Morgunblaðið - 31.12.1970, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMIMTUDAGUR 31. DESEMBER 1970
Halldór Laxness;
Hernaðurinn
gegn landinu
AF öfoigmselanáttúru sem ís-
lendínigum er lagitn kappkosta
sumlir okkar nú að boða þá
kermíngu innan lands og utan,
eintoum og sérílagi þó í ferða-
auglýsíngum og öðrum fróð-
iefflk handa útt#ndíngum, að ls-
land sé svo ianda að þar gefi á
að lita óspilta náttúru. Marg-
uir reynir að svæfa minnimátt-
airikend mieð skrumi og má vera
að okkur sé nokkur vorkun 1
þessum pósti. Hið sanna i mál-
inu vita þó ali'ir sem vita vilja,
a® ísiand er eina landið i
Evrópu sem er gerspilt af
mannavöldum. Því hefur verið
spiit á umliðnum þúsund árum
samtímis því að Evrópa hefur
verið ræktuð upp. Nokkur
svæði í miðjarðarhafslöndum
Evrópu, einkum Grikkland,
komast því næst að þola sam-
anburð við ísland að þvi er
sniertir spilllíngu lands af
mannavöldum.
Menn komu hér upphaflega
að ósnortnu heiðalandi sem
var þéttvaxið viðkvæmum
niorðurhjaragróðri, lýragi og
kjan'i, og sumstaðar hefur
raálgast að vera skógland;
hér var lika gnægð smárra
blómj urta; og mýrar vaxn-
ar háu grasi, sefí og stör, mor-
andi af smákvikindum alílis-
konar og drógu að sér fuigla
svipað og Þjórsárver gera enn
þann dag i dag.
Mart beradir til þess að fólk
er hér settist að hafi l'itið á
náttúru íslands eirasog bráð
sem þama var búið að
hremma. Skynbragð á fegurð
larads var ekki til í þessu fólki.
Silikt kom ekki tiil skjalanna
fyren þúsund árum eftir að
hiragað barst fólk. Á þrettándu
öld skritfar Snorri Sturluison
bók um eitt fegursta land
heimsiras, Noreg, rúmt reiknað
1000 blaðsiður, án þess séð
verði að höfundi hafi verið
kuran, aukin heldur meir, sú
hugmynd að fallegt sé I
Noregl Orðið fagur á isilensku
þýddi reyndar bjartur áður
fyrri. Sú hugmynd að náttúran
sé fögur er ekki ruranin frá
sveitamönnum, heldur fólki úr
Stórborgum seinni tima, og
raáði loks til okkar lsiendínga
úr Þýskalandi gegnum Dan-
mörku í tíð afa okkar. Náttúra
verður auðvitað ekki faReg
nema í samanburði við eitthvað
annað. Ef ekki er tiQ nerna
srveit er náttúran ekki fallleg.
„Óspiit náttúra" er þvi aðeiras
falllleg nú á dögum að hún sé
borin sarnan við borgir þángað
sem meran hatfa fiúið af því
sveitin veitti þeim ónóga 15fs-
aiíkomu; og búa þar nú við
vaxandi óhægindi, sumstaðar
einsog í vítfi.
★
Hafi einhvemtíma verið
hlýrra og lygnara hér en núna,
þó ekki hefði verið nema í þús-
und ár, til dæmis á þeirri tið
sem tré urðu hér eirais stór og
viðarbolurinn steingerði af
Veisttfjörðum, sem ég sá einu-
sinni, og hafði minnir rniig á
aranað hundrað árhiríraga, þá er
ekkert þvi tili fyrirstöðu að Is-
land hatfi alt verið grænt,
kaniski skógur á Spnengiisandi.
Að hinu lieytiniu hatfa menn séð
landsvæði sem í æsku þeirra
voru græn og fögur vetrða að
Sprenigisandi.
Vindar voru ugglaust orðnir
óvinir gróðurs á háfendinu fyr-
ir landnámstíð. Síðan kom
mannfólk iraeð búsmala siran og
gekk í láð með viradlnum með
því að etja beitarfé á viðkvæm-
ar seinvaxnar jurtir uppsveit-
anna; roenn voru að leita sér
að tiHveruhomi hver og einn
útafyrir sig. Suimt þessara
hálendishygða heflur að því
menn hyggja lagst atf aftur
vegna örfokc um það liaradnám
var úti. Geitur og sauðfé, svo
og smávaxinn miðaldanautpen-
íragur, einsog hraúta sú bar vott
um úr SurtshelM sem árfærð
var tii A.D. 930, alt gekk úti
vetrar og suraiar. Búsmaldnn
nagaði ofand moM þann gróður
sem fyrir var; og Vindurinn
var búinn að feykja moMinni
burt áður en hægfara græöi-
máttur þessa kakla loftsdaigs
fengi ráðrúm tii að bæta í
skörðin.
Af ömefnum má skilja að
þessir menn hafi alið með sér
aikurvonir í hinu nýa landi; en
ef þeir ekki brendu kjörrin í
dölum og á nesjum til að Æá sér
atour, þá gerðu þeir það I
fjands'kaparskyni hver við ann-
an ef trúa má fomsöguim. Þetta
var jámaMarfólk án aðgángs
að jámi; þeir urðu að gera til
kollla etf þeir áttu að geta járn;
og þar hatfa einkum kjarrskóg-
aimir mátt gjalda afhroð. Auk
þess var skjólgróður landsins
höggvinn til eldsneytis alt
frammá okkar dag. Með hverrt
kynsllóð sem kernuir og fer
verður flagsærið æ rneira höf-
uðeinikenrai landsins. Eran i dag
verður miklu meira land ör-
foka á áiri hverju en nemur ár-
legri viðbót í ræktun.
Á síöuistu áratuigum ha-fa
menn verið verðlaunaöir af
hinu opinbera fyrir að ræsa
tfram mýrar, ffiflseigustu gróð-
ursvæðl landsiras, undir yfir-
skini túmræktiar. Seiigar rætur
mýragróðurs.ins hadda gljúpum
jarðvegiraum saiman og vatnið
nærir fjöMa lífrænna efna í
þessum járðvegi og elur smá-
dýralíf sem að sdnu leyti dreg-
ur til sin fugla. Mýramar eru
stundum kaldaðar öndumarfæri
landslns. Þúsundir hektara af
mýrum standa nú með opnum
skunðuim sem riistdr hatfa verið
i þeirn tilgángi að draga úr
laradinu ailt vatn; siðan ekki
söguna meir: eftilvilll var
aldrei meindragin í allvöru að
gera úr þessu tún. Fer ekki
að verða mál til að verðlauna
menn fyrir að moka ofaní þetta
aftur? Þegar mýrar eru ræst-
ar fram til aö gera úr þeim
valllendi er verið að herja á
hið viðkvæma juirta- og dýna-
ríiki laradsins. Skilja menn ekki
að holt og melar og aðrar eyði-
merkur á ísiandi urðu til við
það að vaMendið blés upp? Það
hefði verið nær, að minstakosti
á síðustu áratuguim, að hvetja
bændur tW að gera tún úr holt-
um og melium: þar er það
vallendi sem rányrkjan heáur
snúið í eyðimörk; friða síðan
mýrarnar með Ilöggjötf
★
Þó það sé einsdæmd í Evrópu
að löndum hafi verið spfflt af
mararaavöldium einsog á Islandi,
þá mættd það vera okkur nokk-
ur huiggun að vera ekki eiras-
dasmi í heiminum samandlögð-
um. Norðuirafrlkuströndin var
til forna komhlaða Rómaveíld-
is. Eftir fafll Róms tindust
hjarðmenn úr arabalöndum iran
í akurlönd þessi yfirgefin og
'fluttu með sér geitfé og sauð-
fé eirasog okkar fólk. Sauð-
kindin og geitin eru eintt'ægt
íylgifé frumstæðra bænda;
áuðkenni vesaUa þjóðfrraenn-
inga; rúsisar kaflla þennan fén-
að kýr fátaeka mannsins. Gróð-
uríendum fornaldarinnar, þar
sem nú er Alisír, var snúið í
miefla hoit og sanda nákvæm-
lega einsog hér á ísfliandi. Enn
í dag má sjá í Afriku hjarð-
rraenn standa yfdr fé síniu nótt
sem nýtan dag að halda því á
beit í holtum þessum og vera
að mutra því -til í landinu efti-r
þvl hvar faWa skúrir og ein-
hverjum holtagróðri kann að
skjóta upp. Þama er reyndar
hægt að hafa sauðfé úti alllara
ársinis hring etf rraaður er nógu
fátækur til að idggja úti með
flé sírau eða nógu mikdlW sjeik
tifl að eiga nokkur þúsund roW-
ur í vörsfliu ekki vefllframgeirag-
inraa smalamanna, en situr
sjáltfur einhverstaðar þar sem
romrnið er skeirafct ómælt.
Lönd suðurhjarans ein, svo
sem Argentíraa, hánga enn í
því, amik sumstaðar, að hatfa
náttúríeg skiiyrði til sauðfjár-
ræktar. í Pataigóníu geingur fé
sjáltfala vetfur og sumar í
vörslu ríðandi fjárhirða og
ekki ótitt að einn sauðamiflijón-
eri eigi þar 100—200 þúsunda
hjörð. 1 svona flöndum er eirag-
iran tefljandi kostnaður við
fraimfleiðslu sauðakjöts nema
slátrunarkostnaður. Ætfli Isfland
sé etoki einna óhenta-st land
og miest öfugmæli tiíl sauðfjár-
ræktar af ölflium löndum
heimis? Það er amk eitft þeirra
fáu sauðfjárlanda þar sem
ekki er hægt aö vera útí haga
og gæta hjarðar siranar á jófla-
nóttina einsog hraðamir gerðu
í Betllebem, heddur verðiur hjá
ofck-ur að heya þessarí skepnu
vetrarforða með ærn-um til-
kostnaði og reisa yfir hana hús
þar sem hún er látdn dúsa
h-elmiíng ársiras, stundum meira
að segja alin á komi vestan
um hatf, og samt í meira lagi
óbeysin á vorin; anrak svo hor-
uð rraesta-lt árið að hún er ekki
Sláturhæf raema fláar vifcur á
hauistin. Að suimrinu er þessi
blessuð skepna llátira darka í
lan-din-u eftirlitsflaust og naga
það í rót etf svo vill verkast
þáragað tffl moldira er 1-aus handa
vindiraum. Fjárhagslegur
grundvöllur s a-u ðakj öts fr am-
leiðsflu á ísflandi Miggur annars
utan takmarka þesisiarar grein-
ar.
★
Nú, þegar ætfla mætti að nóg
væri að gert um sinn í náttúru-
spilfliíraigu og kom-in-n tflmi tffl að
spyma við fæti, þá bætiist nið-
urbrotfsöfluim landsins stórtæk-
ari liðstyrkur en áður var til-
tækur.
Tifl „að bæta flfifsiskfflyrði al-
meraraínigs" hef-ur raú verið sett-
u-r upp bont-ór á vegum Iðn-að-
armálaráð-uraeytisins, nefndur
Orkustofnun, og á að undirbúa
hér stóri-ðj-u sem knúin sé a-fM
úr vötrauim landsins.
Mér skiist að stórdðja þýði
svi-pað og lykifliðnaður, og sé
hluitverk hennar að breyta í
vin-sfliuhæft ásiigkoimulag þeim
efraum sem -liggja til grundvaW-
ar smáiðjiu eða neysluvöruiðn-
aði; uradir stóriðj-u h-eyrir
nám-urekstur, miáflmbræðsfla,
efnaiðna-ður, oliu-hrein-sun og
þesshátltar. Svona iöja heimtar
óhemjuimifcið ratfmagn en fáar
hendur. Neysttiuvöruiðnaður, til
að mynda sikógerð eða klæða-
verksmiðja, eða segjum út-
varpstækjasimí-ði, notar að öðru
jöfrau margfallt vinnuafl reikn-
að í mannshöndum á við
máflm-bræðsiu eða aliuhreirasun.
Ef vi’ð hetfðum laigvklkni til að
útbúa og „fllytja út“ eirahverja
iðnaðarvöru sem aðrir vildu
raýta, þá væri íslendíngum
lagður atvinnu-grundvöKLur sem
stóriðja getfur aidrei 1-agt.
Draumurinn um verksmiðju-
rekstuir hér á landi og ísflfend-
iraga sem verksmiðj-ufðlk er
ek-ki raýliund-a; slkáM síðustfu
aldamóta sáu í vondraum-um
sírauim „giaðan og prúðan" iðn-
verkalýð á íslandi. Fyrir
skömmu sá ég hatft eftir einum
forg-aung-umanni stfóriðju á ls-
lan-di, í u-mræðum á máltfundi,
að eiraa vonin til þess að ís-
lendínigar gætu liifað „mann-
særraaradi llífi í þessiu laradi"
(orðatiltækið hefur heyrst áð-
ur), sé sú að gera þjóðina að
verkamönmuim erlendra stór-
iðjufyrirtfæk ja. Hin-um stór-
huga iðntfræðingi láðist að geta
þesis sem hann veit mikfl-u bet-
uí en ég, að stóriðja með nú-
tím-asniði notar mjög sjáfltf-
virka tækni og kemist af með
hverían-di litinn mannatfla;
ekki sí-st málmhræðsliur einsog
hér eru hiugsaðar. Ekki er tfyr-
ir það að syn-ja að fé sem flýt-
ur til ríki-ssjóðis frá útil’endum
stóriðjuifýrirtækjum starfandi
í landinu, einlkum af söliu á raf-
mag-ni, gæti orðið einhver smá-
vegis búbót hjá því opin-bera
þó svo hafi enn ekki orðið, því
saila ratfmiagnis til Stfraumsvík-
ur er, reiikníngsttfega, rekin með
tapi; þjóðartekjur okkar af ál-
bræðslunwi eru ekki aðrar en
dagiaun þeirra verkamanna
sem þar vinna og ekki eru
flei-ri en m-enn sem starfa að
iandbúraaði í meðaflsveit á Is-
-latraöi. Erlend stfóriðja hér er
þanniig þýðingarflaus fyrir is-
l-erasikan iðnvöxt. Ratfmagnssalia
t-ifl útfl'endra stórfyrirtækja er í
raun rétftri aöeinis versfliun rík-
isin-s m-eð réttindi; þau kaup
snierta aðedras óveruifega is-
1-enskara vinnumarbað, fram-
-leiðni og u-tanríikiisversliu n. Ann-
ars eru þau mál eikki til urai-
ræðu hér.
Vandræðin byrja þegar stotfn-
un, sem fæst Við niðurskipun
orkuvera harad-a einhverri t-il-
vonaradi stóriðju, veitir virkjun-
arfyrirtækjum fríbréf til að
darka í landinu ein-sog naut í
flagi og jafnvel hyilaisf -tdil þess
að skaðskfemma elllegar leggja
í eyði þau sérstök pláss sem
vegna landkosta, nátftúruidýrðar
eWiegar s-agnheflgi eru ek-ki að-
eiras i-sliensku þjóðinni hjart-
fóligin, hfeldur njóta frægðar
um víða veröM sem nokkrir
eftiriætisgimistfeiinar jarðarinn-
ar.
Ég s-agði að vandamálið væri
ekki stóriðja sem dembt væri
yfir okkur með offorsi að
nauð-s'ynjala-uisiu. Vandamáiið er
oftrú þeirna í Orkustofnun á
endalausar málmbræðsflur sem
eigi að fylfla þetta 1-and. Þá
fyrst er larad og iýður í hásk-a
þegar svona kontór ætl-ar með
skirskotun til reikníngsstfokks-
ins að afim-á einis ma.rga heflga
staði ísflands og hæg-t er að
komasit yfir á sem skemmstum
tfím-a, drekkja frægum bygðar-
lögum í vatrai (tóttf kíílórraetrum
atf Laxándall í Þíngeyarsýsflu
át'ti að sökfcva samfcvæmt áætl-
un þeirra), og h-elst fana í stríð
við alt sem lífsanda dregur á
Isflandi.
★
Nokkrir flátækir bændur hafa
laungum átlt bú siín kríngum
fjaWavatn á fom-u jarðelda-
svæði s-em er eitt m-eðal nátt-
úru-undra heimsims, Mývatn.
Hér h-efur orðið tifl gegraum tíð-
ina ei'tthvert fegursta jafnvægi
sem þekt er á bygðu bóli í
sambúð mann-a við l'itfan-di
raáttúru. Ótiefljandi eru þeir
raátt-úruiskoðarar og visinda-
rraenn og raátitúruverndarmenn,
svo og lœrdómsimenn aiWiskonar
og lisitameran hvaðanæva úr
heimi, sem taflað hafa og skriif-
að í sömu veru og þýskur
fræðimaður og fó-ngángsmaður
náttúruvemdar í iandi sírau,
dr. Panzer, gerði í sumar leið:
„Laxár- og Mýva-tras-svæöið er
sérstæðasta og dýrmætasta
vatnaisvæði í heimi frá líffræði-
leg-u og nátftiúruifræðiii-eg-u sjón-
arrniði séð,“ skrifar hann.
Við Mýva-tm bj-ugg-u til