Morgunblaðið - 22.11.1970, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1970
Jóhannes Bjarnason, verkfræðingur:
Sements verksmið j a
ríkisins á tímamótum
Tekst henni að halda velli?
Sementsverksmiðjan stpndur
um þessar mundir á mjög þýð
ingarmiklum tímamótum. Ýmis
alvarleg vandamál blasa nú við
henni. Verksmiðjan liggur und-
ir margvíslegri gagnrýni. Gæði
sementsins frá henni hafa verið
véfengd, og íslenzka sementinu
hreinlega verið hafnað í nýj-
ustu og stærstu mannvirkin, sem
reist hafa verið hér á landi, eins
og t.d. Búrfellsvirkjunina og Á1
verið í Straumsvík. Sumir halda
því fram, að framleiðsla hennar
sé dýrari en erle«t sement
þyrfti að kosta hér. Og jafnvel
hafa ábyrgir kunnáttumenn á
sviði sements og steinsteypu
varpað fram þeirri spurningu,
hvort ekki væri rétt að leggja
starfsemi verksmiðjunnar nið-
ur.
Island hefur nýlega gengið í
Fríverzlunarbandalagið (EFTA),
sem hefur það að markmiði að
fella niður verndartolla og mun
það óhjákvæmilega gera sam
keppnisaðstöðu verksmiðjunnar
enn erfiðari en nú er.
Til þess að mæta þessum
vanda, verður verksmiðjan að
endurskoða sín mál frá grunni,
rekstur sinn, vörugæði og vöru-
fjölbreytni. Til þeirra hluta verð
ur að nýta til fullnustu þá
reynslu, sem fengizt hefur á 12
ára reksturstímabili.
Til þess að skilja betur
stöðu verksmiðjunnar í dag er
nauðsynlegt að skyggnast til
baka og líta yfir farinn veg, og
þá raunar nokkru lengra en það,
sem rekstrarsaga hennar nær.
Án þess að þekkja nokkuð
bakgrunn hennar og forsögu
verður staða hennar vart skoð
uð í réttu ljósi.
Án þekkingar á því liðna
verður erfiðara að marka fram-
tíðarstefnu hennar.
Á þessum tímamótum í sögu
verksmiðjunnar finnst mér hvíla
nokkur skylda mér á herðum, að
ræða og láta koma fram sumt af
því mikilvægasta, sem ég tel að
reynslan hafi kennt og gefið vís
bendingu um, hvernig beri að
bregðast við hinum ýmsu vanda-
málum, sem nú hrjá verksmiðj-
una. En í stuttri blaðagrein verð
ur aðeins hægt að stikla á þvi
stærsta.
Ástæðan til þess að ég legg
orð í belg nú, þegar málefni
verksmiðjunnar eru svo mjög til
umræðu og ýmislegt þar af
ókunnugleika mælt, er fyrst og
fremst sú, að ég er eini verk-
fræðingurinn, sem hef verið fast
ur starfsmaður verksmiðjunnar
síðan reksturinn hófst. Hef ég
verið ráðunautur Sementsverk-
smiðjunnar varðandi vélar og
vélaeftirlit frá upphafi, jafn-
framt störfum minum við Áburð-
arverksmiðjuna. Sem iðnaðar-
verkfræðingur hef ég því haft
gott tækifæri til þess að fylgjast
með rekstri hennar, kynnast
kostum hennar og göllum, sigr-
um hennar og ósigrum.
Auk þess var ég einn af þre-
menningunum, ásamt þeim Har-
aldi Ásgeirssyni og Jóni Vestdal
í verkfræðinganefndinni, sem
skipuð var fyrir rúmum tveim
áratugum „til þess að ljúka
rannsóknum og undirbúningi að
byggingu sementsverksmiðju
hér á landi.“ En eins og kunnugt
er, lagði þessi verkfræðinganefnd
fyrsta hagkvæma grundvöllinn
að íslenzkri sementsframleiðslu.
Hún hafði uppá, og kannaði
hina miklu skeljasandsnámu í
Faxaflóa, sem gjörbreytti allri
aðstöðu til sementsvinnslu hér á
landi. Þar með vaæ fundið nægi-
legt hentugt og ódýrt aðalhrá-
efni í sement, rétt við bæjar-
dymar á helztu þéttbýlissvæð-
uim landains.
Fram til þess tíma höfðu augu
manna helzt beinzt að skelja-
sandi í fjörum á Vestfjörðum,
sem hvorki var eins hreinn og
Faxaflóasandurinn, né eins mik-
ill að magni til, auk þess sem
lega hans svo fjarri aðalmark-
aðssvæðum semenitts hefði útilok-
að samkeppnisfæra sementsfram-
leiðslu úr honum, samkvæmt áliti
erlendra sérfræðinga, sem um
málið höfðu f jallað.
FORSAGA:
Elztu heimildir um tilraunir til
framleiðslu varanlegs byggingar
efnis á Islandi svo vitað sé eru
frá því á 14. öld, þegar Auðunn
biskup rauði hóf hér kalk-
brennslu úr skeljum, en kalk-
brennsla var undanfari og í ætt
við nútíma sementsgerð. Áfram-
hald varð þó ekki að þessari
kalkbrennslu. Verksmiðjufram-
leiðsla sements í þeirri mynd,
sem við þekkjum, er frá því um
miðja síðustu öld.
Vitað er, að þegar í kringum
síðustu aldamót fóru íslenzkir
menn að hugleiða möguleika á
íslenzkri sementtsframlieiðslu, er
fyrstu afskipti íslenzkra stjórn-
valda af málinu, svo vitað sé,
voru árið 1935, er samþykkt var
þingsályktunartillaga um að
heimila ríkisstjóminni „að verja
allt að 10 þúsund krónum úr rík
issjóði til rannsókna á möguleik-
um um framleiðslu sements hér
á landi og undirbúningi um
stofnun sementsverksmiðju."
Voru i framhaldi af þessari
samþykkt Alþingis gjörðar at-
huganir og áætlun um íslenzka
sementsverksmiðju. Var það árið
1936 og átti framleiðsla hennar
að vera 20 þús. tonn á ári.
Verksmiðjan var hugsuð stað-
sett í nágrenni Reykjavíkur.
Hráefni, sem nota átti, voru þau
helztu, er þá var vitað um:
Skeljasandur frá Patreksfirði,
kísilsýruefnið átti að vera hvera
hrúður frá Ölfusi og Geysi i
Haukadal og leir úr Elliðaár-
vogi.
Eins og við er að búast, sýndi
rekstursáætlun þessarar litlu
verksmiðju, er átti að notast við
þessi fjarlægu hráefni, nei-
kvæða útkomu, og ekkert varð
úr frekari framkvæmdum.
Eftir þetta var unnið svo að
segja óslitið að þessu máli, efn-
isleit og athugun næsta hálfan
annan áratuginn, þar til verk-
fræðinganefndin, sem að framan
var greint frá, lauk störfum sín-
um 1949 með því að leggja fram
2 áætlanir um sementsverk-
smiðju við Faxaflóa, á Akranesi
og í Geldinganesi, sem báðar
sýndu mjög hagkvæma útkomu
hvað sementsverð snerti, miðað
við þáverandi verð á innfluttu
sementi. (Eða aðeins tæpan helm
ing af verði innflutts sements).
Sementsverksmiðjan á Akra-
nesi tók ekki til starfa fyrr en
tæpum áratug eftir að sements-
verksmiðjunefndin lauk þessum
störfum. Þanm árattuig hafði ég
engin afskipti af þessum málum,
þar sem ég á því tímabili starf-
aði eingöngu að undirbúningi og
uppbyggingu Áburðarverksmiðj
unnar.
Eflaust hafa einhverjar að-
stæður breytzt frá því að nefnd
okkar skilaði áliti sínu og athug
unum og þar til verksmiðjan tók
til starfa, þótt ég hafi ekki
fylgzt með því i smáatriðum á
því tímabili af ástæðum, er ég
nefndi. Gengislækkanir og efna-
hagssveiflur okkar þjóðfélags
ba/fa að sjáiifsögðu orsakað, að
áætlun okkar hafi verið endur-
skoðuð oftar en einu sinni áður
en verksmiðjan var endanlega
reist. En ekki tel ég líklegt, að
heildargrundvöllurinn um hag-
kvæmni sementsverksmiðju við
Faxaflóa hafi versnað svo neinu
nemi við nærri áratugs viðbótar
undirbúningsathuganir í sam-
vinnu við eitt færasta sements-
verksmiðju ráðgjafafélag heims.
Bf athugun þess hefði ekki
staðfest niðurstöður sements-
verksmiðjunefndar um hag-
kvæmni verksmiðjunnar, tel ég
útilokað að úr framkvæmdum
hefði orðið. En eins og stendur
hef ég ekki undir höndum síð-
ustu kostnaðaráætlunina.
F.IÁRH AGSGRUND V ÖLLUR:
Eftir að verksmiðjan hóf starf
semi sína, minnist ég þess, er ég
var orðinn fastur starfsmaður
hennar, að því var yfir lýst á
opinberum vettvangi, að verð-
lagi sements frá verksmiðjunni
væri þannig stillt, að það væri
nokkru lægra en verð á inn-
fluttu sementi, þannig að allir
landsmenn hefðu hag af tilkomu
hennar. Jafnframt notaði verk-
smiðjan sinn ágóðahlut til þess
að halda áfram uppbyggingu
sinni. Minnist ég þess ekki, að
þessu væri þá mótmælt með rök
um. Hægt er að slá þvi föstu, að
þegar verksmiðjan tók til starfa
hafi hún verið fjárhagslega heil
brigt fyrirtæki. Enda sýna
reikningar verksmiðjunnar að á
fyrri árum var afkoma hennar
góð. En ein stærsta ógæfa verk
smiðjunnar á þessu sviði var sú,
að hún var aldrei nægilega fjár-
mögnuð. Hún fékk aldrei nægi-
legt fjármagn til þess að hægt
væri að ljúka þeim framkvæmd-
um, sem nauðsynlegar voru fyr-
ir fullan og öruigigan rekstur,
þess vegna var haldið áfram
uppbyggingu verksmiðjunnar
með þvi fjármagni, sem inn kom
og ella hefði getað farið til
greiðslu á stofnlánum og til af-
skrifta. Lánin voru að mikl
leyti i erlendum gjaldeyri og
gengislækkanirnar sáu um, að sá
baggi hlóð utan á sig.
Á 12 ára tímabili hefur oltið
á ýmsu, sem ekki var alltaf hægt
að sjá fyrir m.a. vegna efnahags
sveiflna í þjóðfélaginu. Rekst-
ursgrundvöllur verksmiðjunnar
hefur verið að breytast bæði
vegna utanaðkomandi áhrifa og
innanlands ástands.
Þetta er ekki nema eðlilegt, og
igeriist uim ftesta star'fsemi. Gegn
slíku þurfa öll fyrirtæki að vera
á verði og aðlaga sig breyttum
aðstæðum, ef þau eiga að fá stað
izt.
Á seinni árum hafa æ oftar
heyrzt raddir um. að íslenzka
sementið sé orðið dýrara en inn
flutt sement myndi kosta.
Það er nokkuð, sem ekki á að
þurfa að deila um, því einfalt er
að kanna það á hverjum tíma
og leggja fram staðreyndir í mál
inu.
En eitt vil ég benda á: Sem-
entsverksmiðjan á Akranesi er
hönnuð af einhverjum færustu
sérfræðingum í heimi á sviði
sementsverksmiðja. Hún er búin
hinum fullkomnasta vélabúnaði
og tækjum. Verksmiðjan er stað
sett í næsta nágrenni við helztu
markaðssvæði sements. Aðalhrá-
efni sementsins liggur örstutt
frá verksmiðjunni i mjög að-
gengilegu formi. Eftir 12 ára
reksturstíma hefur verksmiðjan
á að skipa vel þjálfuðu liði. Með
al annars á þessum staðreynd-
um, svo og á þeim athugunum,
er við gerðum í Sementsverk-
smiðjunefndinni ásamt þeim nið-
urstöðum, sem nefndin komst að,
byggi ég þá trú mína, að með
samstilltu átaki og gagngjörri
endurskoðun á rekstri verk-
smiðjunnar og sparnaði á þeim
liðum, sem 12 ára reynsla gefur
til kynna, að endurskoðunar sé
þörf, þá muni verksmiðjan geta
staðizt fjárhagslega samkeppn-
ina við innflutt sement, þótt af-
koma hennar nú síðustu árin
verði að teljast slæm. En þá er
Jöliannes Bjarnason.
líka reiknað með því, að fram-
leiðsla verksmiðjunnar verði
gerð samkeppnisfær hvað gæði
og fjölbreytni snertir, og er ég
þar kominn að annarri hlið máls
ins. Þar er ekki um siður alvar-
legt vandamál að ræða, sem verð
ur að leysa, eigi verksmiðjan að
fá staðizt. Vil ég nú víkja að
þeirri hlið málsins með nokkrum
orðum.
GÆÐI SEMENTSINS
OG FJÖLBREYTNI:
Á rekstrarævi verksmiðjunn-
ar hafa öðru hverju heyrzt
raddir, sem véfengt hafa gæði ís
lenzka sementsins. Gagnrýni er
eðlileg og nauðsynleg hverju
fyrirtæki og við henni verður að
bregðast á jákvæðw hátt.
Alvarlegasta gagnrýnin, sem
fram hefur komið,- er þó sú, sem
sýndi sig i verki, þegar reist
voru mannvirkin við Búrfell og
Straium'Sivík. Þeir venkfræðingair,
sem ábyrgð báru á framkvæmd-
um, neituðu að samþykkja is-
lenzkt sement í verkið vegna
hins háa alkalíinnihalds þess,
sem getur haft óheillavænleg á-
hrif á steypumannvirki, og er
það sérlega alvarlegt hvað snert
ir stórar stíflugerðir og hafnar-
virki, þvi öll viðhaldsvinna á slík
um steypumannvirkjum er erfið
í framkvæmd og kostnaðarsöm.
Hér var uim alvarlegt mál að
ræða fyrir verksmiðjuna, sem
kom ýmsum nokkuð á óvart. Til
þess að mæta þessum vanda var
gripið til þess ráðs að flytja inn
danskt, ómalað sement (gjall) af
þeirri samsetningu, er hinir er-
lendu eftirlitsmenn óskuðu eftir.
Þetta sement var síðan malað
hjá Sementsverksmiðjunni og
selt í fyrmefndar framkvæmdir.
1 staðinn hrúgaðist upp íslenzkt
sementsgjall, sem ekki var mark
aður fyrir í landinu, og
orsökuðust aukin fjárhagsvanda-
mál hjá verksmiðjunni af þeim
sökum. Að lokum var gripið til
þeirra ráða að selja hluta af
þessu gjalli til Danmerkur til að
læfaka á birigðamiutm. Þetita var
að sjálfsögðu neyðarúrræði, þvi
útilokað er að selja íslenzkt sem
ent úr landi nema með tapi.
Hefði hag verksmiðjunnar verið
ólíkt betur komið, ef hægt hefði
verið að selja eigin framleiðslu
til fyrrnefndra mannvirkja, En
eins og á stóð áttu stjórnendur
verksmiðjunnar ekki annarra
kosta völ. Sumum mun finnast,
að þetta sement hefði verið bet-
ur komið í islenzka vegakerfið,
en það mun vera á valdi ann-
arra en ráðamanna verksmiðj-
unnar að taka slíkar ákvarðan-
ir.
Ennþá liggur verksmiðjan með
nokkrar umframbirgðir af
gjalli, sem rekja má til þess
áfalls að geta ekki framleitt sem
ent af þeirri samsetningu, sem
óákað vair eftir í stúrfram-
í stórframkvæmdirnar við Búr-
fell og Straumsvík.
Nú munu meira en 4 ár sxðan
það varð ljóst, að ekki var tal-
ið æskilegt og því ekki sam-
þykkt að nota núverandi fram
leiðslu verksmiðjunnar í virkj-
unarframkvæmdir og hafnar-
mannvirki, þau sem nefnd voru.
Frumvörp hafa verið lögð fyr
ir Alþingi nýlega um geysimikl-
ar raforkuframkvæmdir og vit-
að er, að framhald verður á
Framliald á bls. 17
Sementsverksmiðja ríkisins á Akranesi.