyrir bendi, að
rjúpan biti það mifcið af gras-
víðinum fyrri hluta vetrar, að
í hámarfcisárum gengi þe-ssi aðal
fæða til þurrðar vegna ágangs
rjúpunna-r. En þetta virðist
ekki eiiga sér stað, og yfirleitt
nær rjúpan elklki nema um 10—
20% af gróðrinum á veturna.
Auk þesis fer bezti grasivíðirinn
alltaf undir snjó um miðjan
nóvember í köldum árum og
©klki mitolu seinmia í meiðailári.
Þá verður rjúpa-n að filytja til
að n*á sér í það, sem stendur
upp úr eða vex á stöðum sem
blæs af. Hún raær þá í kræ’ki-
lyng og rjúpnalauf. I því getur
hún stundu-m verið allan vet-
urinn, þa-r sem smjólétt er.
— En fyrr eða síðar flytja
fles-tar rjúpur sig samt í kjarr
ið. Þegar 'fer að snjóa, leita þær
í birkið og táká fynst fearlrekl-
ana, sem standa á trjánum yfir
veturinn. Það er bezta fæðan
í birkinu og sumum þeirra nær
rjúpan af jörðinni. Lengi vel
vill hún e'klki fara upp í trén.
Maður sér hana oft hoppa upp
til að ná í rekla. En verði
rjúpan að vera lengi í þessu
akóglendi, þá fer hún að færa
sig upp. Hún neyðist til þess
í hörðum vetrurn. Þegar hún er
búi-n að hreim-sa af itrj’ánium
n-eða-ntil, fer hún upp í þau og
reynir að halda jatfravægi á trjá
greinum meðan hún ebur.
Þetta hef ég séð mikið þessi
undanfarin 3—4 hörðu ár. Þá
kemur í ljós, að hún gengux
arasi nálægt þeasari e-ftirlætis-
fæðu sinni, enda tiltölulega lít
ið af henni. Veturinn 1967—
1968 lauik hún t.d. hreinlega
re'klunum um ára-mót í efstu
dölum Borgarlfjarðar. Á vi-ssium
blettum, t.d. í Norðurárdal og
Þingeyjarsýslu er milkið um
irjúpu á vetrum. Veirð-ur beztia
kja-rrið þá mest fyrir barðinu á
henni. Þetta ár mátti greini-
lega sjá hvennig allir reklar
voru horf-nir.
— Hvað gerir hún þá?
— Þegar 70—80% al'lira refela
eru búnir, þá fer rjúpan yfir í
brum og birkigreinar. Það er
síðasta úrræðið hjá henni. En
þetta er lélegasta fæðan, sem
um er að ræða fyrir hana„ og
óvíst að hún geti lifað á henni
len-gi. Birkigreina-r eru mjög
tormeltar og tréfcenndar, og til
þess að nýta þesisa fæðu, verð
ur rjúpan að nota sér miikið
bákteríumeltingu, sem fetr að
mestu fram í -séristöikum botn-
lönguim. Þessir botnlangar eru
misjafnlega 1-a-ragir eftir árs-
tíma og stafar það af því, að
þeir eru teygjanlegir. Þeir
verða lengri á veturraa, þegair
fæðan er torim-eltust og stytztir
á sumri-n. En lengdarmunur er
allt að 25% eftir áristíma. Botn-
langinn nær hámarfes'lengd, þeg
ar rjúpan lifir á biiriki, og það
er óvist að teygingin geti orðið
öllu meiri. Þetta er ein af ástæð
unum fyrir því að ég t-el ólílk-
legt að rjúpan geti til lang-
fraima lifað á birkikvisti.
— Það geri-r þetta ennþá
flóknara, að rjúpan er félags-
vera á öllum tíma árs, segir
Arnþór ennfremur. Skipulagið
er þannig hjá rjúpu-nuim, að
þær mega sín misrmmandi milk
ið eftir kyni og aldri. Karlfugl-
in-n bægi-r kventfugliraum frá æt
iniu á veliuim'a og gamlir fuigllar
eru ríkjandi yfir ungum. Þetta
hefur ýmislegt í för með sér.
Kynin sfeipta sér í hópa. Og
kvenfuglinn fer sennilega held
ur l'eragra burtu frá varpstöðv-
unum á vetrum. Á veiðitíirraain-
um hér sunnanlands er t.d. 60—
70% af veiðinni kvenifugL En
Framhald á bls. 16