Morgunblaðið - 08.01.1970, Blaðsíða 15

MORGUNBL.AÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. JANÚAR 1Ö70
15
Líkurnar f yrir haf þökum á
útmánuðum 7 0 f rekar litlar
Eftir Borgþór H. Jónsson, veðurfræðing
Það tnun óhætt að fullyrða,
að árin 1965, 1968 og 1969 hafi
verið mikil hafísár hér við
land, miðað við meðallag undan
fama áratuigi. Áirið 1967 var
einnig mikið hafísár, ef á það
er litið, að hafísbreiðan lá
skammt norður af landinu allt
vorið. ísaveturinn 1968 var þó
þeima mestux eins og kunnugt
er. Þessair hafískomur hafa
vakið menn til umhugsunair um
það, hvað valdi slíku, og sýnist
sitt hvarjum eins og oft vill
verða. Óhjákvæmilega hlýtur
eitthvað óvenjulegt að gerast,
þegair hafísbreiðan teygist svo
langt suður á bóginn, að hún
nær óslitið frá heimsskautinu
suður að Homafirði, eins
og raun varð á árið 1968.
Það er því engin furða
þótt athyglin beinist að
uppspnettu hafíssins, norð-
urskautssvæðinu. í því sam
bandi má þá ef til vill spyrja,
hvort nokkuð óvenjulegt hafi
gerzt þar síðasta áratuginn.
Megnið af hafísnum, sem rekur
suður Svalbarðasund meðfnam
Austur-Grænlandi kemur frá
Síberiuströndum. Eitthvað af
heimskautaisnum úr Beaufort-
hafi og frá ströndum Alaska
blandast þessu hafísreki, en
©kiki er viitað, hve mikið magn
það er. Bandaríkjamenn hafa
mannað „hafíseyjar" ámm sam-
an og látið sig reka á þeim í
hringiðu Beauforthafsins og
hafa „eyjairtniar“ hringsólað þar
nokkra hiringi án þess, að þær
bæmst út úr hringstraumnum.
Afltur á móti heifur Riússa rek-
ið á „hafíseyjum" frá Síberíu-
Ströndium ag suðvestur að Jan
Mayen, og er rek „íseyjuinnar“
Norðurskaut I ef til vill
þeinria frægast. George Wash-
ington DeLong, liðsforingi úr
bandaríska flotanum, stjórnaði
heimskautaleiðangri árið 1881,
en skipið Jeaninette í þeim leið-
aingri brotnaði í ís við Nýju-
Síberísku eyjamar. Rekald úr
skipinu fannst seinna við Græn
land. Þetta varð meðal annars
til þess að hvetja Nansen til
þess að láta sig reka á skipi
sínu Fram yfir Norður-íshafið.
Rekaviður frá Síberíu á Horn
ströndum og víðar hefttr eimnig
rennt stoðum undir þá skoðun,
að haifísinn við fsland komi að
allega flrá Síbertíusvæðinu.
í sóknarlýsingu Glæsibæjar-
sóknar frá 1839 (Bjöm Jóns-
son) segir svo: „Allur sá ís,
sem hingað kemur og að Norð-
urlandi, fler austur með og keim
ur ekki aftur það ár, þegar
hann á annað borð er slopp-
inn fyrir Langanes. Taka hann
þá strauimar og reka út aiustur í
haf. En ekki er ólíklegt, að sami
ís komi aftur, er hiann hefur
hrakizt út í þann höfuðstraum,
er menn halda að liggi aust-
an frá Garðaríki og Síberíu-
ströndum alllangt fyrir norðan
ísland og nemi stiaðar við aust-
urströnd Grænlands, en flytj-
ist síðan aftur, er fyrrtéður
austanstnaiumur hættir, með
vestanstnaumnum að íslandi".
Það er engin furða þótt menn
nafi íhugað orsakir hafískomu
hér áður fyrr, þar sem afkoma
hieiHa landisihlliuta og jafnvel
þjóðarinnar allrar gat oltið á
því, hve hafísinn lá nænri landi
og hvenær. Mannfellir og fén-
aðar fylgdi oftast í kjölfar haf-
isára auk grasbrests og aiils kon
ar óáranar í manmflólllki ag skepn
um. Ekki létu menn staðarnum
ið við hugleiðingar um hiring-
rás hafíssins, heldur ílgtnxnduðu
þeir eininig eðli hans og gerð.
í sóknarlýsimgu Stærri-Árskóg
arsóknar 1839 (H. Espólín) er
svona komizt að orði: „Það hafa
menn fyrir satt, að þá mikið
kemur af hinum háa bargarís-
muni síðar koma ís næstu ár á
eftir, en flatís sá, er lítið stend
ur af _upp úr sjó þykir verra á
vita. Á sumium árum hrekst ís-
inn hér skammt frá í hafinu
allt sumarið" .
Nýlega hefur verið bent á
samband eða fylgni hitafars
haustmánaða á Jan Mayen og
hafískomu við ísland. Sagja má,
að hugleiðingarnar frá 1839 um
hafískomur skýri ef til vill að
nokkiru þetta samband. Hafís-
jakarnir bráðna og kæla yfir-
borð sjávarins, sem aftur á móti
kælir neðstu lög andrúmslofts-
ins. Hitastigið verður undir með
allagi á haustin á Jan Mayen,
en kalda loftið orsakar aftur á
að yifir'borð sjávarins
flrý3 flnekar, einda seltusnauðara
en ella vegna leysingarvatnsins
frá hafísjökuinium, en þetta
vatnsmagn blandast treglíega
umlykjandi sjó og helz næstum
því ómengað af söltum sjó allt
sumarið. Samkvæmt þessu ætti
ísinn við fsland að vera næst-
um eingöngu nýmyndaður ís
(5—8 mánaða gamall). Er þetta
raunverulega svona einfalt?
Vetrarísinn, sem myndast við
Jan Mayen og rekur suður —
ef vindátt eir narðlæg — myndi
©kki vera mjög þykkur, og hægt
væri að komast að raun um,
hvort þessi ís veldur hafís-
komu hér einfaldlega með því
að rannsaka, hve gamall hann
er, t.d. með því að mæla þykkt
hans. Ekki kemur þessi skýr-
ing ails kostar vel hieim við
það sem reyndin sýndi árið
1968, en þá var talsvert magn
hafíssins margra ára gamall ís
blandaður eins árs ís.
FREKAR FROSTAVETUR EN
ÍSAVETUR
Arið 1918 kom nokkur hafís
að landinu. Samt held ég, að
sá vetur hafi flrekar flengið heit
ið flrostavetur en ísavetur. Ég
leyfi már að taka lýsingar úr
amnál ársins 1818, sem birtist í
Lesbók Morgunblaðsins 1. des-
ember 1968 og Gísli Siguirðs-
son tók saman. Þar stendur með
al annars: „Viku af janúar ber
ast flregnir af ís, sem kominn
er inn á ísafjarðardjúp, það er
norðanátt og hörkufrost og
stórviðri um mestallt landið.
Jafnframt var í Reykjavík 20
stiga frost og segja kunnugir
að slíkt fáirviðíri hafi ekki kom
ið hinigað síðustu 7 árin þar á
undain.
Það fór eins og margirhöfðu
búizt við, að hafísinn mundi
ekki láta á sér standa í norðan-
storminum. Mikill ís var á
Húnaflóa og ófært til Siglu-
fjarðan Áttunda janúar er
mannheldur is á höfninmi ag
sagt að fjöldi mamms sé þar
að spóka sig milli skipa og vél-
báta“. Og enin segir: „Frostið
heldur áfram og 12. janúar ber
ast þær fregnir að kol séu nær
uppseld. . . Vegna frostgrimmd-
arinnar flalla messur niður og
menn hafa varla haldizt við
vinnu“. Á öðrum stað stendur:
„Hinn 11. febrúar hafa bjam-
dýr gengið á land austur á
Sléttu. Hefur eitt þeirra verið
skotið á Grjótnesi og auk þess
þykjast menn vita þar af fjór-
um í landi. Talið er og að fjög-
ur bjarndýr hafi gengið á land
í Skagafirði í Sléttuvík, en ná-
kvæmar fréttir eru þó ekki
komnar um það. Hins vegar er
það víst, að Hjörtur Klemenz-
son á Skagaströnd skaut í fyrra
dag ísbjöm á ísnum fram af
Skagaströnd. Stóð bjöminn
þar yfir dauðium últsel og var
búiinin að fletta spikinu af seln-
um. Stór vök er í ísnum undan
Árbakka á Skagaströnd og eru
þvír skíðishvalir í henni en
ekki hefur enn verið hægt að
ná þeim, með því að vökin er
svo stór, en hún er óðum að
minnka."
„Fregnir utan af landi harma
að flrostharkain hafi verið gífur
leg, 28 stig á ísafirði 33 og
hálft á Akureytri ag 36 stig á
Grímsstöðum á Fjöllum. Þá
lagði ísi alla innfirði. Kolla-
fjörður var ein íshella svo að
menm gátu gengið til Engeyj-
ar og Viðeyjar. Svo mikil ísa-
lög urðu við Breiðafjörð, að
ijávoit- fiit»w«fm9»r 30. (9(9
J*. OHX JU- /237
Lto's-x'U 21* w d'jl'N /S'iS'K/
Neðansjávar hitamælingar 30.
marz 1969.
póstflluitningi var ekið í land úr
Flatey. Svo mjög lagði sjó á
Faxaflóa að frá Skólavörðunni
í Reykjavík sást einungis blámi
af auðum sjó fyrir Seltjamar-
nesi. Fugl mun hafa farizt í
hrönnum í þessum miklu harð-
indum“.
„Af Melrakkaslétbu eru þess-
ar flnéttir í maímánuði 1918:
Héðan er ekkerfl að frétta nema
harðindi, jarðlaust á flestum
bæjum og hey mjög farin að
ganga til þurrðar. Hafís er eng
inn hér en sjókuldi þó svo mik-
ill, að allar víkur em undir
legís og krapi sé nokkuð frost
til muna“ (Leturbneytingar eru
mínar).
Eins og sjá má af þessum
lýsiinigum telja margir, að norð-
lanstórviðrið hafi rekið ísinn að
landi Fnegnir af ísbjömum
benda til þess, að ísinn hafi ver
ið ættaður flrá heimskautasvæð-
inu. Frostharkan og fréttir af
liegíis benda hins vegar tffl þess,
að yfirborð sjávarins haffl fros-
ið sbammt undan landi og raun
ar við land einnig. Hafísinm hef
ur því semnilega verið samsett-
Ur úr margra ára gömlum ís og
nýmynduðum ís. Fugladauðinn
og innikróun hvalanna bera
þess vott að flrosthörkuimiar
hafa flryst yfirborð sjávarins til
tölulega hratt og á víðáttumiklu
svæði
í upphafi var mimnzt á það,
að árin 1965, 1968 og 1969 hefðu
verið mikil hafísár. Árið 1967
var reyndar talsvert hafísár
líka eins og flnam kemur hér á
eftir. f seimnihluta greinarinn-
ar verða athuguð þau abriði,
sem telja má að hafi orsakað
hafískomuna 1969, en um hin ár
in verður einnig fjallað stutt-
lega.
Árið 1965: Stöðug narðanátt
flrá því í nóvember 1964 og
flriam í febrúarbyrjun 1965
hrakti ísinn suður á bóginn
meðfram austurströnd Græn
lands. í febrúar snérist vindur
til vesbanáttar og rak ísbreið-
una þá austur um leið og hún
gliðmaði noklkuð. í marzimániuði
breyttist vindábtin afltur í norð
anátt og hrakti nú íisinn upp að
Norðurlandi.
Árið 1967: Frá því í apríl
a.m.k. vomaði ísinn skammt fyr
ir morðan iand, en suðlægir
vindar yfir fslandi vörnuðu því
að hafísbneiðan legðist að landi.
Samt kældi ísbreiðan mjög sjó-
inn umhveinfis landið, sérstak-
lega við Norðurland.
Árið 1968: Hafísinn teygðist
suður Svalbarðasund og skall á
landinu í aprílbyrjun, enda
hafði staðið stöðug narðamátt
ailit frá Svalbarða ag siuðiur fyr
ir ísland mestallan veturinn.
Árið 1969: í einu dagblaði
Reykjiavíkur gatf að líta aftir-
farandi kafla í viðtali 24. maí
1969: „Hvað um áhrif vinda á
ísinn við landið í vetur? Ég
állSt ails ekki, að hæigt sé að
skýra ísinn með því, að vindar
hafi verið þannig, að þeir hafi
fært hann til okkar. Vindurinn
hefur sízt verið líklegur til
þess að halda ísnum að land-
inu í vebur. Það eru skilyrðin
í sjónum sem virðast ráða
mesbu hér um
Hvað heldurðu að ísinn geti
haldizt hér langt fram eftir sum
rinu? Eftir neynslu vetrarins
fynidist mér sennilegast, að hans
yrði nokkuð vart í júní, lík-
lega helming mánaðarins. Eitt
hvert hratfl getur jalfnvel orðið
í júiM ag ágúst. Það er býsna
mikið magn fyrir norðan og yrði
áttin óhagstæð, þá nær ísinn
nógu langt austur til þess að
norðanáttin gæti náð honum og
fært hann að landinu. ..“
ÚTSTREYMI ÍSSINS SUÐUR
SVALBARÐASUND
Áður en við atbiuigu'm ofan-
gneind ummæli nánar, er rétt
að hverfa aftur til ársins 1965
og athuga spurninguna, hvart
nokkuð óvenjulegt hafi gerzt
þá. Eins og áður var nefnt
hringsóia „íseyjar“, sem Banda
ríkjamenn hafa mannað, sem at
hugunarstöðvar frá Barrow-
höfða í Alaska í átt að Ber-
ingssundi og síðan aftur aðEll
esmereeyju og Barrowihöfða. Ár
ið 1961 tóku Bandaríkjamenn
sér bólfestu á einni slíkri
„eyjiu“ og netfndu bara Arlis 2.
Það óvænita gerðist, að „íseyj-
an“ sveigði lit úr hringiðwnní
og rak út úr pólsvæðinu suður
Svalbarðasund ag niður með
austurströnd Grænlands. Varið
1965 vam leiðangursmennimir
sóttir í flugvél og flogið með
þá og áhöld þeiinna flrá „íseyj-
unmi“ til Keflavikurtflugvall-
ar. Arlis 2 brotnaði síðan og
bráðhaði snemma sumars og
hvarf mönnum sjónum. Þetta at
vik gefur vísbendingu um það,
að ef til vill'l hatfi meira ísmagn
borizt frá Beaufarthafinu suð-
ur Svalbarðasund á þessu tíma
bili en endranær og sé þar ef
tffl villl að ieiita orsakanna fyrir
hafísárum við ísland upp á síð-
kaistið. Aúkið hafíslmagn örvar
nýmyndun íss í nágrenni við
hafísbreiðuna, þar sem henni
fylgja að jafnaði flrosthörkur
og seltusnauðana yfirbarð sjáv
arins. Þetta gerir ástandið alvar
legra- Ef þessu fylgir svo það,
að austlægir vindar yfir norð-
anverðu Grænlandshafi hindira
eða tefja fytrir um lengri eða
Skemmri tíma ísskriðið suður
Grænlandssund og Grænlands-
haf og út í Norður-Atlantshaí-
ið, þá hötfum við forsendur fytr-
ir miklum ísavetri við ísland
svipuðum þeim, sem kom árið
1968. Þessi tilgáta leiðir nátt-
úriega af sér aðra spurnAngu,
sem sé: Hvers vegna eykst út-
streymi íssins flrá Beauforthaf
inu suður Svalbarðasund? Hvað
an kemiur sú mikila orka, sem
megnar að sveigja svo mikið
ísmagn af sinni venjulegu
braut? Ósjálfrátt verður
manni hugsað til nærtækustu
skýringarinnar, en hún er sú,
að tíðni ag brauitir lægða og
öflugra vindkerfa sé breytileg
yfir heimskautasvæðinu Sveifl
ur í hringrás lofthjúpsins,
sveiflur, sem eru langæar og
spanma nokkna áratugi eru
sennilegasta skýrimigin á þessu.
Önnur skýring er sú, að miklir
jiairðskjálftar á eða í grennd
við heimskautasvæðið raski svo
hringrás hafísbreiðunnar, að
hún breyti út af sinni venju-
legu briaiut. Orkan er nægileg
einis og dæmin sanrna. Jarð-
skjálftar í Suður-Ameríku hafa
valdið stórkastlegum flóðöldum
á Hawaii í 10 þúsund kilómetra
tfjarlægð. Jarðskjálftar í Al-
Framhald á bls. 17