Morgunblaðið - 07.08.1970, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. ÁGÚST H9T0
15
Finnst ég vera orðinn
hálfgerður íslendingur
Kristina og Sven- Axel Bengtson.
— segir Sven-Axel Bengtson, náttúrufræðingur
Rannsakar lífsskilyrði andategunda við Mývatn
SVEN-Axel Bengtson er sænsk
ur dýrafræðingur, 26 ára að
aldri, og hefir verið háskóla-
kennari (licenciat) við háskól-
ann í Lundi sl. 2 ár. Sérgrein
hans er eeologia, en þeirri fræði
grein innan náttúrufræðinnar
hefir ekki verið gefið neitt gott
íslenzkt heiti enn. Þó má e.t.v.
notast við heitin „hverfafræði"
eða „sambýlisfræði“. í stuttu
máli fæst þessi grein við athug
anir á sambandi dýra- og plöntu
lífs á ákveðnum, afmörkuðum
svæðum, lífsskilyrðum lífvera
og búskap náttúrunnar þar. —
Sven-Axel Bengtson hefir Iengi
athugað lífsskilyrði andateg-
unda við Mývatn, og mun dokt
orsritgerð hans um það efni
koma út næsta vetur. Hann
v-erður einhver yngsti maður-
inn, sem tekið hefir doktors-
gráðu í Svíþjóð, og jafnframt
einn hinn síðasti, því að fyrir
dyrum stendur að leggja niður
doktorsgráðu í gamla forminu
þar í landi, en taka upp doktors
próf í staðinn. — Með Bengtson
— eða Sven, eins og Mývetn-
ingar kalla hann, — er kona
hans, Kristina, sem er lífeðlis-
fræðingur og háskólakennari í
Lundi eins og maður hennar.
Mbl. hitti Sven-Axel Bengt-
son að máli fyrir skömmu og
fékk að heyra sitthvað um rann
sóknir hans.
— Ég kom hjngað fyrst sum
arið 1960, og síðan hefi ég verið
Ihér á hverju sumri nema sumar
ið 1967. Einu sinni var ég hér
xnánaðartíma um hávetur, og
þá varð Mývatnssveit algerlega
einangruð frá umfheiminum
röskan hálfan mánuð vegna
snjóa. Það var býsna Skemmti-
leg lífsreynsla. Ég hefi komið
til íslands 14 sinnum alls. Þetta
er þriðja sumarið, sem kona
mín, Kristina, er Ihér við Mý-
vatn, og hún hjálpar mér við
rannsóknastörf mín.
*— Rannsóknir mínar snúast
aðallega uim endurnar hér við
Mývatn. Ég athuga lífshætti
þeirra, val á hreiðurstæðum,
fæðuval, umhverfi þeirra og
lífsákilyrði, gróður, smódýralíf,
hita. úrkomu og yfirleitt allt
það, sem áhrif getur haft á „af
komu“ þeirra, fjölgun eða fækk
un og búskapinn í nóttúrunni
yfirleitt. í stuttu máli mó segja
að athuganir mínar beinist að
tveimur höfuðverkefnum. Hið
fyrra er straumöndin og um-
hverfi hennar, og hið gfðara er
að leita skýringa á því einkenni
lega fyrirbrigði, að 14 eða 15
andategundir með að því er virð
ist svipaðar lífsþarfir s'kuli geta
þrifizt og lifað í sátt og sam-
lyndi á svo afmörkuðu svæði,
aem Mývatn er, og í jafn ríkum
mæli.
— Straumöndin er afar sér-
kennilegur fugl í mörgum efn
um og sérhæfður. Hún er vestr
æn, verpir í Norður-Ameríku,
á Grænlandi, íslandi og í Síber
íu, en kemur ekki fyrir í Skand
iinavíu. Hún er eina andategund
in á norðurhveli jarðar, sem
verpir eingöngu við straum-
vötn. Ti'l eru aðrar tegundir,
aem verpa ýmist við ár eða
stöðuvötn, en straumöndin verp
ir aldrei við stöðuvötn. Hún
verpir helzt í eyjum og hólm
um í ánum, sem vei'ta vörn gegn
óvinum, svo sem ref. Hún verð
ur líka að taka alla fæðu sína
úr ánum á sumrin, — á vetrum
er hún við ströndina og helzt
fyrir opnu hafi, þar sem sjór
er ókyrr, — og lifir eingöngu
á dýrafæðu. Buslendur eins og
t.d. stokkönd og rauðhöfðaönd
hfa mest á jurtafæðu, en geta
þó tekið til sín dýrafæðu að
nokkru. Kafendur eða kafarar
eins og straumöndin éta aðeins
fæðu úr dýraríkinu og hafa
meltingarfæri í samræmi við
það. Þó geta ungir ungar einn
ig melt jurtafæðu.
— Eftirlætisréttur straum-
andarininar er lirfur mývargs
(bitmýs), sem hún finnur á og
undir steinum á árbotninum.
Straumönd kemur fyrir um
nærri allt Íslands, en aðeins
við ár, þar sem varguriinn verp
ir. Þau haldast alltaf í hendur,
straumöndin og mývargurinn.
Lirfur hans eru mikilvægasta
fæðutegund heninar, en hann
verpir eingöngu í straumvatni
og aldrei í stöðuvatni, eins og
rykmýið. Laxá, sem fellur úr
Mývatni, og Svartá í Bárðardal
veita straumöndinini bezt skil-
yrði hér á landi, enda er hún
þar í stærstum hópum. Af öðr
um straumandarbyggðum er
helzt að nefna Laxá á Ásum í
Húnavatnssýslu og umhverfi
Laugarvatns í Árnessýslu.
— Fleira er sérkennilegt um
straumöndinia. Hún verpir t.d.
ekki nema 4—5 eggjum í einu,
þar sem aðrar tegundir verpa
miklu fleirum til jafnaðar. Dán
artalan er líka miklu minni
vegna betri varnar í umhverfi.
Þess vegna helzt jafnvægi í við
komunni. — Sundhæfni er ó-
venjumikil og meiri en hjá öðr
um tegundum. Þær geta kafað
í sterkum straúmi og komið
upp aftur á oákvæmlega sama
stað. Þetta á einnig við um ung
ana.
— Engar rannsóknir hafa far
ið fram áður á straumöndinni,
svo að ég viti. Þó hefir Náttúru
gripasafnið í R,eykjavík athug
að fæðuinnihald nokkurra ein-
staklinga, um leið og tekið var
iinnan úr þeim, áður en þeir
voru stoppaðir upp, en engin
Skipulögð rannsókn fór fram í
sambandi við það. Ég hefi rann
sakað árbotninn og lífið þar og
yfirleitt smá og stór atriði í
umhverfi straumandarinnar. —
Tveir menn á mínum vegum
hafa að undanförnu verið við
þess konar athugandr á Mel-
rakkasléttu og við ísafjarðar-
djúp.
— Svo eru það endurnar hér
við Mývatn almennt. Ég hefi
reynt að gera mér grein fyrir
fjölgun þeirra eða fækkun og
orsökum þeirrar þróunar á
báða vegu. Ég héfi athugað við
komuna með því að telja anda-
hjón, sem verpa, hve mörgum
eggjum hver kolla verpir, hvern
ig eggjunum reiðir af, hver af-
föll verða vegna ungadauða og
hve margir ungar komast upp
að hausti, sem er hin eiginlega
viðkoma. Greinilegt er, að önd-
um við Mývatn hefir fækkað
stórlega hin síðari ár. Bændur
hér telja minlkinn vera aðalor-
sökiina, en hann einn getur ekki
valdið fækkuninni. Margt ann-
að grípur hér inn í. Helzt er að
nefna sveiflur á ætiskilyrðum.
I ár er t.a.m. mjög lélegt ár.
Lítið er um lirfur bæði bitmýs
og rykmýs, enda verptu óvenju
fáar kollur í vor. Á milli þess-
ara atriða er greinilegt sam-
band. Hret og illviðrakaflar
geta einnig haft áhrif, en ekki
úrslitaáhrif. Vaxandi bílaum-
ferð við vatnið er afar truflandi
fyrir endumar um varptímann
og styggir þær. Hún getur bæði
komið í veg fyrir hreiðurgerð
og valdið því, að egg klekjast
síður út, kollurnar afræki.
— Einnig er afdrifaríkt, ef
gróður vex um of við vatnið,
svo að andahjónin komast ekki
að hreiðurstæðunum, t.d. undir
víðirunnum og birkikjarri. —
Þetta er mjög greinilegt í Slút-
nesi. Fyrir allmörgum árum var
fé flutt út í Slútnes, og þá óx
andastofninn þar, Nú hefir Slút
nes verið friðað í nokkur ár, og
það hefir haft þau áhrif, að
öndunum þar hefir fækkað.
Beitin má að vísu ekki verða
of mikil, það verður að ríkja
jafnvægi, en maðurinn og bú-
smalinn geta verið til nytja,
það er greinilegt. — Þá getur
gróður í vatninu sjálfu haft ill
áhrif, ef hann verður of mikill
og þéttur, t.d. mari. Þá kemst
sólarljósið ekki nógu vel niður
í vatnið, og það dregur úr lífs
skilyrðum þeirra lífvera, sem í
vatninu lifa og endurnar nær-
ast á.
— Annars er ég þeirrar skofi-
unar, að hið lélega varp and-
anna nú eigi einkum rót að
rekja til þess, hve lítið er um
mývarg og rykmý í ár og þar
með lirfurnar, sem eru megin
uppistaðan í fæðu andanna,
bæði buslanda og kafanda. Um
orsakir þess, hve lítið er um
mý, er hins vegar erfiðara að
fullyrða, en svo mikið er víst,
að það stafar ekki af kuldunum
í sumar, því að mýflugur verpa
á haustin. — Yfirleitt er lélegt
fuglalíf í ár. Sem dæmi má
nefna, að enginn smyrill sést
nú við Mývatn, en var áður al-
gengur, og aðeins er kunnugt
um eitt fálkahreiður, í Belgjar
fjalli. Enginn fálki verpir í
Dimmuborgum, eims og áður
var árvisst, en því er ekki að
leyna, að það kann að vera af
mannavöldum. Það hafa fundizt
tóm skothylki undir hreiður-
stæðum þeirra þar. Svei mér
þá, ef skothylkjunum tómu hér
í kringum vatnið hefir ekki
fjölgað, eftir að Kísilvegurinn
var lagður. Ungir menn og ó-
gætnir eiga það til að koma
hingað á bílum og fýra út um
gluggana.
— Eitt helzta viðfangsefni
mitt er að leita skýringa á því,
hvernig 14—15 andategundir
geta lifað hér við Mývatn, án
þess að eiga í .lífelldri baráttu
um fæðu og lífsrými. í fljótu
bragði virðast lífsþarfir þess-
ara tegunda vera hinar sömu
eða afar líkar, en ég hefi kann
að mörg atriði, sem sum þykja
ef til vill smáatriði, en eru þó
úrslitaatriði fyrir sambýli teg
undanna og eru ólík hjá ein-
stökum tegundum. Þarna gétur
verið um að ræða fæðuval,
hvenær á sólarhringnum hver
tegund leitar helzt ætis, val
hreiðurstæða og margt fleira.
— Ég tek með mér heim til
Svíþjóðar á haustin allar end-
‘Ur, sem drukkna í silumigamet-
um, og raninsaka fæðuna í melt
ingarfærum þeirra. Bændur hér
í sveitinni eru mér ákaflega
hjálplegir við söfnun þessara
slysadauðu anda, hringja til
mín, þegar þeir finna þær í net
umum eða færa mér þær hing
að í Reynihlíð. Ég til dæmis var
að fá eina frá Kálfaströnd rétt
áðan. Hún hafði verið merkt
í Liverpool, en laUk ævi sinni
hér í Mývatni í nótt. Þessi sam
vinna við fólkið í Mývatns-
sveit er ákaflega mikilvæg fyr
ir mig, og fyrir hana ér ég líka
mjög þakklátur. Án þessarar
hjálpar væri starf mitt miklu
erfiðara og næstum ógerning-
ur.
— Það kann að hafa einhver
neikvæð áhrif á andastofninn,
þó varla veruleg, hve margar
kollur farast í silunganetunum,
hlutfallslega miklu fleiri en
steggirnir. Flestar buslendur
eru farfuglar, og kollurnar eru
mjög átthagatryggar, verpa á
sama stað ár eftir ár. Steggirn-
ir eru hins vegar lausir í rás-
inni, skipta um maka árlega og
fylgja honum hvert á land sem
er. Steggi, sem var hér í fyrra,
getur í ár verið kominn til Síb
eríu í fylgd með annarri kollu
og öfugt. Þeir fara héðan sumir
fyrir mitt sumár eða þeir halda
sig í hópum á ákveðnum svæð-
um á vatninu og yfirleitt langt
frá helztu silungamiðunum. —
Kollurnar verða svo að sjá um
uppeldi og umönnun unganna.
Silungur og endur sækja gjarna
á sömu staði í fæðuleit. Þessar
eru helztu orsakir þess, hve
miklu fleiri kollur en steggir
lenda í silunganetunum. Þetta
er tilfinnanlegt af tveimur á-
stæðum: Hver dauð kolla er
tjón fyrir áframhaldandi varp
í andabyggðinni, og ungarnir
undan þessum slysakollum kom
ast á vonarvöl og misfarast
fremur en aðrir. Ég vil þó taka
það fram, að veiðibændur hér
gera það, sem þeir geta, til þess
að forðast tjón á andastofninum
af völdum neta og eru yfirhöf-
uð mjög áhugasamir urn vernd
un náttúrunnar og fuglalífsins.
— Nú eru hér 10 menn undir
minni stjórn við þessar rann-
sóknir allar, flestir starfsmenn
háskólans í Lundi eða náms-
menn, sem eru að undirbúa sig
undir próf eða frekara nám.
Hér eru og hafa verið nokkrir
sérfræðingar, eins og t.d. Ulf-
strand dósent, sem er sérfróð-
ur um dýralíf á botni strauni-
vatna, sérfræðingur í töku botn
sýna, vatnasvifi, mýflugum og
fleiru.
— Þetta sumar verður hið
síðasta, sem ég verð hér á landi
að nokkru ráði, en niðurstöður
rannsóknanna munu koma út í
Svíþjóð á næsta vetri. Það verð
ur doktorsritgerð mín, en ég
verð líklega síðasti maðurinn,
sem tekur doktorsgráðu í Sví-
þjóð eftir gamla kerfinu. Rit-
gerðin kemur út í heftum, það
er ódýrara en gefa út eina
þykka bók.
— Rannsóknirnar eru orðnar
fjarska dýrar, starfið aðeins nú
í sumar kostar um 300 þús. ísl.
kr. Það er rannsóknasjóður
sænska ríkisins, sem greiðir
kostnaðinn, og þess má geta,
að þetta er eina vísindalega við
fangsefnið, sem unnið er utan
Svíþjóðar, sem sá sjóður stend
ur straum af. Það stafar af því,
að Mývatn er bezti og hentug
asti staðurinn í Evrópu til rann
sókna af þessu tagi. Síðan má
nota niðurstöðurnar annans
staðar, m.a. í Svíþjóð, við svip-
aðar athuganir.
— Mér finnst ég vera orðinn
hálfgerður íslendingur eftir að
hafa dvalizt hér öll þessi ár,
nærri því á hverju sumri, síðan
ég var 16 ára. Á síðustu þrem-
ur árum er ég búinn að vera
hér í 12 mánuði eða sem svarar
heilu ári. Ég þekki orðið allt
heimafólk hér í sveitinni, og all
ir þekkja mig. Allir Mývetning
ar eru fyrir löngu orðnir per-
sónulegir vinir mínir og munu
verða það.
— Sv. P.