Morgunblaðið - 08.01.1970, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. JANÚAR 1970
19
Ævisögur og æviþættir
Þorsteinn Mattliíasson: á
ströndinni í hálfa öld. Minn-
ingar Þórðar Guðmundssonar
skipstjóra. Ægisútgáfan.
Reykjavík 1969.
Árni frá Kálfsá: Æviminning-
ar. Þorsteinn Matthíasson lief
ur búið til prentunar. Útgef-
andi Prentverk h.f. Bolholti
6. Reykjavík 1969.
Þorsteinn Matthíasson: Ég
raka ekki í dag góði. Þættir
úr Þjóðlífinu. Bókaútgáfan
Leiftur. 1969.
Það er ekki eins auðvelt og
sumir virðast halda að rita
skemmtilega og fróðlega ævi-
sögu, jafnvel þó að sá, sem frá
er sagt, sé á lífi og segi sögu-
ritaranum frá því, sem á dagarla
hefur drifið. Og svo undarlegt
sem það má virðast, fetr ekki
gildi sögumnar nema að litlu
leyti eftir því, hve margt og
merkilegt sögumaðurinn hefur
lifað — eða hvort hann er mað
ur meira ein í meðallagi gáfum
gæddur. Hann þarf fyrst og
fremst að hafa gaman af að
segja firá — að endurlifa í minn
ingunni það, sem á daiga hans
hefur drifið, — og hann verður
að vera gæddur nokkru skop-
skyni, skopskyni, sem ekki að-
eins tekur til annairra, heldur
einnig til hans sjálfs. Hann
verður að fást til að segja jafn-
vel frá því um sig og aðra, sem
hann vill ekki láta koma fram
á prenti. Söguritaranum er
nauðsynlegt að kynnast til þess
að hann fái gert sér nægilega
ljósa grein fyrir gerð sögu
mannsins og anniarra, sem við
sögu koma. En því aðeins fæst
sögumaðurinn til að leysa þann-
ig frá skjóðunni, að viðmæl-
andi hans hafi hæfileika til að
vinna sér fullkomið traust hans.
Þá þarf og söguritairinn að vera
gæddur þeinri getspeki og því
ímyndunarafli, að hann geti
blásið lífi veruleikans í stutt-
oirðar frásagnir af athyglisverð-
um viðburðum, og loks er honum
það mikils virði, að henda á
lofit efitirminniíLeg og einikenn-
andi tilsvör eða orðaskipti, því
að Slfkt varpar ofit fiurðu skýru
ljósi yfir gerð manna og mót-
un.
Allt þetta vair ég svo lánsam-
ur að gera mér ljóst, þegar ég
ritaði Virka daga, enda vildi
svo vel tU, að sögumaður minn,
kempan Sæmundur Sæmundsson
gerði sér — að mér finnst nú
— ótrúlega ljósa grein fyrir öll-
um þeim atriðum, sem ég hef vik
ið að. Þau rifjiuðlust svo upp
fyriir mér við lestur bókarinnar
A ströndinni í hálfa öld, sem
Þorsteinn Matthíasson hefur
skrifað. Er það ævisaga Þórðar
Guðmundssonar, sem kunnastur
er af skipstjórn sinni á Akra-
borginni, en henni stýrði hann
mjög fairsællega í níu ár. Ann-
airs var hann meginhluta ævi
sinnar ýmist stýrimaður eða skip
stjóri á ýmsum þeim vélskipum
sem fluttu fólk og vörur um
flóa og firði, einkum sunman- og
vestanlamds.
Slíkur maður hefur auðvitað
mörgum manninum kynnzt um
dagana og lifað margt eftir-
minnilegt og þess vert, að það
sé fært í letur. Ég er því síður
en svo hissa á því, að Þorsteinn
Matthíasson hefur farið á fjör-
urnar við Þórð og fengið hann
til að segja firá.
Hins vegar undrast ég, hve ár
angur samstarfs þeirra hefur orð
ið veigalítill. Raunar er þarna
irakinn allrækilega æviferill
Þórðar skipstjóna og greint frá
hiinum meinlegu hrakningum
hans af einu skipinu á annað
firaman af ævinni — og stiklað
á stóru í allsamfelldri sögu til-
raunanraa til samgöngubóta á
sjó á fjörðuim og filóuim, á Suður-
og Vesturlandi allt frá 1890,
en margar þær tilraunir fórust
þeim, sem að þeim stóðu, ærið
ólánlega, mistökin mörg og af-
drifarík, ag kom þarna til allt
í setnn, skortuir öruggrar for-
ystu og vanþekking og féleysi
jafnt hins opinbera sem einstakl
inga.
En annars er þessi bók, sem
raunar er aðeins níu arkir,
ósköp nakin og nöturleg firá-
sögn ýmissa staðreynda, — þar
skortir tilfmnanlega lit og líf,
sem geti gea-t hana að almennt
skemmtilegu og eftirminnilegu
lesefni. Ég veit ekki, hvorum
þetta er fyrst og fremst að kenna
sögumanni eða söguritaria, en
mér þykir ólíklegt, að ekki hefði
verið unnt að holdfylla frekar
beiniagrind frásagnarinnar. Og
hvað skal segja um svona frá-
sögn t.d.:
„Vélbátur kom út og lagðist að
skipinu móts við aðra lúgu.
Flutningur var lítill og gekk vel
að koma honum í bátinn. En fjór
um farþegum þurfti að koma í
land. Ekki voru tiltök að nota
stortmleiðara (kaðalstiga) því
skipið valt það mikið ,að ýmist
var báturinn upp á móts við
rekkverk eða neðan undir sling
bnetti. Það iráð var tekið að láta
segl í netið og stóð nú fólkið
þar og hélt sér í uppihöldin. Nú
var sett tóg í netið og öðrum
enda þess kastað um borð í bát-
inn, en hinn var í skipinu. Því
næst var netið híát á lofit og því
haldið í jafnvægi með tóginu.
Svo var beðið lags. Þegar svo
báturinn lyftist á öldutoppinum
Árni var fæddur á Siglu-
firði ,18. júlí 1876. Lá við, að
hann væri í heiminn borinn úti
á víðavangi og það í miðri
brekkunni niður af norðan-
verðu Siglufjarðatskarði! For-
eldrair hans fóm gangandi úr
Fljótum til Siglufjarðar og móð-
ir Árna t’ók jóðsótitina á leið-
inni. Honum var, strax eftir að
hann var vatni ausinn, komið til
fóstuirs að Melbreið í Stíflu.
Skyldi dvöl hans verða þar
skömm, en sú varð raunin, að
hjónin á Melbreið bundu ást við
hann og ólu hann upp sem væri
hann þeinra barn. Vom þau
myndar- og merkishjón, áttu
gott heimili og sýndu mikla
risinu öllum þeim, sem til þeirra
komu og leituðu gistingar ogfyr
irgreiðslu. Ámi var hjá fóstur-
foreldmm sínum fram fyrir ferm
ingu, en þá lézt fóstra hans, og
árið eftir hætti bóndi hennar að
búa. Árni réðst þá á brott frá
Melbreið og vair nú ráðinn á há-
karlaskip , sem einhver mesti
kapps- og aflamaður við Eyja-
fjörð stýrði, Jón Magnússon,
bóndi á Kálfsá. En Jón átti
ek'ki langt líf fyrir höndum.
Hanm fórst árið 1897 á nýju
skipi, sem hét Stormur og var
yfirleitt kallað Nýi-Stormur. Frá
því voðaveðri, sem varð Jóni
Magnússyni og mönnum hans að
fjörtjóni, er sagt allnáið í Virk-
undurinn kallar Huldufólk.
Hanm leggur þair út af þjóðsög
unni um óþvegnu börnin hennar
Evu sáluðu. Hann minnist á, að
nú muni umga fólkið telja sig
vaxið frá álfatrúnni, „en“ segir
hann svo, „skyldi þá ekki samt
sem áður vera til huldufólk í
okkair raunverulega heimi?“ Síð
an víkur hann að því, að við
höfum fengið að heyra sögu
þeirra landa okkar, sem hafa
skorið sig úir fjöldanum, „en
hvar eru þá allir hinir? Þeir eru
okkua- gleymdir vegna þess að
aldrei var eftir þeim munað.“
Allur þorri þess fólks, sem hér
hefur háð Iharða baráttu fyrir
Þorsteinn Matthíasson.
Guðmundur G. Hagalín -i skrifar um J BÓ KTVI i EN ÍN n riR

var slakað og allit fiór vel . . .“
Hver venjulegur lesandi botn
ar í þessari frásögn? Hvaða net
kemur þaima eins og fjandinn
úr sauðarleggnum? Og uppihöld
in, það heiti mun einkum hafa
verið notað á duíl og niðiur-
stöður lóða og neta. Yfir bæði
rekkverk og slingbretti eru til
alísienzk orð. Það er svo eins og
söguritajnanum finnist frásögnin
ekki sem ljósust, því að þegar
hann hefur látið þess getið, að
sögumaðuTÍnn viti ekki, hvaða
fólk var þarna hamingjusamlega
meðhöndlað, segir hann. „Hvort
mun nokkur farþegi ofan fold-
ar, sem minnist þessa atviks og
kann ljósar frá að segja?“ ....
Sitthvað fleira er miður skýrt í
sögunni og sumt frekar ósenni-
legt. Tek ég þar til dæmis frá-
sögn á blaðsíðu 19. Þórður er
stýrimaður á Drekanum, 86 smá
lesta skipi. Skipið er á hrað-
siglingu á Faxaflóa, knúið vél
og öllum seglum órifuðum. Allt
í einu er kominn „stórastormur“
og Þórður einn á þiljum. Hann
gerir sér lítið fyrir og „hleypir
inn klífinum, og dregur hann
niður,“ losar síðan bæði kló- og
risreipi á stórsegli og „hleypir
því niður“. Þarna þykir mér
sem gömlum sikútukarli hafa ver
ið ærið afirek unnið — af einum
manni í „stórastormi" á 66 smá-
lesta skipi!
Æviminningair Árna Björns-
sonar, sem lengstum bjó á Kálfsá
í Ólafisfirði, er ótók bók sögu
Þórðar skipstjóra. Virðist mér,
að Þorsteimi Matthíassyni hafa
farázt það vel að búa handrit
Árna bónda undir prentun, fylla
þar í eyðuir og prjóna við til
skýringar og skilningsauka. Hef
ur Ámi Björnsson verið mikill
merkismaðuir, fjölhæfur, únræða
góður, djarfur, röggsamur og
drengur góður.
um dögum. Var það af sérstök-
um ástæðum, sem nánast mætti
kalla tilviijun, að Árni var ekki
á Stormi með Jóni Magnússyni
í helför hans. En þó að Jón
ætti þar ekki hlut að nema
óbeint, varð það lífslán ekkju
hans og afkomenda, að Árni
iréðst ekki á Storm, því að ekkj-
an, sem átti sjö böm, það elzta
16 ána, en hin innan við ferm-
ingu, réð Arina sem ráðsmann,
og svo leið þá ekki á ýkja
löngu, unz hann gekk að eiga
hina mymdarlegu og kjarkmiklu
húsfreyju, þótt hún væri 14 ár-
um ettdri en hann og ómegð
miikil og búið í stórskuldum. Þau
Áimi og Lísbet húsfineyja eign-
uðust myndairleg börn — og í
fjörutíu ár lifðu þau í farsælu
hjónabandi. Reyndist Arni af-
bragðsmaður í hverri raun, en
hann lenti í mörgum mannraun
um um dagana. Sú mun hafa
verið honum erfiðust, að greiða
til fulls þær skuldir, sem á bú-
inu hvíldu, þegar hann kvænt-
ist Lísbetu, og jafnframt sjá
sínu stóra heimili farsællega
borgið. Er saga hans sönm
hetjusaga, saga hetju, sem barð-
ist vasklegri og drengilegri bar
áttu og níddist aldrei á neinum.
Eru í söguinni skemmtilegar at-
burðalýsingar og þar er brugð-
ið upp slkýrum myndum aif ýms-
um þeim, sem sögumaðurinn átti
samskipti við á lífsleiðinni. í
stuttum eftirmála gerir Þor-
steinn Matthíasson grein fyrir
vinnubrögðum sínum við útgáfu
handrits Árna.
Þriðja bókin, sem kom frá
hendi Þorsteins Matthíassonar á
síðastliðnu hausti, flytur efni,
sem hann kallar „þjóðlega
þætti“, en bókin heitir Ég raka
ekki í dag, góði. Þættirnir eru
ellefu, en bókin hefst á stuttri
ritgerð, raunair formála, sem höf
lífi sínu og sinna og bjargað
miklum menningarlegum verð-
mætum, Ihefur orðið eins konar
huldufólk, fólk sem sögu- og
aninálaritarar hafa ekki séð fnek
ar en óþvegnu börnin hennar
Evu. . . Og það eru nokkur slík
börn hins íslenzka þjóðfélags af
kynslóðunum, sem voru að al-
ast upp nokkru fyrir síðustu
aldamót, sem Þorsteinn vill
vekja athygli á í þessum þátt-
um sínuim, og gerir þau þar með
að fulltrúum hins flestum
óþekkta og sumum ósýnilega
fjölda. f þáttunum fjallar hann
um líf og lífsviðhorf níu karla
og tveiggja kvenna, og tekst hon
um þar víða vel upp, fær oft
varpað yfir viðmælendur sína
hugðnæmum blæ, sem ar í raun-
, , inni rómantískur eins og ýmsar
huldufólkssögurnar — og slítur
þó ekki eins tengslin við erfið-
an og oft nöturlegan veruleika.
Sem augljós dæmi þessa eru
þættirnir Þrautanótt á Þumlungs
brekku, Fjórir hæðarpunktar og
Beðið eftir bréfi í 43 ár. Það
skal og tekið firam, að víðast
tekst höfundinum að draga upp
skýra og minnisstæða mynd af
þeim, sem hann segir frá.
Bókinni lýkur með vel ritaðri
og ljóðrænni hugleiðingu, sem
höfundur kallar Heimtaugar.
Ekki er þar minnzt á rafmagn,
en sterkur er þó sá straumur,
sem þær flytja, taugarnar, sem
margan fslending tengja við átt-
hagana út uim dreifðar byggð-
ir landsinis. Þegar hugsaið er
til hins liðna, hvað unnið var
og strítt og hverju bjairgað á
þeim stöðvum, þar sem nú eru
aðeins rústir og tóttir, er ekki
undarlegt, þó að keruni nokk-
urrar eftirsjár hjá þeim, sem
ekki hafa til fulfls aðlagazt hin-
um stórbreyttu þjóðfélagsform-
um — og að þeim svífi efi um,
hvort gætt hafi verið eðlilegrar
og æskilegrar forsjár um sitt-
hvað, sem ærnu máli varðar með
tilliti til menningarlegrar fram-
tíðar þjóðarinnar.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Verzlunarsfarf
Maður með ^erzlunarmenntun og starfsreynslu, óskast til að
veita forstöðu og annast afgreiðslu eina vakt á dag í verzl-
unarfyrirtæki á Akranesi.
Upplýsingar i síma 93-1550.
FÓLKSBlLASTÖÐIN H.F., Akranesi.
Fundarboð
Hluthafafundur verður haldinn í Sameinaða vátryggingafélag-
inu h.f. mánudaginn 12. janúar n.k. kl. 20.30 í Norrærva
húsinu.
DAGSKRÁ: Almenn félagsmál.
STJÓRN SAMEINAÐA
VÁTRYGGINGAFÉLAGSINS H.F.
ísfirðingafélagið
I REYKJAVlK OG NÁGRENNI heldur aðalfund laugardaginn
10. janúar kl. 3 e h. í Tjarnarbúð uppi.
Fundarefni: Venjuleg aðalfundarstörf.
STJÓRNIN.
Viðtalsfími minn
verður framvegis kl. 4—4.30, nema mánudaga kl. 5.30—6
og laugardaga kl. 11.30—12.00.
BJARNI KONRÁÐSSON, læknir
Þingholtsstræti 21.
Hárgreiðslusfofa
Af sérstökum ástæðum er til sölu hárgreiðslustofa, við eina
af fjölförnustu götum borgarinnar.
Upplýsingar gefur (ekki í sima).
RAGNAR TÓMASSON, HDL.,
Austurstræti 17
(Silli og Valdi).