Morgunblaðið - 24.10.1970, Blaðsíða 12

I 12
MORGUNRLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. OKTÓBER 1970
Sjötugur i dag:
Karl 0. Runólfsson, tónskáld
í dag er Karl Ottó Runólfs-
son sjðtugur. Hann er borinn
og barnfæddur Reykvíkingur,
fæddur 24. október 1900 og í
Reykjavík hefur hann átt heima
mestan hluta ævi sinnar. Hann
hefur verið áberandi kraftur i
tónlistarlífimi, spilað á trompet
og fiðlu i hljómsveitum, síðast í
Sinfóníuhljómsveitinni, stjórnað
lúðrasveitum, kennt í Tónlistar
skólanum, en í vitund þjóðar-
innar er hann fyrst og fremst
tónskáld.
Foreldrar hans eru Runólfur
Guðmundsson frá Árdal í Anda
kílshreppi í Borgarf irði og
kona hans Guðlaug Margrét
Guðmundsdóttir frá Saltvík á
Kjalamesi. Runólfur stundaði
algenga vinnu til sjós og lands,
en siðast var hann vegavinnu-
verkstjóri.
Hugur Karls hneigðist
snemma að tónlist og snemma
fór hann að taka virkan þátt
í tónlistarlífinu. Hann var ekki
nema 13 ára gamall, þegarhann
var orðinn einn af hljóðfæra-
leikurunum í Lúðrasveitinni
Svan hjá Hallgrimi Þorsteins-
syni. Hjá Hallgrími lærði hann
seinna tónfræði og hjá Þórarni
Guðmundssyni fiðluleik. En
þetta var nú allt til gamans
gert, því ætlunin var að læra
prentiðn — það var þó lífvæn-
leg atvinna Hann lauk námi x
prentiðn 18 ára gamall og var
við þau störf næstu árin á eft-
ir. En tónlistin lét hann ekki í
friði og hann tók þá ákvörð-
un, að leggja prentiðnina á hill
una og ganga óskiptur tónlist-
inni á hönd. Það kostaði hann
nokkra baráttu að velja þessa
leið. Röddin í brjósti hans benti
honum á hana, en efasemdimar
kvöldu hann. Prentiðnin
hefur ávallt verið talin góð at-
vinna, og á þeim árum var hún
trygg- en öðru máli var að
gegna um störf tónlistarmanna,
ekki sizt á þessum árum, þegar
hvorki var til útvarp, tónlistar
skóli né hljómsveit með laun-
uðu starfsliði. Var ekki hyggi-
legra að hafa tónlistina í hjá-
verkum? Hann reyndi að hamla
á móti og þagga niður röddina
í brjósti sínu. Hann eyðilagði
handritin af þeim tónsmíðum,
sem hann var búinn að semja,
og þagði í nokkur ár. En þá
kom að því að stíflan sprakk
og hann samdi „Den farende
Svend", þetta litla sönglag, sem
er hrein perla. Siðan hefur
hann ekki reynt að hætta að
semja lög.
Þegar þessi ákvörðun var tek
in var Karl orðinn 24 ára gam
all. Hann fór þá til Kaupmanna
hafnar, lærði að leika á tromp
et hjá Lauritz Sörensen og á
fiðlu hjá Axel Jörgensen, en
báðir þessir kennarar hans
voru í konunglegu hljómsveit-
inni. Ennfremur lærði hann að
útsetja lög fyrir lúðrasveit hjá
Dyring, sem var stjórnandi llf-
varðarsveitar konungsins. 1
Kaupmannahöfn var hann í tvö
ár, en nokkrum árum síðar hélt
hann áfram námi í Tónlistar-
skólanum í Reykjavík og lærði
þá tónsmiði, fyrst hjá dr Franz
Mixa og siðan hjá dr. Victor
Urbancic, á árunum 1934—1939
svo og að útsetja lög fyrir
hljómsveit. 1 skólanum lærði
hann ennfremur fiðluleik hjá
Hans Stephanek.
Meðan Karl dvaldi í Kaup-
mannahöfn lék hann í hljóm-
sveitum, sem léku m.a. sinfóní-
ur klassisku meistaranna. Þetta
var góður skóli og í honum
fékk hann náin kynni af þeim
hljóðfærum, sem notuð eru í
hljómsveitum. Þar fékk hann og
fyrstu kynnin af nýtizku tón-
list, sem þá þótti harla öfgafull,
eins og t.d. tónsmíöum Stravin-
skys. Ef til vill má rekja til
þessara ára áhrifin í mörgum
síðari tónsmíðum Karls, sem
eru djarfar og með nýtízku-
brag, þótt á annan hátt sé en
hjá hinum miklu forkólfum þess
arar stefnu.
Eftir að Karl var kominn
heim frá Höfn var hann í
Reykjavík við ýmis störf, en þá
fór hann til Akureyrar og var
þar við kennslu og þjálfun
lúðrasveitar og hijómsveitar bæj
arins í fimm ár. Hann settist
aftur að í Reykjavík árið 1934
og hefur síðan verið hér virk-
ur kraftur í tónlistarlífinu.
Hann fór þó öðru hvoru út á
land til að þjálfa lúðrasveitir,
meðai annars á Isafirði og víð-
ar, en í Reykjavík hefur hann
stjórnað Lúðrasveitinni Svan í
21 ár, lengur en nokkur ann-
ar, og ennfremur stjórnaði hann
lúðrasveit í Hafnarfirði i 3 ár.
Ekki er þó öll hijómsveitar-
stjóm hans þar með talin, því
að hann stjórnaði hljómsveit
Leikféiags Reykjavíkur um
skeið. Jafnframt þessum störf-
um var hann hljóðfæraleikari í
hljómsveitum hér í Reykjavík,
fyrst í Hljómsveit Reykjavíkur,
þar sem hann lék á fiðlu og
síðar á trompet, ennfremur lék
hann í Otvarpshljómsveitinni og
síðast í Sinfóníuhljómsveitinni,
þar sem hann lék á trompet, til
ársins 1955. Loks skal þess get
ið, að Karl var kennari við
Tónlistarskólann I Reykjavik á
árunum 1939—1964 og kenndi
þar hljómfræði og trompetleik.
Frá 1955 hefur hann stjórnað
Lúðrasveit barna- og unglinga-
skóla Reykjavikur.
Af þessari upptalningu má sjá,
að tónlistarstörf Karls hafa ver-
ið mörg og margvísleg, en á
sviði lúðrasveitanna hefur hann
verið einn helzti forystumaður-
inn, m.a. stofnaði hann Lúðra-
sveit Reykjavíkur og Samband
íslenzkra lúðrasveita og var for
maður þess fyrstu 10 árin.
En merkastur er Karl O. Run
ólfsson sem tónskáld. Fyrstu
tónsmíðar hans eru sönglög,
bæði einsöngslög og kórlög. Þau
eru ljóðræn og samin í hefð-
bundnum 19. aldar stíl, en með
persónueinkennum höfundarins.
Meðal þeirra eru „Den farende
Svend", „Hirðinginn", „í fjar-
lægð“ og karlakórlögin „Föru-
mannaflokkar þeysa“ og „Nú
sigla svörtu skipin“. Flest eru
þessi iög við texta eftir Davíð
Stefánsson. í íslenzkum söng
lagaheffum birtust síðar eftir
hann smálög fyrir kórsöng,
sem sum hafa vakið verðskuld-
aða athygli, eins og „Hrafninn
situr á hamrinum" (Þorst. Gisla
son), „Heimir gekk með hörpu
sina“ (Jóhannes úr Kötlum) og
„Maríuvers" (Matth. Jochums-
son), sem er úr leikritinu „Jón
Arason", frumlegt lag og sér-
kennilegt. I þessum lögum er
stillinn orðinn fastari en í hin-
um fyrstu sönglögum hans, sem
sum eru fremur losaraleg í
byggingu. Af þessum sönglög-
um má sjá, að Karl er frum-
legt tónskáld með ljóðræna og
dramatíska æð.
Þegar frá leið varð stilbreyt-
ing á tónsmíðum Karls og má
rekja hana til þess, að hann
fær rækileg kynni af ströngum
kontrapunkti hjá kennara sin-
um dr. Mixa, og um leið mynd
ast hjá honum nýtt viðhorf til
tónlistarinnar. Dr. Mixa benti
honum á, að möi’g íslenzk þjóð
lög væru samin á þeim öldum,
er strangur kontrapunktur var
allráðandi í tónlist, og þess
vegna væru þau vel fallin til
slíkrar raddsetningar í linum
og hljómum. Karl fór þá að
glíma við þjóðlögin okkar og
raddsetti þau ma. fyrir hljóm-
sveit eingöngu og eru þær radd
setningar frumlegar og skemmti
legar, en Karl er tónskáld, sem
hugsar „orkestralt". Meðal þess
ara þjóðlaga vil ég sérstaklega
nefna 6 vikivaka.
Með vaxandi tökum á efni og
formi óx Karli áræði og réðst
þá í stærri verkefni. Hann sem
ur þá hljóðfæralög, sum stór í
sniðum eins og sónötur og sin-
fóníur. Jafnframt verður hann
djarfari í hljómum, þvi hann
vill vera nútimamaður í listinni
og semja tónverk, sem bera
það með sér að þau eru samin
af manni, sem lifir á 20. öld-
inni. Þetta nýja viðhorf tón-
skáidsins kom fram í fiðlusón-
ötu, sem flutt var á listamanna
þinginu í Reykjavík 1945. Són-
atan er skapmikil og samin af
vandvirkni, tritons-spent stef
gengur gegnum alla þættina. 1
sónötunni er eitthvað nýtt og
vilji til að fara ekki troðnar
slóðir.
Af því sem að framan segir
er ljóst, að Karl vill ekki
hjakka í sama farinu og gömlu
tónskáldin okkar um aldamótin
síðustu. Þeir, sem enn þekkja
ekki nema fyrstu sönglögin, og
þeir eru margir, geta þó af
þeim séð, að þau eru samin af
manni, sem hefur hlotið gáfuna
í vöggugjöf. Og þeir, sem
þekkja einnig hin síðari verk
höfundarins, hljóðfæraverkin,
sjá að þau eru samin af fram-
sæknum manni, sem vill birta í
list sinni hræringar samtíðar-
innar. Karl O. Runólfsson hef-
ur hlotið veglegt sæti á tón-
skáldabekk þjóðarinnar, og það
sæti skipar hann með sóma.
Karl O. Runólfsson er af-
kastamikið tónskáld á okkar
mælikvarða. Hér á eftir verða
taldar nokkrar tónsmíðar eftir
hann, sem ekki hefur verið
minnzt á hér að framan. Skai
þá nefna sönglögin „Söngur
bláu nunnanna", „Allar vildu
meyjarnar eiga hann“, „Vor-
ljóð“ (duett), „Dýpsta sæla og
sorgin þunga". Um þjóðlaga-
raddsetningar hans fyrir hljóm-
sveit hefur áður verið talað, en
hann raddsetti einnig þjóðlög
fyrir einsöng með undirleik pi-
anós, önnur fyrir blandaðan kór
með undirleik hljómsveitar og
enn önnur eingöngu fyrir hljóm
sveit, eins og áður er sagt. Þá
skal minnzt á kammermúsík-
verkin. Hann hefur samið fiðlu
sónötu, cellósónötu (nýlega sam
in), trompetsónötu, strokkvart
ett, Andante fyrir celló, þrjá
balletta, tvær hljómsveitarsvít-
ur, („Á krossgötum" og „Endur
minningar smaladrengs"). Loks
skal nefna sinfóníu (,,Esja“) og
forleiki að leikritunum „Fjalla-
Eyvindi" og „Jóni Arasyni".
Ennfremur hefur hann samið
sex kantötur.
Þvi fer fjarri, að þessi upp-
talning á tónsmíðum hans sé
tæmandi, en hér skal staðar
numið.
Eins og að líkum lætur um
mann, sem svo mikil skipti hef-
ur haft af lúðrasveitum, þá hef
ur hann samið hressileg göngu-
lög, alls sex að tölu, þar á
meðal „Reykjavíkurmars", sem
hann hefur tileinkað og gefið
fæðingarborg sinni.
Hér að framan hefur verið
rætt um tónskáldið og verkin.
Af því má sjá, að Karl O. Run-
ólfsson hefur frá fyrstu verið
vaxandi tónskáld. Hann ein
skorðaði sig í byrjun við söng
lagastílinn og fyrstu einsöngs-
lögunum og kariakórslögunum á
hann að þakka, að hann varð
snemma vinsæll hjá þjóðinni.
Síðar urðu hljóðfæralög stöðugt
stækkandi hluti af tónsmíðum
hans, eins og við mátti búast af
öðrum eins hljóðfæramanni. Það
má því segja, að fyrra tímabil-
ið einkennist mest af ljóðræn-
um sönglögum, en það siðara
öllu meir af alls konar hljóð-
færa músík. Karl O. Runólfs-
son hefur með verkum sínum
vakið verðskuldaða athygli ut-
anlands- og innan, en tónsmið-
ar eftir hann hafa verið flutt-
ar í öllum álfum heims
Að lokum óska ég vini mín-
um Karli Ottó Runólfssyni til
hamingju með sjötugsafmælið
og vænti þess, að þótt aldur-
inn sé orðinn hár, þá eigi hann
eftir að gleðja þjóðina með nýj
um og fögrum tónsmíðum
Baldur Andrésson.
íslenzk tónlistarsaga er stutt,
rétt. hafin, svo sem alvitað er.
Aumir hljótum við að vera í aug
um stóru tónlistarþjóðanna! En
við verðum að bera okkur manna
lega, sagan er stutt, satt er það,
en við njótum þess líka, að
„gömlu meistararnir" í okkar
músiksögu eru flestir enn í fullu
fjöri á meðal okkar. Sumir þeirra
eru líka svo sprækir, að það
hljómar aulalega að kalla þá
gamla.
Þannig er Karl O. Runólfs-
son'. Hann er i raun ekki eldri
en svo, að hann er „einn af
strákunum" meðal tónlistar-
manna, og allir árgangar geta
auðveldlega umgengizt hann sem
leikfélaga.
Hann hefur ekki verið að
hlífa sér í sjötíu ár. Hann hefur
staðið í „víglínunni" sem tromp-
etleikari, stjórnandi, kennari og
tónskáld, og áreiðanlega þolað
mörg skeytin úr ýmsum áttum.
Þau hafa bara ekki hitt hann
sofandi eða aðgerðarlausan.
Hann er alltaf að, og stærsta ís-
lenzkt hljómsveitarverk sein-
ustu ára kom frá hans hendi fyr
ir tveimur ái’um, sinfónían
,,Esja“. Ekki eru það þessi svo
kölluðu ellimörk!
Tónlistarsagan okkar er vissu
lega stutt, en tónlistarmenn eins
og Karl O. Runóifsson hafa gert
hana viðburðarika. Við þökkum
honum fyrir það allt ásamt með
hamingjuóskum dagsins.
Þorkell Sigurbjörnsson.
1 TILEFNI af 20 ára samstarfi
okkar Karls O. Runólfssonar,
finn ég mig knúðan að þakka
honum sérstaka velvild og vin-
áttu öll okkar samstarfsár. Ég
var ungur að árum þegar ég
komst í kynni við starfsemi
lúðrasveita, en þau hafa haldizt
æ síðan.
Fyrstu kynni min af Karli
voru þegar ég fór sem skólapilt-
ur í anddyri Hótel íslands og
sá og heyrði hann leika þar
bæði á trompet og fiðlu ásamt
fleirum.
Svo var það árið 1937 að ég
fór með Lúðrasveit Reykjavik-
ur til Akureyrar og víðar um
Norðurland og var Karl þátttak-
andi í þeirri för, en ekki grun-
aði mig þá að við Karl ættum
eftir að starfa saman innan
Lúðrasveitarinnar Svans um
20 ára skeið og æ síðan hafa
meiri og minni afskipti af lúðra
sveitarmálefnum. 1937 réð bróð
ir minn Ágúst Ólafsson Karl
sem stjórnanda Lúðrasveitarinn
ar Svans, og tókust þá strax
náin kynni milli okkar Karls.
Vitanlega varð Karli það strax
ijóst að ég hafði enga tónlistar
menntun og hvatti hann mig til
þess að hefja nám við Tónlist-
arskóla Reykjavíkur, en til þess
hafði ég engan tíma vegna at-
vinnu minnar og starfs míns í
þágu lúðrasveitarinnar sjálfrar,
en þess i stað benti Karl mér
á að afla mér bóka til sjálfs-
menntunar, og það gerði ég og
hef haldið þeim sið æ síðan.
Karl er alinn upp við lúðra-
blástur ef svo mætti að orði
kveða, og fyrsti faglærði íslend
ingurinn á því sviði. Þrátt fyrir
lítil efni og hann hafði fyrir
aldraðri móður að sjá, brauzt
hann til mennta og sigldi til
Kaupmannahafnar og lagði þar
stund á trompet- og fiðluleik,
auk hljómfræðináms og hljóð-
færaskipunar. Eftir að hann
kom heim frá Kaupmannahöfn,
flutti Karl til Akureyrar og
stjórnaði lúðra- og hljómsveit
þar við góðan orðstír og hafði
mikil áhrif á tónlistarlíf Akur-
eyrar á þeim árum.
Eins og alkunnugt er hefir
hann einnig getið sér gott orð
sem tónskáld og eru mörg lög
hans þegar landfleyg orðin fyr-
ir löngu síðan, m.a. laga má
nefna „Den farende Svend" og
af kórlögum „Förumannaflokk-
ar þeysa", Nú sigia svörtu skip
in, og ótal mörg fleiri lög.
Á tónlistarmóti norrænna tón
skálda sem haldið var í Kaup-
mannahöfn, skömmu fyrir síð-
ustu heimsstyrjöld, var Karli
veitt sérstök viðurkenning fyr
ir raddfærslu íslenzkra þjóð-
laga, og liggur mikið eftir hann
á þvi sviði. Af flestum ef ekki
öllum íslenzkum tónskáldum læt
ur Karli einna bezt að semja
verk fyrir stórar hljómsveitir.
1 því sambandi má nefna hans
stóra og veigamikla tónverk
„Á Krossgötum" og sinfóníuna
„Es.ja"
Öllum tónlistargagnrýnendum
kemur saman um að Karl búi
yfir miklum sköpunarmætti og
frumleik, og fari sinar eigin
leiðir í verkum sinum. Eflaust
munu mér færari menn skrifa
um tónlistarstörf Karls, enda er
ég algerlega ómenntaður í tón-
list, ég vil aðeins með þessum
linum mínum færa Karli O.
Runólfssyni innilegt þakklæti
fyrir allt það sem hann hefir
gert fyrir mig og islenzkar
lúðrasveitir, óska ég honum svo
góðs og gæfuríks ævikvelds og
vona að hann eigi eftir að
semja mörg og góð tónverk.
Hreiðar Alafsson.
allar byggingavörur á einum stað
Vatnsleiðslupípur
svartar og galvanhúðaðar
FITTINGS - HAGSTÆÐ VERÐ
A BYGGINGAVÖRUVERZLUN
^^7 KÓPAV0GS síivii41010