Morgunblaðið - 06.05.1970, Blaðsíða 14
14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. MAÍ 1970
Heklugos frá upphafi byggðar
í BÓKINNI „Heklueldar“, sem
kom út árið 1968 getur dr. Sig-
uiflwr Þórarinssoti jarðfræðingur
14 Heklugosa og 5 gosa á Heklu-
svæðinu frá því land byggðist.
Varð fyrsta gosið árið 1104 en
það síðasta 1947 og samkvæmt
því er gosið, sem nú er hafið
20. gosið í eða við Heklu.
GANGUR HEKLUGOSS
Um vetnijiutegain gainig Haklu-
goss segiir í „Heklueldair":
Ef Mtáð er yfdir goissögtu Helklu,
sögulega sem fonsögiulega, keimiur
í ljós að gos henmiair enu aðallega
irueð tvieinmiuim liæitlti. Efitiiir mt)ög
lömig goshlé enu gasám hreim
spmenlgigos (þeytáigos), sam olðal-
lega mynida lípaæítgasmiöl, em í
fgoslok getuir gogmölim þó orðliið
amidiesiít. Bn vanij'uleiga enu Hetklu-
goisiim blamidigas, seim þó heifjaisit
mieð þeyltigosd, en enidia sltiumidiuim
æm (hirieim flæðligoa, (hinaumgos).
Þau Hekluigos, sem sæmilega
ítarlegair iýsinigar halfa varð-
veitzt um, hafa hagað sér mjög
svipað og síðasta gos hennar.
Fyrsti þáttur þeirra er svo-
kallað plimíaniskt gos, mjög kröft
ugt, en varir eina til nokkrar
klulkkustuinidiir og mymidar mieign-
ið af gostmölinmi, en síðiast breyt
ist gosið í blamdgos eða vesúví-
anskt gos, sem myndar bæði
hraun og gosmöl, en hefur þó
imium mieini sviip af spramgiigosi
en venjuleg íslenzk sprungugos;
Venjulega eru tveir aðalgígar í
gangi á hálhrygg fjallsins, en
margir minni gígar eru eimnig
virkir á Heklusprunigunmi, eink-
um fraimam af gosd. Hraunflæð-
ið er mjög mikið fyrstu klukku-
tímiana, em fer tiltölulega hratt
mimmkandi og kemsit í láigmark
eftir viiku eða svo, en vex síð-
an aftur. Stumduim endist flæði-
gosið lengur en spnengigosið.
Hér á eftir verður sagt í stutitu
máli frá fyrri Heklugosuim og
eru heimiMir sóttar í bókina
„Heklueldar“.
FYRSTA GOSIÐ 1104
Fyrsta gos Heklu svo að viltað
sé eftir að Ísíland byggðdst
vair að ölknm Mkindum áirið 1104.
Líkuir eru fyrir því, að gosið
Jhafi byrj.alð að 'haustlaigi eða
sniemima vetrar. Þ-að va>r mjög
kiröftugt sprengigos og í fyrstu
hrinu þess þeyttist upp meiri gos
möl en í moklkru öðru Heklugosi
Síðan sögur hóáust. Gosmökkinm
daigði til miorðuirs í aðaillhirinu gioss
inis og laigði í auðn þá byggð á
Suðurlamdi, sem vair í m/ámd við
láls mestu þykktair öskulaigsins, en
það var byggðin í Þjómsáröall,
byggð á Hrumiamammaiafirétti og
smiábýli við Hvítárvaltn í 70 km
Æjiarlaegð frá eldfjailHiinu. Samam-
la-gt miumu 15—20 býli hatfa lagzt
í eyði, svo að þau byggðuet
addirei aftur.
1158: Ammað igos í Hefclu varð
á 'fiímialbilinu 1152—-1176, líklegast
hófst það 19. jiam. 1158. Ösfcutfaflll
vair að líkiinidum fremur lítið og
barst aisfcam aðalltega til suðurs
í igoðbyrjun. Öruiggt má teija að
hiraum hafi rumnið í þessu gosi
og líklegt að þá hafi mymdazt
Efirahvölishrauin, vestur atf Hefclu.
Ekfci er vitað um mieitt tjón atf
þessu godi.
1206: Þriðja gos-ið hófisf 4. des.
1206 og virðist hafa verið tiltölu-
lega lítið. Gosmiölim barst aðal-
lega til norðausturs yfiir öræfi
og þar eð þetta var að vetrarlagi
mun lítið tjón hafa af hlotizt.
Telja má allöruggt að eitthvert
hraun hafi myndazt, en ekkert
um það hraun er vitað.
1222: Fjórða gos Heklu vairð
árið 1222 en elkki er vitað hvenær
á árinu það hófst. Þetta var smá
gos. Gosmöl barst aðallega til
miorðiauisrtiuins, ein <elkfci ier viltað um
hraiumrennislið í þessu gosi.
MANNFELLIR I GOSINU
ÁRIÐ 1300
Firnmta gos Hefclu hófst 11.,
12. eða 13. júli árið 1300 og stóð
um 12 mánuði. Fyrsta hrina goss
ins var mjög kröftug og er þetta
naesitmesta öSkugos Heklu síðan
sögur hófust. Go'smölin þekur
a.rn.k. 30 þúsund ferkílómetra á
landi og heildarrúmmál gosmal
ar nýfallinnar var um 500 millj.
rúmimetrar og þar af féliu um
380 millj. rúmnnetrar á land. Gos
möl úr fjtrstu goshrimu barst til
norðuráttar og olli alvarlegu
tjóni á Norðurlandi, einkum í
Skaigafirði og Fljótum, en þar
dóu ektoi færirá em 500 miaininis
veturinm eftiir. Fymsta gosmölin
var dasít. Lílklegt er að Suðuir-
hriaun (Selsumdshraun syðra),
sem er um 20 km langt og a.m.k.
25 ferkm. að flatairmáli hafi
mynidazt í þesisiu gosi oig iagztf yf-
ir a.m.k. eliinm bæ, eir hieiitið hiaifi
Ketilstaðir.
1341: Gosið hófst 19. maíl. Gos
mialairmyndun var tiltölúLega lít
il, en askan barst aðallega yfir
byggðir vestur og suðvestur af
eldfjallinu og olli miklu tjóni á
búpeningi, einkum nautpemingi
og horfði til auðnar í sumuim nær
sveitum Hefclu. Lí'klegaist hefur
flúoreitrun verið aðaldauðaorsök
in. Efckert er vitað um hraun-
renmslið í þessu gosi.
BÆI TÓK AF 1389
Síðla árs 1389 gaus Hekla í
sjöunda sinm. Gosið byrjaði í
Heklu sjálfri og öskufall var all
mikið og bar öskun,a að líkind-
um laðialiöga tál siuðiauisituirs. En
'SÍðar opnaðist stutt goseprunga
í framhiafldi af Heklugjá um 5
km suðvestur og hlóðust þar upp
þau eldvörp, sem nú nefnast
Rauðöldur. Úr þessari eldstöð
flæddi það hraun, sem nú kall-
atslt Selsumdislhiriaum myiriðira elða
Norðiurhraun, og er það úr ande
díti. Það þakifii miasifiallain bofin
þess dals, er liggur til norðaust
urs firá Selsundi og fór yfir
fcirkjuistaðinn Skarð hið eystra
og grannbæinn Tjaldastaði, sem
báðir voru í þassurn dal og eyddi
þeim með öllu. Vera ma að
hraunið hafi lagzt yfir einin eða
tvo bæi að aufci. Nokkur gosmal
armyndun var í Rauðöldugosinu
en gosmölin barst aðeins skammt
frá eldistöðvunum. Dálítið af gróf
um vikri barst til suðvesturs, en
aska til vesturs og blandaðist
þar öslku úr Heklu sjálfri.
Gosið stóð fram- á árið 1390.
Leirfliverir mynduðust á eldsitöðv
unum, áðiur en Rauðöldur hlóð-
ust þar upp, en þeirra sér nú
emgin merki.
★
Ekki er vitað til að Hekia
li;
ii
sjállf hafi gosið nokkru sinni á
15. öld, en hinis vegar mun hafa
gosið einhvers stað'ar í nágrenni
hennar kringum 1440.
1510: Himn 25. júll 1510 gaus
Hekla í áttunda sinn. Fynsta gos
hrimam var nokkru kröftugri en
í gosinu 1947. Gosmölin barst
til suðvesturs og olli rnestu tjóni
á Rangárvöl'lum og í Landeyj-
uim. Hún þekur a.m.k. 3000 fer-
kílómetra lands. Elkki er vit'áð
um hriaunrennsli í þsssu gosi.
1554: í miaí eða aniemima í júná
ánið 1654 hófst eldlgos í hriaunium-
um um 110 km isuiðviesihuir af
Hefclu. Gosið vair sipirulniguigos
mieð kvfilkuisitirókuim og srtóð niaest-
'um 6 vifeuir. Hlóð það uipp eld-
stölðvuim þeiim, er niú miefnfast
Rauðluíbjiallar oig mymdialði það
Ihinaiuin, sem niefinliisit Páisltedlnis-
flunaum ag eir um 8 km lainigt og
10 ferfcílómieitnar að flaitairmáld.
Efind þess eir ólivínbasalt.
DRUNUR HEYRÐUST
TIL NORÐURLANDS
Níumda Hefclugos hófst að
fcVölldi fliinls 3. jamúar 1597 ög stóð
ia. m.. k. í 6 mlánuði. Uppftiafi gosB
ins svipaði mjög til HetoliugKxsisims
1947. Druniuir heyrðuist til Norð-
urtlainiás. I byrjun gtossins barst
'gosmöl til suðvesturs, og Mýrdafl-
ur var það byggðairftag, er varð
fyrir mestium gkalkfcatföllum atf
völd'um þess. Síðar í gosdinu þarst
adka til ýmissa áltta og ald/t til
Norður- og Austurlainds. Elkkiert
er vitað um útbreiðslu hraums úr
þessu igosi. Rúmm'ál gosmialar var
að íllikindum ölflu meina en í gos-
inu 1947, eða um 240 millj. rúm-
midtnar, aamisivamamtíii ium 50 miillj.
rúlmimiehnum atf fiöstiu Iþengi. Ulm
vorið etfitir hnumdu bæir í Öitfusi
í j'arðskjlál'fta og bneytinigar urðu
á hvenum á Rieykjium í ölfiuisli,.
1636: Klufcfcam 8 e. h. himn 8.
mialí 1-636 hóifst tiumtdia gos Heiklu
og stóð rúmt ár. Gosmöl í fyrtsrtu
ihrinu 'barst eintoum tifl norðautst-
urs og ölli tjóni á griaisltemdi í ná-
laegð eld'fj.aíl'lsins. Þótt gosið haig-
aði sér í ýmsiu m(jög Mklt og gosið
1947 var öskuifaffl miklu mimna.
Bkkant @r vitað um hinauiruneniniSli.
55 JARÐIR SPILLTUST
Milli klufctoan 6 og 8 siðldieigis
hir.m 13. felbrúiair 11693 hófst ell-
eftia igos Heiklu. Goslilð hélzit í
a.m.k. 7 mámiuðli og e.t.v. 1014
mámluið. Fymsita ihrúnia igossiinls Vair
óvanljiu fcrloftuig, AðalöslkuOblMð
dtóð ifiæpam klulkkuibímia og Var
gosmialaumyiniduinrin þá -að mielðal-
tiali ©0 þúisiuinid núimimieltinar á sek-
únidu. Gasmlölin barst NNV og á
Landi, í Hrieppuim og í Biisffcuips-
tiuinlguim spiil'tiuist samtamlaigt 5'5
jiairtðiir og ftijáleiguir, ein þar atf
iögðiuist 8 í 'ey'ðli um stoeið og eiin.
■að fiullu og öllu.
Á Norðuiriandi lá ás mieatu
öskuiþyfcklfiar um Miðlfjörö og
bæðli í V-Húimaivaitnissýslu og
ausltam tál á Vesttfjönðum var all-
mikið östoulfiall. Lax og silumigur
drápuist í læfcjium og vötnium,
fuigiar dóu Ihópum samiam og fials-
vent atf búpenímgi sýiktiisit af
gaiddii.
Hnauinmeminlsli viirðiiiat haifia ver-
ið allmlilkið, ein elktoi er viitað
niðmia uim eitit hnauin, sem nekja
má með lílkinduim til þessa gosis.
Tota úir því hnauind' teygir siitg
'nliður milli Raulð'aldn/a og Rauö-
öldulhniúlkis. Gosmöl þdkur 2200
fierfkiílómebna á iandi oig rúmmiál
hániniar mýfiallininiar á iaindli etr
220 miillj. rúmimietnar en heildar-
rúmmiál uim 300 millj. rúmmiefir-
-air. Utm 90% ihanimar hafuir fallið
í 'fyrishu goslhriiniuininii.
1725: Aðfananiófit 2. apríl
17125 'hótfst spnum'guigos á 'auðm-
luinuim laudbur eíða sulðauislt-
ur -af Hekiu. Liklegt er
að sprun-gan hafi opnazit á tveim
ur stöðum með alllöngu miili-
bili. Gosið olli engu tjóni, en
bærinm Haukadalur á Rangár-
vöilum hnundi í jarðakj'áflffia sam
fara því.
MESTA HRAUNGOS AÐ
SKAFTÁRELDUM UNDAN-
SKILDUM
í dögun 5. apríl 1766 hótfstf
tólfta gos Heklu og hélzt það
fram í maí 1768, en hlé varð á
gosinu í 6 mánuði, frá ágúst-
lokum 1767 frarn í marz 1768.
Þetta er lengista Hekiuigos síðan
sögur hófust. Fyrsta goshrinan
va-r mjög kröftug (pfliníönsk) og
fyrstu 5-6 klulkkustundirnar var
öskufiaffl mjög mikið. í gosbyrj-
un kom miíkið hlaup í Rangá
ytri. Asikan barst tifl norðurs.
ÖSkufallið olli tailsVerðu tjóni á
Ranigárvöilum, Landi og í Hrtepp
um svo að við lá að aiMimargar
jlarðir færu í eyðd, en tjón af
því varð þó miklu minna á Suð
unlandi en í gosinu 1693, þar
eð ás miestu öskuþykkbar lá aust
an við byggðir.
Á Norðurlandi lá þessi ás uim
vestamverðan Stoagafjörð og
baeði þar og í Austur-Húna'Vatns
sýslu varð tjónið alvarlegt. Bú-
peningur hrundi niður, sivo ð
við auðn lá í sumum sveiltuim.
Veiði í ám og vötnum spi'lltiist
stónlega. Gosmölin úr þe-ssu gosi
þakti 34 þúsund fenkílómetna
la-nds, en heildarmiagn gosmalar
á laindi og sjó var um 400 mifllj.
rúmmetrar.
'Hriaiuin úir þei-tau gosli þefcj'a uim
65 ferikílóm'e'tra og er rúmmál
þei'rna 1.3 númlkílóm>etri. Er þett-a
meat'a hraungos á ísliandi síðain
sögur hófust að Skafibáreldium
undaTiskildum. Hraunið sem
nann, er að mestu and'esí'thnaun.
SVÖRT ASKA LAGÐIST YFIR
Að miongni 2. september 1845
hófst þnettánda gos Hefclu og
stóð óslitið að heita mátti til 5.
eða 10. apríl 1846. Líkur euu fiyrir
því að smlágos hafi verið í fjafll-
inu 13.—16. ágúst 1846. Fynsta
hrina gossinis vair Ikröftuig (pliní-
önslk) og líkiegasit, að gosmökfc-
unirm hatfi nláð upp í heið'Iotftini
Vikuir sá er féll -fyrstu klulktoUí-
Stuinidinla eða svo vair gnábrúinin,
en síðan tók tfínkonniaðiri dökíkiuir
saniduir að fallla og votnu umSkipt-
in miæsta sniögg. Öskuifallið vairði
um 4 kiiúkfcusbumdir. Fyrstu
klufckustuindinia nam gasmailiar-
mynduniin um 20 þúsund núm-
miafirium á selkúnidu. Vikuirifiallið
niáði til byggða í Skiatftártuingu,
Síðu og Lainidbroti, en fínasta
aiSfeain barst til Færeyjia, Hjaflt-
lanids og Onkneyja m/eð 55—70
k'm hnaiðla á kluikfcustiumd.
Sú gosmöl, er féll í fyrsta þætti
gossims þékuir um 4250 ferkíló-
metra á landi en heildarrúmmál
hennair nýfafflinnar var um 230
mi'Iljón rúm/metraæ, þar atf enu
um 40% grábrúnn vikur.
Saimifaina byrjun gossins kom
fiióð í Ranlgá ytri. Því olfli að
miestu bnáðnuin íss og snævair á
Heklu. Jairðlslkjiálftakiippir fuind-
uist í byrjuin 'gossins en eflcki eiins
'Sfierkir og í upphatfi síðaista Heklu
igoss. Dnuniuir heyr'ðusit til fjar-
lægust'U iaindshliuta, en þögullt
bai'ti lá um Reykjavík.
Öskufaill varð öðru hverju allt
til Hoka 1845-gossins. Smám sam
an máði öslk'utfall til uim 2000 fer
kim auk þess svæðis, sem varð
fyrir öslkufailli í fyrsta þætti goss
inis, og heildarmagn goisma'lar
va>r@ uim 2©0 millj. rúirrim. Þair atf
mynduðust 80% fyrstu daga goss
ins. 'Hraun, aðallega andegít, rann
aðallega til vesturs og norðvest-
uns og þefcur það 25 fe>rkm og
heildairrúmmá'l þess er áætlað
um 630 millj. rúmimetrar.
Gosimöl fyrstu goshrinu spillti
afréttarlöndum suðaustur og aust
ur og norðaustur alf Hefcflu, en al-
vairllegna vamð tjónið atf fíin.gerðiri
svartri öSku síðar úr gosinu í
sveitunum vestur og norðvestur
af eldfjiallinu. Talsvert af búpen
ingi drapst aif flúoreitrun.
Einm bær, Næfunhó't, vsr flutlt
ur úr stað vegna hraunrpnnslis
og reistur að nýju þa.r nærri '’m
hann stendur nú.
— x —
Árið 1878 varð lítið gos nærri
Krakatindi og árið 1913 varð
smágos nærri Mundafelli og á
Lambafit, en að öðru leyti va.r
hljótt uimfhverfis Heklu þ3r til
29. marz 1947, en frá gosinu srm
þá vsirð er nánar sagt annairs stað
rir í biaðinu.
Hraun úr gosinu 1766-68, séð ú r suðvestri. Teikning eftir J.
Cleveley, 1772.
Á þessu korti sést í hvaða át t gosmöl (aska) barst í fyrst a þætti hvers Heklugoss. Breidd
örvamna er nokkurn veginn í réttu hlutfalli við heildarrúmm ál gosmalar.