Morgunblaðið - 15.11.1970, Blaðsíða 12

12
MORGUN'BLAÐ'IÐ, SUNNUDAGUR 15. NÓVUMBKH 1970
„Þær miklti ábyrgðir og
skuldbindingar, scm íslenzk
hrepps- og bæjarfélög ganga í
fyrir atvinnureksturinn á við-
komandi stað, eru nijög
einkennandi í uppbyggingti
byggðarlaga á íslandi,“ segir
Björn Stefánsson, deildarstjóri,
sent í tvö ár hefur notið Vís-
indasjóðsstyrks við rannsókn-
ir á íslenzkunt bytígðarlögum
frá hagrrænu og féiagslegu
sjónarmiði. „Þetta hefur þróazt
svo, þar sem íslenzk sveitarfé-
lög eru flest samkynja at-
vinnulega sem ég kalla en
ósamkynja sveitarfélög við
sjávarsíðuna — þar sem eru
fleiri en 300 íbúar í sjávar-
plássi og fleiri en 200 utan
þess — eru hér aðeins Vopna-
fjarðarhreppur og Ölfushrepp-
ur með Þorlákshöfn."
— Vegna mikils óstöðugleika
í sjávarútveginum, heldur
Björn áfram, hafa oft á tíðum
ili sér sínum fyrir atvinnu.
Það er að mestu einkamál
hvers og eins, þó hann leggi
niður útgerð og flytjist burt.
En á sínum tíma kemur sVo
frystihúsið í Stöðvarfjörð —
að vísu er hreppurinn ekki að-
aleigandi, en það lendir mjög
á hreppnum að tryggja rekst-
ur hússins, einkum með þvi, að
útvega báta til að sjá húsinu
fyrir hráefni. Nú stendur allt
og fellur með frystihúsinu. Því
er annað óhugsandi en hrepps
félagið taki á sig þá ábyrgð,
sem þarf til að húsið gangi vel,
Þetta er og tiltölulega einfalt
allt saman, því Stöðfirðingar
eiga það ekki við nágranna-
byggðarlögin, hvernig þeir
nota hreppsfélagið.
Komdu svo með mér í sjávar
pláss á Nýfundnalandi árið
1968. Á Nýfundnalandi rik
ir miðstjórnaraflið í sveitar-
stjórnarmálum. — 1 þessu
þorpi er atvinnulífið nú sem
værum við á Stöðvarfirði 1945.
„Skipulagið þarf að sveigja
eftir landsháttuma
— rætt við Björn Stefánsson, cleildarstjóra, um
uppbyggingu byggðarlaga á fslandi
komið upp árekstrar milli getu
einstakra atvinnufyrirtækja og
þeirra skuldbindinga, sem þau
hafa orðið að takast á herðar.
Til þess að draga úr þessu
misræmi hafa íbúar byggðarlag
anna gripið til þess ráðs að
taka á sig i auknum mæli sam-
eiginlega ábyrgð á at-
vinnurekstrinum og nota þá
töku hreppsins sem aðaleig-
anda i útgerðar- og fiskverk-
unarhlutafélagi, þó það kunni
að vera, að slíkt sé ekki beint
á stefnuskrá flokksins. Hér hef
ur nauðsyn ráðið.
Hins vegar virðist draga úr
því, að komið sé á fót hreinum
hrepps- og bæjarfyrirtækjum í
útgerð og fiskverkun.
Björn Stefánsson.
hreppsfélagið til þess. Þar sem
sveitarfélagið er samkynja at-
vinnulega eru þessar skuld-
bindingar í þágu allra íbúanna
og því hefur jafnan legið ljóst
fyrir, að þarna er aðeins ver-
ið að taka úr eimjm vasanum
og flytja í annan. Þannig hafa
hreppsfélögin verið notuð til
að efla atvinnulífið á staðnum,
þar sem fólkið er í beinni línu
við það stjórntæki, sem til þarf.
Þessi þróun hefur á engan
máta orðið til vegna einhverr-
ar ákveðinnar opinberrar
stefnu, t.d. ríkisstjórnar, held-
ur hefur þetta aðeins verið
bezta lausnin á knýjandi nauð-
synjamáli hvers tíma á hverj-
um stað. Keðjan hefur teygzt
áfram og svo lokazt hringinn í
kringum landið. Hér virðist
skipta litlu máli, hvernig fylgi
stjórnmálaflokkanna er á hverj
um stað. Til dæmis styðja sjálf
stæðismenn á Stokkseyri þátt-
— Hvernig er þessuni málum
háttað með öðrum þjóðum?
MIÐST.IÓRNARVALD OG
SIÁI.FST.IÓRN
— 1 brezka stjórnkerfinu til
dæmis er miðstjórnarvaldið svo
mikið, að einstök sveitarfélög
mega sig lítt hræra til atvinnu
reksturs. í hæsta lagi mega
þau kannski eiga vatnsveituna.
Hjá okkur er takmörkunin
eiginlega öfug, því það er í
reynd fátt, sem sveitarfélög
hér á landi ekki geta gert. 1
elleftu grein sveitarstjórnar-
laga okkar segir reyndar, að
án samþykkis ráðuneytis megi
einstök sveitarfélög ekki
leggja út í iðnað, verzlun eða
útgerð. Að því er kunnugir
segja mér, hefur það þó aðeins
einu sinni gerzt, að sveitarfé-
Iag sækti um leyfi til útgerðar
— það var Reykjavíkurborg í
stríðslok.
Þau skörpu ski'l, sem hér eru
milli hreppa og kaupstaða og
fjárhagslegt sjálfsforræði
þeirra hafa oröið þeim drjúg
lyftistöng.
Við skulum taka sem dæmi,
að útvega þurfi bát til ein-
hvers staðar. Það er jú ailtaf
að gerast hér hjá okkur.
Allir íbúar staðarins eru
mjög háðir því að það takist að
útvega þetta tæki til að
tryggja hráefni. Jafnvel kaup
maðurinn, sem aldrei kemur
kannske nálægt fiskinum, og
kona hans, sem þó ef til vill
vinnur í frystihúsinu, eiga einn
ig sitt undir því að báturinn
komi. Þannig eru þær skuld-
bindingar, sem til þarf, augljós
ir hagsmunir allra íbúanna og
þeir þurfa ekki að leita tii
bændanna frammi í sveitinni
til að nota hreppsfélagið, því
bændurnir eru í öðrum hreppi.
Ef aftur á móti Skagafjörð-
ur væri ailur eitt sveitarfélag
að sænskri eða norskri mynd,
þyrftu íbúar Sauðárkróks að
leita til bændanna frammi í
firðinum og úti í Fljótum til að
geta skuldbundið hreppsfélag-
ið. Og það má álltaf búast við,
að þeir sem ekki eiga beinna
hagsmuna að gæta beiti sér
gegn málinu. Efalaust skilja
bændurnir frammi í firðinum
þarfir Sauðkræklinga fyrir
nýjan bát en þeir hafa líka sín
sérstæðu hagsmunamál. „Hafið
þið ekki heyrt um kalið hjá
okkur?" Hofsósbúar myndu ef
til vill segja sem svo: „Ja,
okkur vantar líka bát og við
viljum hafa fullt samræmi í
þessum efnum.“ Hvað skvldu
svo F’ljótamenn segja? Strax
þarna geta rekizt á hagsmun-
ir, sem erfitt kann að reynast
að samræma. Ég býst við þvi, að
lausnin yrði oft sú, að ekkert
yrði gert. Það er reynslan frá
sjávarsíðunni í Noregi, þar sem
fleiri byggðarlög eru í einum
hreppi.
Sameining sveitarfélag-
anna á þá kannski ekki upp á
pallborðið hjá þér?
Ég tel það hagkvæmast
fyrir atvinnulega uppbygg-
ingu landsbyggðarinnar, að
þéttbýlið á hverjum stað sé sér
stakt sveitarfélag með fáum
undantekningum þó.
Að flækja saman í eitt sveit-
arfélag fólki, sem ekki á aug-
ljósa samleið í atvinnumálum,
tel ég óheppiilegt. Það sem
skiptir sköpum í atvinnulegu
tilliti hefur reynslan sýnt að er
möguleiki fólksins á hverjum
stað til að taka á sig þær
skuldbindingar, sem því er hag
ur að, án þess að eiga eitthvað
undir öðrum, sem þá ekki eiga
með því samstæða hagsmuni.
Og ég tei — ætti kannski
frekar að spyrja í svona blaða-
viðtali. Er það ekki ein megin-
ástæða þess, hve íslenzku sjáv-
arplássin réttu ótrúlega fljótt
úr kútnum eftir aflabrest og
gjaldeyristap, að á hverjum
stað hafði fólkið sitt eigið
stjórntæki, sem það gat notað
til að rétta við atvinnulíf sitt?
SÖGUR TIL
SAMANBURÐAR
Mig langar til að leggja enn
frekari áherzlu á það, sem ég
hef kastað hér fram með því að
segia þér tvær sögur til saman
burðar:
Hverfum nú til Stöðvarfjarð-
ar á því herrans ári 1945. Þar
rær hver á sinni trillu og menn
salta aflann sjáifir. Engir
stærri bátar eru til. Hvert heim
Þetta ástand er síður en svo
fólkinu i plássinu að kenna.
En það hefur hvorki fjármála-
vald né sveitarstjórnarvald til
að rífa plássið sitt áfram —
fólkið skortir sjálfsforræði.
Miðstjórnarvaldið er í höfuð-
borginní og bankar landsins
og sjóðir eru lokaðir þessu
litla plássi á ströndinni. En
þangað liggur vegur, sem í
engu gefur eftir Keflavíkur
veginum okkar!
SAMTÖIÍ OG SÉRSTAÐA
— En geta ekki íslenzk sveit
arfélög átt einhvers konar sam
vinnu?
íslenzk sveitarfélög eiga
nú þegar með sér margháttaða
samvinnu. Ég hef mikið' veit
því fyrir mér, hvernig koma
má þeirri samvinnu í skipu-
legra form og hún má verða
án þess að nokkru sé spillt i
atvinnumálum eða dregið sé úr
þeirri þjónustu, sem menn nú
geta fengið heima hjá sér.
Annars er ástæða til að
minna á þá skipulagslegu
möguleika, sem reynslan hefur
kennt okkur að eru til, til að
gera smáar einingar efnahags-
lega hagkvæmar. Við höfum
langa og góða reynslu í þeim
efnum ba’ði i sjávarútvegi og
landbúnaði.
í þeim atvinnugreinum eins
og í iðnaði getur tiltölulega lít-
il framleiðsla oft gengið með
góðum árangri — í landbúnaði
eins og tveggja manna fyrir-
tæki og við hraðfrystingu á
fiski frystihúss með nokkra
tugi manns í vinnu. — Hins veg
ar standa slík fyrirtæki illa að
vígi á öðrum sviðum. Til þess
að bæta úr því hafa hér á
landi verið stofnuð lands-
samtök, sem annast sölu á af-
urðum og veita tæknilega þjón
ustu.
Ég er að bíða eftir því, að
öll litlu iðnaðarfvrirtækin, sem
við höfum um allt landið — og
þá skulum við hafa í huga, að
iðnaðurinn er sú atvinnugrein,
sem er talin hafa bezt vaxtar-
Framhald á bls. 21

5 = . ORNINN •
En á sínum tíma keniur svo frystihúsið ,