Morgunblaðið - 31.05.1970, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1OT0
Sterkur
málstaður
Ef kosningaúrslit fær% alltaf
og örugglega eftir málefnum, þá
þyrfti ekki að efast um úrslitin
í Reykjavík að þessu sinni.
Gagnrýni á stjórn borgarmál-
efna hefur verið með öllu mátt-
laus. Svo máttlaus, að menn
hafa jafnvel grunað andstæðing
ana um græsku. Þeir gætu í
raun og veru ekki verið svo
sammála flestu þvi, sem gert
hefur* verið, eiras og þeir láta í
veðri vaka. Því að ef svo væri,
af hverju skyldu þeir þá vera í
andstöðu? Af hverju slást þeir
þá ekki einfaldlega í fylgd með
Sj álf stæðilsflokknum og styðj a
hann til áframhaldandi stjórnar
á málefnum borgarinnar? Auð-
vitað er það til í dæminu, að
gagnrýnisleysið sé gríma, sett
upp í því skyni að blekkja kjós-
endur. Ætlunin er þá sú, að fá
þá til að ugga ekki að sér og
trúa að í einn stað komi hver
kosinn sé. En hvað sem fyrir
andstæðingunum vakir í raun og
veru, þá er máttleysi þeirra í
gagnrýni á stjórn borgarmálefna
augljós staðreynd.
Ótrúlegur bati
í þjóðmálunum horfir öðruvísi
við varðandi gagnrýnina. Þar
hefur hvað eftir annað skorist
í odda á þessu kjörtímabili. En
einnig þar er málefnastaða
Sjálfstæðismanna mjög sterk.
Þeir hafa verið í forustu ríkis-
stjórnarinnar, sem í góðu sam-
komulagi innbyrðis hefur leyst
meiri vanda en aðrar íslenzkar
ríkisstjórnir hafa þurft við að
etja á okkar dögum. Þessir erf-
iðleikar voru svo miklir, að fjöl-
fróðir sagnfræðingar í liði
stjórnarandstæðinga líktu þeim
við mestu hörmungar, sem yfir
íslenzku þjóðina hafa gengið.
Ekki fór á milli mála, að þeir
töldu ný móðuharðindi hafin og
málgögn stjórnarandstæðinga
linntu ekki látum um, að þau
væru af manna töldum. For-
ystumennirnir töldu víst, að rík-
isstjórnin yrði að fara frá og
hugðu sjálfa sig þegar hafa
„lykilinn að Stjórnarráðinu" á
milli handanna. En margt fer
öðruvísi en ætlað er. Þrátt fyr
ir magnaða örðugleika, varð
ástandið aldrei eins slæmt
og stjórnarandstæðingar létu.
Myndir af kosningafundum
þeirra nú sýna t.d., að sem bet-
ur fer þá er þar enginn hungur-
lýður á ferðum. Og ekki sízt fyr-
ir forgöngu ríkisstjórnarinnar,
hafa málin skipast svo, að allir
viðurkenna ótrúlega breytingu
til hins betra á skemmri tíma en
nokkurn óraði fyrir.
Óviss úrslit
I sveitarstjórnarkosningum,
hvort heldur til borgarstjórnar
Reykjavíkur, bæjarstjórna í
kaupstöðuim eða hreppsnefnda
víðs vegar um land, er auðvitað
fyrst og fremst kosið um mál-
efni hvers gveitarfélags um sig
En sjálf þjóðmálabaráttan er
bakgrminur viðureigraarinnar í
hverju einstöku sveitarfélagi,
hvort heldur smáu eða stóru.
Almennur straumur með flokki
styrkit- þess vegna frambjóð-
endur hans í hverju einstöku
kjördæmi og andstrevmi gerir
aðstöðuna þar erfiðari. í þing-
kosniffrum er nógu erfitt að
gera sér grein fvrir hvað ræður
úrstitum að lokum. f sveitar-
stjórnsmkosningum hlýtur það
eðli málsinis samkvæmt ætíð að
verða mun erfiðara. Þegar af
þessum. ástæðum er fráleitt að
þykja=t þess umhominn að segja
fyrir um úrslit í svo fjölmennu
kjördmmi sem Reykjav'k Yfir
allan beiminn gengur óróaalda.
sem hæfur brotist út í hinum
kynlep-ustu mvndum. Hér á iandt
bætast efnaib'a gsörðugTe'lkarinir,
sem að vísu eru að mestu yfir-
stignir, ofan á hinn almenna
óróa. Enda ber þess að gæta, að
þótt ríkisstjórninni beri heiður
fyrir forustu sína í baráttu við
erfiðleikana, þá hefur sú bar-
átta að sjálfsögðu komið illa við
ýmsa og allir orðið að una rýr-
ari hlut um sinn, en þeir höfðu
áður hlotið og þeir út af fyrir
sig töldu sig eiga skilið.
Treysta
á vanþekkingu
I Reykjavíik bætist það enn
við, að umbyltingarlöniguninni er
beint gegn meirihluta Sjálfstæð-
ismanna og það helzt haft á
móti honum, — í alvöru, að því
er virðist — að borgararnir hafi
svo lengi sýnt Sj álfstæðismönn-
um traust, að nú sé tími til að
um verði skipt! Þetta lætur kyn
lega í eyrum skynsamra manna,
en þeir, sefn svo tala, reyna að
nota sér breytingaþrána, sem
óneitaniega býr í brjóstum
margra. Breytingaþrá, sem jafn-
vel hér á landi lýsir sér í því,
að æskumenn fylkja sér undir
fána Maos, harðstjóra í þeim
hluta heims, sem íslendingar
þekkja minnst til. En einmtit
þekkingarleysið er afsökun
þess, að þangað er leitað, af því
að reynslan hefur fært mönn-
um heim sanninn uim, að sæluna
er ekki að sækja á þær nálæg-
ari slóðir, þar sem sumir svo-
kiallaðir huigsjióiraamieinin töldiu þó
áratugum saman, að hún í fyrsta
skipti fyrirfyndist hér á jörð.
Allar þessar ástæður gera að
verkurn, að kosningaúrslit nú
eru óvissari en nokkru sinni áð-
ur. En nú er einnig meira í húfi
um að vel takist til, vegna þess
hversu andstæðingahópuriinn er
gersamlega sundraður og hug-
myndir þeirra, sem einhverjar
hugmyndir hafa, utan við allan
veruleika.
Áhrif
kosningabaráttu
Stundum hefur verið vikið að
því í Reykj avíkurbréfi, að eitt
af því, sem menn ættu erfiðast
með að gera sér grein fyrir í
þjóðfélagsvíisindum, væri, hvað
það í raun og veru er, sem ræð-
ur því hvar hver og einn skip-'
ar sér í flokk. Byggist sú
ákvörðun á rökstuddri ályktun?
Og ef svo er, ráða þá bollalegg-
ingar um heildarhag eða einka-
hagsmuni? Eða er það eirahvers
konar eðlishvöt eða tilfinning,
sem ræður? Og ef tilfinningin
sker úr, að hve miklu leyti mót-
ast hún þá af uppeldi, umhverfi
eða áróðri? Við engum þessara
spurninga hafa fundizt fullnægj
andi svör. Sannleikurinn er
vafalaust sá, að hér kemur til
greina margt, sem hver einstakl-
ingur á erfitt með að átta sig á
um sjálfan sig og þó enn erfið-
ara að skýra fyrir öðrum. En
eðlilegt er, að þessar spurning-
ar vakni ekki sízt á mikilvægum
kosningadegi. Þá er einnig að
vonum, að menn velti því fyrir
sér, hver áhrif sjálf kosninga-
baráttan hefur. Ræður kosninga
barátta og allur áróður, sem þá
er í frammi hafður, miklu, litlu
eða e.t.v. engu um úrslit kosn-
inga?
Lítið hrifnir
frambjóðendur
í Bretlandi er nú hafiin mjöig
tvísýn kosningabarátta. Af því
tilefni skrifar brezki blaðamað-
urinn J.W.M. Thompson skemmti
lega og fróðlega grein um þessi
efni í Spectator hinn 23. maí.
Nú er það svo, að kosningabar-
átta er háð með töluvert öðrum
hætti í Bretlandi en hér tíðk-
ast. Auk alimenns fundahialds
er það siður þar, að frambjóð-
endur ganga um götur í kjör-
dæmum sínum, hringja á dyra-
bjöllur hjá ókunnugu fólki,
heilsa upp á húsráðendur, taka
í hendina á sem flestum er þeir
hitta á förnum vegi og láta vel
að ungbörnum. Þetta minnir á
þann sið, sem tíðkaðist hér
a.m.k. áður fyrri, að frambjóð-
endur í sumum sveitakjördæm-
um reyndu að koma á sem allra
flesta bóndabæi og spjalla við
heimafólk. Hinn brezki greinar-
höfundur segir, að reyndustu
stjórnmálamönnum í Bretlandi
hafi lengi geðjast mjög lítið að
þessum atkvæðaveiðum, þó að
þeir væru og séu tregir til að
láta það uppi í almannaáheyrn.
Straumurinn
ræður
Síðan segir Thompson í laus-
legri þýðingu:
„Frá sjónarmiði stjórnmála-
mannsins er enn lakara, að lítil
rök eru fyrir því, að allur sá
dugnaður, þolinmæði og tími,
sem hann eyðir í kosningabar-
áttuna, hafi mikil áhrif á mögu-
leika hans. „Atkvæði eru greidd
með eða á móti heildarfjekks-
myndinni og frambjóðandinn
hefur einungis lítil áhrif til að
skapa hollustu manna við flokk
eða móta hugmyndir þeirra
um hann.“ Ég vitna í nýtt fræði-
rit, Kosningabarátta í brezkum
kjördæmum, eftir D.A. Kavan-
agh, en allir reyndir áróðurs-
menn eða kosningastjórar
mundu (a.m.k. í einkasamtölum)
segja hið sama. Það er hinn al-
menni straumur, sem birtist í
kosnimguraum sem ræður. f öll-
um almenraum kosningum eftir
1951, eru það einungis átta sæti,
sem hafa flutzt á milli Verka-
mannaflokksins og íhaldsflokks-
ins, gagnstætt þeim straumi, sem
hverju sinni var ráðandi.
Það er þess vegna engin
furða þó að frambjóðendur láti
leiðast til viss úrræðaleysis eða
viti ekki hvað þeir eigi af sér
að gera. Mr. Kavanagh segir,
að 1966 hafi einungis 4% af
kjósendum komið á stjórnmála-
fundi, og þrælduglegustu fram-
bjóðendur geti ekki vonast eft-
ir að hitta meira en 10% af kjós-
endum á göngu sinni um kjör-
dæmið, og að staðreynd sé, að
við síðustu kosningar hafi færri
en helmingur kjósenda sagst
hafa lesið kosningaávörp fram-
bjóðenda.“
Síðan er haft eftir frambjóð-
arada í kosningunum 1966, að
hann hafi séð af viðbrögðum
kjósenda, um leið og hann hitti
þá, kynnti sig og sagði fyrir
hvaða flokk hann væri, hverj-
um megin þeir væru. „Þeir eru
með þér eða móti um leið og þú
nefnir flokk þinn; málið nær
ekki lengra. Frambjóðendur
gætu eins lagst í rúmið um
þriggja Viiikraa táma; úrslitin
mundu verða þau sömu, svo
frambjóðendurnir gætu sparað
sér alla þessa fyrirhöfn.“
Varúð
kjósenda
Þó að á það sé fallist, að
áhrif kosningaáróðurs séu
minni en margir halda, þá hef-
ur hann þó eða getur haft ein-
hverja þýðingu, einnig skv. töl-
um h'ins bnezika fræðimanns. Og
„einh/ver áhrif“ kunna einmitt
að verða þau, sem úrslitum ráðia.
Þá miá ekki gera ráð fyrir, að í
þessum efnum gildi hvarvetna
og ætíð hinar sömu óumbreyti-
legu reglur. Tímarnir breytast
og mennirnir með. ólíkar að-
stæður leiða til ólíkra við-
bragða. Engu að síður er áreið-
anlega mikið til í því, að ætíð
er það einhver undirstraumur,
sem mestu ræður um úrslitin.
Þann undirstraum sjá fæstir
fyrr en eftir á, enda telja flest-
ir, sem í baráttunni standa sjálf-
um sér trú um, að þeir hafi
nokkra sigurvon. Slíkt gera þeir
annað hvort óafvitandi eða vís-
vitandi þegar af því, að ella
væri þeim nánast ógerningur að
standa í svo ströngu. Gagnstætt
því, sem haft er eftir hinum
brezka frambjóðanda, þá er það
einnig staðreynd, að margir kjós
endur leika tveim skjöldum.
Gamalreyndur frambjóðandi í
sveitakjördæmi á Islandi sagði
á sínum tíma, að það væru fæst-
ir sem berum orðum segðu upp
í opið geð frambjóðanda, að þeir
væru á móti honum. Hins vegar
mætti telja víst, að ef þeir segðu
ekki neitt um afstöðu sína, þá
væru þeir á móti. Frambjóðand-
inn hefði einungiis von í þeim,
er berum orðum lýstu fylgi sínu
við hann. í þessu er áreiðan-
lega mikið til. Úr því að kosn-
ingar eru leynilegar, af hverju
skyldu kjósendiur þá vera að láta
uppi hug sinn? Þeir, sem
svo eru skapi farnir, eða í
slíkri aðstöðu, að þeir telja sig
öðrum háða.
Skoðanakannanir
Þegar af þessum ástæðum
er ákaflega lítið leggjandi upp
úr svokölluðum skoðanakönnun-
um um úrslit kosninga. Segja
má þó, að meiri líkur séu fyrir
réttmæti þeirra í fjölmennum
þjóðfélögum, þar sem kynni
manna af hverjum öðrum eru
miklu minni en við eigum að
venjast. En einnig í þeim lönd-
um hafa þessar skoðanakannan-
ir reynst ákaflega villandi æ of-
an í æ. Á seinni árum hefur
reynst svo, þar sem kosningar
hafa verið verulega vafasamar
og mikla athygli vakið, að úr-
slit hafa orðið þveröfug við það,
sem skoðanakannendur höfðu
sagt fyrir. Auðvitað er þetta
engin allsherjarregla, og vel má
vera að skoðanakannanir eigi í
mörgum atvikum rétt á sér. En
í stjórnmálum eru þær meira en
hæpinn leiðarvísir. Stjómmála-
mönnum, er hlotið hafa trúnað
almennings ber að sjálfsögðu að
hafa sem nánast samband við
umbjóðendur sína. Og fáir eru
þeir á meðal svokallaðra for-
ystumanna, sem láta almenn-
ingsálit ekki hafa nein áhrif á
sig. Einn höfuðveikleiki þeirra
hefur einmitt reynst sá, sem
Hannes Hafstein lýsti sig and-
vígan, þegar hann á sínum tíma
sagði, að hann léti ekki golu-
þyt af landsbyggðinni ráða gerð
um síraum. Hannes er einmitt
metinn meira en flestir aðrir ís-
lenzkir stjórnmálamenn, vegna
þess að hann hafði kjark til að
fylgja sannfæringu sinni, hvort
sem hún reyndist vinsæl í bili
eða ekki. Þó að oft verði að
láta að almenningsvilja, þá eru
forystumenn einmitt kosnir til
þess, að taka ákvarðanir, sem
almenningur hvorki hefur þekk-
ingu né möguleika til að taka.
Síðan ber forysitumanninum að
leggj a máil sitt undir dóm kjós-
enda.
Valdið
hjá kjósendunum
Þess vegna er það rétt, sem
Mr. Thompson, segir í tilvitnaðri
grein, að þótt kosningabarátta
sé leiðigjörn og erfið þeim er í
henni verða að standa og hafi
e.t.v. ekki þau úrslitaáhrif, sem
oft eru látin í veðri vaka, þá er
hún samt nauðsynleg í lýðræð-
isþjóðfélagi. Hann lýkur máli
sínu um þetta svo:
„Ef við greiddum allir at-
kvæði umsvifalaust með því að
ýta á takka og engin kosninga-
barátta ætti sér stað í kjördæm-
um, þá mundi kerfið á skömm-
um tíma hætta að vera lýðræði.
Sá háttur, sem nú er á hafður,
minnir kjósendur (bversu leið-
inlegt sem þeim kanr að þykja
allt þetta umstang) og stjórn-
málamennina, (hversu þreyttir
sem þeir kunna að verða) á
hvar rætur þjóðfélagsvaldsins í
raun og veru eru.“