Morgunblaðið - 23.06.1970, Blaðsíða 17

MORGUNIBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚNÍ 1*970
17
Halldór Laxness:
Kjarni hlutanna er listsköpunin sjálf
Ræða við setningu Listahátíðar í Reykjavík
Halldór Laxness.
Mynd Kr. Ben.
Framlkvæmdanefnd fyrstu al
þjöðlegu listahátíðarinmar á ís
landi hefur sýnt mér þann heið
ur að bjóða mér að taka til
máls við þessa setningarathöfn
'hátíðarinnar. í þessum örfáum
orðum, sem ég tel mér sfcylt að
segja í þakklætisskyni fyrir
þetta boð, tala ég vitaskuld um
fram alt í nafni mín sjálfs. Ég
vona þó að ég tali einnig í
nafni margra listunnenda þegar
ég segi að því færri orð sem
höfð séu uim listirnar á kostn-
að listanna sjálfra, og því færri
tölur sem settar eru á til þess
að útskýra þær ellegar lofa
þær, þeim mun betra. Mestöll
útskýring á list orkar á list-
blinda menn eins og útskýring-
ar á guðfræði orka á trúlausa
cmenn, en listrænir menn aftur-
ámóti vilja sjá list og heyra
list, en ekki hlusta á orðaleing-
ingar um list.
Vert er að gefa því gaum að
það sem við erum vanir að
kalla menninigarþróun, hvað
sem það þýðir nú, og er þá þarí
innifaliin aukin visindaleg
þefcking, hagvöxtur svonefnd-
ur, almenn auðsæld og ódýr
neysluvara að minstakosti í
þessurn parti heimsins, þá hafa
þessar framfarir yfirleitt ek'ki,
svo vitað sé, orðið til þess að
efla sköpunarmátt í listum.
Meira að segja list úr fornöld,
frá þjóðflobkum sem við mund
um telja að verið hefðu fá-
fróðir og snauðir, þeirra list
stendur í meginatriðum, sturid-
um einnig í smáatriðum, ekki
lægra-en heimslistin núna jafn
vel hjá þeirn þjóðum sem hafa
sett sér það markmið að sigra
aðrar þjóðir í framförum og
menninigarþróun. Til sönnunar
þessu eru listaverk sem fundist
hafa jafnvel frá fornuim tímabil
um jarðsögunnar, að ég ekíki
nefni þau ókynstur af stórfeingi
legri list sem til er frá for-
sögulegum tíma, það er að
segja tíma áður en mannkynið
verður til í sagnfræðilegum
skilningi. í öllum heimsálfum
er til ágæt list frá timum áður
en sögur hefjast. Ég skal aðeins
minna á list þá úr fornesfcju
sem okkur evrópumönnum er
skyldust, bæði málverk og
höggmyndir frá ísöld álfunnar,
og verður fundin á svæð-
um nær Miðjarðarhafi, sem
illágu suirunam við ísaldairjöklaina
mifclu. í>essa myndlist sáu
menn ekki né tólku mark á
'henni fyren á ofc’kar tímuim, og
tiltölulega nýar mega ’kallast
þær rannsóknir sem leitt hafa
í ljós aldur þessarar listar frá
fruimtíð mannfcyns, það er að
segja frá eldri steinöld, fyrir
tuguim árþúsunda, þegar í mið-
jarðar'hafslöndum bjuggu veiði
menn í helluim. Það er 'mín skoið
un, að vísu súbjektíf og ég ræð
öðrum imönnuim til að taka
hana með fyrirvara, að eingin
myndgerð á vorri menningar-
öld hafi náð ofurmensku í
snildarbragði viðlíkri þeirri
sem auðfcennir myndlist ísald-
arevrópu á því sviði sem hún
markaði sér fyrir tugþúsundum
ára í jarðhellum. Milkið af
myndgerð þessari virðist vera
helgilist sprottin upp hjá mönn
um sem trúðu á dýr, enda er
helgimyndalist Evrópu frá
blómaskeiði kristindóimisins á
miðöldum og framimí renisans
sú myndlist sem að mikilleik
og upphafningu er lífcjanda við
ísaldarlistina í hellunum í Alta
mira og Lescaux. Manni kem-
ur sistínska kapellan lika óhjá-
kvæmilega í hug við sfcoðun
þessara fornmynda, — þó er
það út í ihött að bera saman
nokkur tvö verk þar sem birtist
algsrt fullveldi mannsins yfir
miðli sínuim.
A dögunum bar mér fyrir
augu grein í listtímariti þar
sem skandinaviskur listamað-
ur í leirkerasmíð segir af ferð
um sínuirn í Norðurafrífcu. —
Hann hitti þar fyrir sér hálf-
bera menn í eyðimerkurþorp-
um, sitjandi í forsælu, önn-
uim kafnir að búa til hálistræn
leirker í höndunum án þess að
hafa nokkurntima heyrt talað
um li'Staskóla, því síður lista-
hásikóla; höfðu reyndar ekki
heldur orðið fyrir þeirri
hremmingu þar í eyðimörfc-
inni að vera látnir læra lestur
og skrift.
Tvær listakonur sem ég
þékti fóru til Norðurameriku
í stríðinu að læra þessa sömu
göfugu list keramik, sem verið
hefur ein höfuðgrein formlist-
ar frá upphafi mannkynsins.
Þær héldu að auðvelt væri að
ná inngaungu á háttstæðum list
skólum í Ameríku til að nema
þessa fögru list. Þeim var sagt
að ef þær vildu fást við leir-
•kerasmíð skyldu þær fá sér
vinnu í verksmiðju þar sem
búinn er til borðbúnaður. í
slíkum vertosmiðjum er ekki
borgað hátt kaup. Þær fundu
ebki listamenn í leirkerasmíð í
Norðurameríku fyren í Arisona
og Mexílkó, þar einsog í Afríku
sátu ólæsir ölmusumenn á gang
stéttunum, indíánar, og voru að
handsmíða og selja fyrir fá-
eina aura listfögur leirker, svo
fásén að þessum listakonum
virtist vonlaust að leika þá list
eftir nema stunda nám á listhá-
skólum árum saman.
I ýmsurn háþróuðum menn-
ingarlöndum er svo mart skrif-
að og skrafað um listir, oft á
lærðri en nokkuð marklítilli
gO'lfrönsfcu, að maður er hrædd
astur um að það gleymist að
búa til listina sjálfa fyrir lát-
unum í skriffinnunum. Ég
veit ekki hvort listamenn sjálf
ir lesa þetta mifcla skrafelsi um
HÁTÍÐA'RFORL.EIKUR hefur
hljómað. Á þann hátt er listahá-
tíð sett.
En til hvers er listahátíð?
Sjálf á hátíðin að sælkja svarið
til fólk'sins og hljóta þannig sinn
dóm.
Yfirvöld sfcapa hvorki list né
hátíð. Hvort um sig og hvort
list eða gera sér það ómak að
reyna að ráða sjargon um
list; óskandi að þeir gerðu það
ekki, þeir gætu farið að halda
að það væri nóg að skrifa um
list og þyrfti ekki að vera að
búa hana til. Það vill við brenna
að í löndum þar sem menn
eru sérstaklega fiimir í lista-
heimspeki, þar vilji listin sjálf
verða dálítið af sama tagi og hið
lærða orðagjálfur. Við þurfum
sem betur fer ekki að kvarta
yfir því að á íslandi drukni list
irnar í lærðri ónytjumælgi eða
verði samdauna henni; olkkar
vandamál eru önnur.
Margur mun fagna því að á
þessari fyrstu alþjóðlegu lista-
hátíd íslands eiguim við ekki
sjálfir að tala, né heyra aðra
menn tala um list, heldur verð-
ur hér geingið beint að kjarna
hlutanna sem er listsköpunin
sjálf. Hér hafa þeir menn ein-
ir verið til kvaddir sem munu
þyrma okkur við ofmiklu tali.
Það er hamingja ofckar núna að
hafa feingið hingað til okkar
nöklkra þá meistara heimslistar
innar, sem -hvert listrænt hjarta
fer að slá örar af því einu að
heyra nöfn þeirra nefnd. Listin
er sköpun sem gerir orð mark-
laus. Ég vona að hér fái list-
in að tala beint við sálina.
Blóim er svo sterkt að það rís
upp frá dauðum og svo veikt
að barn getur plobkað það í
sundur. Það er ekki þörf að
segja fleira um blóm í einu;
þó mætti bæta því við að blóm
er umfram alt raunverulegt.
Afturámóti hættir blómið að
vera til um leið og á að fara
að útsfcýra það. Sama imáli er að
gegna um myndlistina, sem er
partur af sfcöpun náttúrunnar,
það fæst ekki við hana sam-
band neima gegnuim augað. Orð
hafa þar aungva stoð.
Kvak fugla er tónlist að sínu
tveggja saman kemur innan frá.
En list verður ekki að hátíð, fær
ekki útréis og verður ekki al-
menningseign, nema andrúms-
loft og viðhorf meðal alimennings
séu vakandi og vinsamleg, en þó
gagnrýnin um leið; um list verð
ur að leifca ferskur andblær og
jafnvel stormur.
leyti. Þrír eða fjórir tónar í
stefi fugls, ein trilla, eða bara
einn hrapandi tónn, glissandó,
einsog ég hlusta á núna á hverj
um degi í hneggi hrossagauks-
ins, það ér sama hvort maður
á að dæma um það frá sjónar-
miði lags, ásláttarleikni, guð-
móðs af því tagi sem átt er við
með inspírasjón, þetta er full-
komin tónlist, Munurinn á sym-
fóníu og stefi fugls er munur á
magni en ekki gæðum. Fyrir
nú utan það að fuglarnir leika
einnig stundum léngar symfón-
íur, þó sálarlausir menn heyri
aldrei annað en arg og tíst.
Af persónulegri reynslu minni
um tónlist skal ég nefna tvö
dæmi. Það var fuglinn sem
kvakaði uppi í tré á Stiklar-
Nýjungagirni, afkáramennska
og leifcaraskapur vill kenna sig
við list og getur raunar orðið
það með því að skírast í þeirri ög
un, sem allt líf lýtur, sem á sér
þroska fyrir hönduim.
Lífsþægindakapphlaup er flest
um íþrótta fremur almennings-
eign, sumum efst í huga og veld
ur jafnvel þeim og einnig öðrum
nofckru samvizkubiti. Við skul-
um hreinskilning'slega játa, að
þessi hátíð er engu siður af efna
leguim en andlegum álhuga sprott
in.
Við viljurn efcfci eingöngu
njóta þess bezta, sem gerist á
sviði lista í ölluim heimi, og
sýna það, sem við sjálf og ná-
grannar clkkar geta bezt gert,
sælkja stefnu í eigin sókn af lær-
dóimi þeim, sem aðrir kunna, —
heldur viljum við nýta það til að
hvetja fólk til að sækja okkur
heiim, svo að við höfuim hag af
heimsóknum þeirra og tengjumst
þeirn vináttuböndum.
Og hvers vegna skyldum við
fyrirverða ofckur fyrir að tengja
list við efnalegan ávinning. Marfc
mið ofcikar hlýtur að vera, að list
sé sjál'fsagður hluti brauðstrits-
ins og daglegs lífs, að listin sjálf
gagntaki lífið, geri hversdaginn
að hátíð, þegar bezt lætur, veki
sjón manna og heyrn, skilningar-
vitin, svo að menn njóti þess að
vera lifandi, gleðjast og þjást, en
staðni aldrei og stirðni í logn
mollu og 'kyrrstöðu þeirrar stöðl
unar, sem velferðarþjóðfélag
stöðum einn bjartan suimardag,
ögn golufcaldan, þegar ég kom
þar. Hann þagnaði ekfci allan
tírnann sem ég stóð við og ég
heyrði ehkert annað á Stiklar-
stöðum. Sami fuglinn og kvak-
aði þar daginn sem Ólafur kop
úngur hinn helgi féll; tónlist
Noregs; sál Noregs. Ég sat dag-
stund í Delfí og var að virða
fyrir mér brotnar súlur vésins
þar sem goðfréttin hafði búið.
Fugl kvakaði óaflátanlega úr
háu tré undir hamrinum í mið-
degisfcyrrðinni. Tónlist véfrétt-
arinnar, sami fuglinn, sama tón
listin og þegar véfréttin var.
Við skulum vona að það sé
náttúran, siköpunin sjálf sem
kemur til móts við okkur í list-
inni.
hneigist til, — og til einræðis
og áþjánar getur leitt.
Island er öðru vísi en önnur
lönd. Sjálf eruim við sumpart
ef til vill hálf hrædd við þá stað
reynd, en þó þrátt fyrir allt
hreykin og byggfum raunar á
henni hagsmunavon. En gagn-
stætt því, sem við stundum vilj-
um halda, þá er ekki víst, að ís
lendingar séu öðru vísi en aðrir
og í því er engin eftirsókn, nema
það gefi okkur sjálfum fullnæg-
inigu og öðrum ávöxt af því, sem
við afrekum. Alþjóðleg listahá-
tíð minnir oikikur á það, að þjóð
ernisvitund og alþjóðasamkennd
verður að haldast í hendur.
Við þötokum öllum erlendum
sem innlendum, sem leggja hönd
á plóginn, og minnumst þess, að
án frumkvæðis tveggja vina obk
ar, Ashkenazys og Eskelands,
hefði hátið þessi ekki verið hald
in með þeirri reisn, sem við
ætlum að raun verði á.
Reykjavík fagnar listahátíð og
væntir þess, að slíkar verði
haldnar reglulega i framitíðinni,
verði listalífi höfuðborgar og
lands lyftistöng og geri Reykja-
vilk tengilið milli heimsálfa,
landa og manna.
Setning var mál mitt skírt í
dagsfcrá, setning hljómar sem
kyrrstaða, en von mín, er að
þessi hátíð tákni hreyfingu.
Góðir gestir.
Hátíðarforleifcur hefur hljómað.
Á þann hátt er listahátíð sett.
Geir Hallgrímsson, borgarstjóri.
Um list verður að leika fersk-
ur andblær og jafnvel stormar
Ræða Geirs Hallgrímssonar, bo rgarstjóra við opnun Listahátíðar