Morgunblaðið - 08.05.1971, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐBÐ, LAUGARDAGUR 8. MAÍ 1971
21
— Niðursuðu-
iðnaðurinn
Framliald af bls. 17.
ur. Þessir kostnaðarliðir skulu
nú athugaðir hver fyrir sig.
1) hrAefni
Við kaup á hráefninu kemur
tvennt til greina: verðið og
greiðslugetan. Miðað við sömu
gæði skuium við ganga út frá
því, að verðið sé það sama, bæði
fil innlendra og erlendra aðila,
en þá kemur að greiðslugetunni.
Erlendir kaupendur hafa oftast
greiðsluna á reiðum höndum, en
þeir íslenzku þurfa að fá gjald-
frest. Þessu veldur skortur ís-
lenzkra niðursuðuverksmiðja á
eigin rekstrarfé. Eigi þessar
verksmiðjur því ekki að missa
af kaupunum, verða þær að út-
vega sér lánsfé, en það er oft
hægara sagt en gert, einkum þeg
ar lánastofnanirnar hafa ekki
trú á niðursuðuiðnaði yfirleitt
hér á Islandi. Hér við bætast
svo lánskjörin, ef lánið fæst, s.s.
vextir, lánstimi o.fl. Þessi fjár-
skortur, eða segjum heldur þessi
fátækt, íslenzkra niðursuðuverk
smiðja, hefur oft haft geigvæn-
legar afleiðingar, sem sé þær,
að verksmiðjurnar hafa freist-
ast til að kaupa með hagstæð-
ari kjörum lélegt hráefni, sem
erlendir keppinautar viija ekki.
Geta allir séð, hvað slíkt hefur
í för með sér fyrir gæði ís-
lenzkra niðursuðuvara og álit
þeirra erlendis.
2) UMBtJÐIR
Algengustu umbúðirnar um
niðursoðnar og niðurlagðar fislc
afurðir eru dósir úr blikki eða
áli og glös eða krukkur úr gleri.
Auk þessa koma álímdir miðar
eða steinprent og kassar úr
bylgjupappa. Verð umbúðanna
er tiltölulega stór hluti af fram-
leiðslukostnaði niðursuðuvara,
einkum ef tii þeirra er vandað,
en það er nú orðið óhjákvæmi-
legt, ef varan á að vera útgengi-
leg. Glös og krukkur úr gleri
eru allar innfluttar ásamt
steinprentuðum málmlokum.
Verð á þessum umbúðum er
þeim mun hærra hér á landi, en
erlendis, sem svarar flutnings-
kostnaði, en hann er allmikill
vegna þess, hversu þær eru
þungar. Um innfluttar dósir
gildir það sama. Þyngdin er að
vísu tiltöluiega minni, en í stað-
inn kemur að mikið er flutt inn
af samsettum dósum, tilbúnum,
og miðast þá farmgjaidið við
rúmmál, sem er óhagkvæmt.
Þrjár íslenzkar niðursuðuverk-
smiðjur framleiða dregnar dósir
til eigin nota, en fiytja inn lok-
in, og er að þvi nokkuð hagræði.
Erlendar niðunsuðuverksmiðj-
ur þurfa að sjálfsðgðu flestar að
sækja dósirnar að, en aldrei um
svo langan veg sem íslenzkar
verksmiðjur.
En hér kemur fleira til greina.
Erlendu verksmiðjurnar geta
fenigið sínar dósir og glðs með
mjög li'tlum fyrirvara og þurfa
því ekki að liggja sjálfar með
birgðir að nokkru ráði, auk
þess sem þær geta alltaf fyrir-
varalítið fengið hvers konar
gerðir, sem þær kann að vanta.
Þar við bætist, að vegna meiri
viðskipta fá þessar ertendu
verksmiðjur flestar betri kjör,
og bæði hönnun og steinprent
og annað prent á umbúðunum
verður þeim ódýrara en litlum
verksmiðjum norður á Islandi,
sem varla vita hvað þær vilja
eða hvað þeim hentar hverju
sinni. Allar þær mismunandi gerð
ir af litprentuðum dósamiðum,
sem búnar hafa verið til fyrir
íslenzkar niðursuðuverksmiðjur
og notaðar á nokkra tugi eða
hundruð þúsund dósa, hafa kost
að mikið fé. Er það mikli sorg-
arsaga og mikil blóðtaka fyrir
slíkan hvítvoðung sem islenzk-
an niðursuðuiðnað.
3) VINNA
Hluti vinnunnar af fram-
leiðslukostnaði niðursoðinna og
niðurlagðra fiskafurða er mjög
mismunandi eftir því, hver var-
an er. Við framleiðslu á sardin-
um, gaffalbitum og sjóiaxi er
mjög mikil vinna, þar sem pökk
unin er handavinna og skurður
lika að nokkru leyti. Álíming
miða i höndum getur og orðið
mikið verk, ef dósimar eru litl-
ar. Hér verður ekki gerður sam-
anburður á verkalaunum á Is-
landi og hjá keppinautum okkar
erlendis, en vikið að öðrum
þætti þessa kostnaðarliðar, sem
eru afköstin. Það er augijóst
mál, að við þessi störf, eins og
önnur, þarf æfingu, auk þess
sem vinnuhraðinn fer eftir
áhuga hvers og eins. Vegna
þess, hve niðursuðuiðnaðurinn
er ung atvinnugrein hér á landi
og vinna við hann stopul, þá er
hér ennþá mjög fátt fólk með
góða þjáifun i þessum störfum.
Meginhlutinn af starfsfólkinu
er því alltaf byrjendur. Af þess-
ari ástæðu verður ákvæðisvinna
óvinsæl hjá meiri hluta starfs-
fólksins, þó að hinir, sem meiri
þjálfun hafa, myndu gjarnan
vilja taka betur til hendinni, ef
það væri metið í kaupi. Afköst-
in eru þvi yfirleitt lítil í þess-
ari vinnu hér á landi.
Vegna þess, hversu margar
greinar fiskiðnaðar á Islandi
eru árstíðabundnar, hefur nokk
uð borið á því, að fyrirtæki hafa
reynt að grípa til niðurlagning-
ar á sjólaxi eða gaffalbitum, þeg
ar ekkert annað er að gera.
Þetta fyrirkomulag hefur þá
kosti, að hægt er að halda fólki,
sem annars mundi tapast, og
meira af fastakostnaði fyrirtæk
isins kemur að notum. Þeir ókost
ir fylgja þessu aftur á móti, að
þjálfun og afköst fólksins í nið-
urlagningunni aukast lítið, og
framleiðsla þess verður líka árs-
tíðabundin, sem hún annars
þyrfti ekki að vera. Þessi hátt-
ur á framleiðslu er nú hafður í
tveimur fyrirtækjum hér á landi,
og er eftir að sjá, hvort hann
bætir aðstöðu þerira.
4) FASTAKOSTNAÐUR
Til fastakostnaðar teljast hús,
vélar og tæki, ennfremur laun
stjórnenda og fastráðinna starfs
manna. Verksmiðjuhús munu oft
ast dýrari hér en hjá nágrönn-
um okkar í NV-Evrópu, bæði
vegna meiri flutningskostnaðar
á efni og vegna innflutnings-
tolla, auk þess sem hér er oft-
ast meira til þessara húsa vand-
að af veðurfarsástæðum. Vélar
og tæki eru hér og því dýrari
sem nemur flutningskostnaði og
tolium. Samkvæmt ályktun Fél.
ísl. iðnrekenda í apríl s.l. var
fjárfestingarkostnaður í iðnaði
þá 20—40% hærri á Islandi en í
öðrum löndum.
Það sem mestu munar fyrir ís-
lenzku verksmiðjumar er þó
slæm nýting. Hús og vélar, sem
aðeins eru notaðar hluta úr ár-
inu, eru mikil byrði á framleiðsl-
unni, og þá ekki síður föst laun,
sem greiða verður, hvort sem
verksmiðjan er í gangi eða ekki.
Slæm nýting á húsum og vél-
um og starfskröftum fastráðinna
manna, er annars algengt fyrir-
brigði í íslenzkum fiskiðnaði.
Þess vegna er aukin fjölbreytni
í framieiðslu fiskvinnslustöðva
yfirleitt æskileg, þannig að unnt
sé að vinna úr margvíslegu hrá
efni og á öllum tímum árs. Þetta
getur farið vel, svo lengi sem
ekki er um mjög sérstæða fram-
leiðslu að ræða, en í nokkrum
greinum niðursuðuiðnaðarins er
einmitt sérhæfingin nauðsyn-
leg. Þarna gæti þó fundist ein-
hver meðalvegur, þannig að
fiskvinnslufyrirtæki, sem hefði
bæði frystingu og söltun á hvers
konar venjulegum fisktegund-
um, gæti sérhæft nokkurn hóp
fastráðins starfsfóilks, til þess að
framieiða ákveðnar tegund-
ir niðursuðuvara, eina eða tvær,
á þeim árstima, þegar ekki er
annað að gera. Með góðri stjóm
og góðum geymsluskilyrðum,
bæði fyrir hráefni og fullunna
vöru, ætti þetta að geta tekizt.
5) FLUTNIN GSKOSTN AÐUR
Vegna fjarlægðar Islands frá
þeim löndum, sem það hefur mest
skipti við, verður flutnings-
kostnaður milli landa tiltölulega
mikill fyrir íslenzkar niðursuðu
verksmiðjur, þvi auk þess sem
þær þurfa að koma frá sér fram
leiðslunni, verða þær oftast að
flytja inn umbúðirnar. Þessi
flutningur umbúðanna fram og
til baka getur orðið mjög tii-
finnanlegur útgjaldaliður, þegar
um samsettar dósir eða gier
krukkur er að ræða. Hér við
bætist að oft verður að umskipa
vörunum við flutninga milli
hafna á Islandi. Bætast þá við
aukafarmgjöld og kostnaður af
útskipun og uppskipun vörunn-
ar. Þessi kostnaður er t.d. um
2 þús. kr. á tonnið milli Isa-
fjarðar og Reykjavikur. Enn-
fremur bætist hér við, að skips-
ferð er ekki adltaf fáanleg á
þeim tíma og á þann stað, sem
kaupandinn óskar, og kælirúm
fyrir niðurlagðar vörur eru
ekki tii i íslenzkum skipum,
nema að taka undir þær heilar
frystilestar, sem auðvitað yrði
alltof kostnaðarsamt fyrir nokk
ur tonn af vörunni i
hvert skipti.
ANNAR KOSTNAÐUR
Af öðrum kostnaðarliðum, sem
eru þungbærir fyrir islenzkar
niðursuðuverksmiðjur, er fyrst
að geta útflutningsgjaldanna,
en þau eru eins og er 2,9% af
fob-verðd og 1900 kr. per tonn,
Hér bætast við margs konar
skattar og gjöld önnur til ríkis
og bæja, sem til samans eru
mjög þung byrði fyrir byrjend-
ur i þessari atvinnugrein, sem
eiga að keppa á erlendum mörk
uðum við rótgróin fjársterk fyr-
irtæki.
Þessi aðstöðumunur kom
greinilega fram við inngöngu Is
lands í EFTA. Var munurinn
svo mikill, að breyta varð á sið-
asta Alþingi íslenzkum skatta-
lögum allverulega tii þess að
jafna metin.
Af því, sem hér hefur verið
greint frá, er mjög mikill mun-
ur á aðstöðu hjá íslenzkum og
erlendum niðursuðuverksmiðjum,
þeim íslenzku í óhag. Liggur sá
munur einkum í: skorti á rekstr-
arfé, erfiðleikum við öflun
réttra umbúða á réttum tíma og
háu verði á umbúðum, litlum
afköstum hjá starfsfólki vegna
litillar þjáifunar, slæmri nýt
%igu á húsum og véium, svo
og fastráðnu starfsfólki, mun
meiri fjárfestingarkostnaði, en
gerist annars staðar, óhentugum
samgöngum og háum farmgjöld-
um, vegna fjarlægðar frá öðr-
um löndum. Væri framleiðsla ís-
lenzka niðursuðuiðnaðarins 10
sinnum meiri en nú, mundi þessi
aðstöðumunur minnka verulega.
öflun umbúða yrði auðveldari
og þær ódýrari, afköst fólksins
yrðu meiri, nýting á húsum og
vélum yrði betri og fastakostn-
aður mundi lækka, flutningar
yrðu hentugri og ódýrari vegna
vaxandi eftirspumar.
En er mögulegt að tifaida
þessa framleiðslu? Já, auðveld-
lega. Ástæðan er sú, að héðan
frá íslandi kemur 'mikið af þvi
bezta hráefni, sem notað er i
þessum iðnaði. Beztu ufsaflök-
in til sjólaxframleiðslu koma frá
Islandi. Mest af þeim grásleppu
hrognum og þau beztu, sem not-
uð eru til kavíarframleiðslu i
Danmörku og Þýzkalandi, koma
frá Islandi. Mest af þorskhrogn
unum og þau beztu, sem soðin
eru niður í Danmörku og Noregi
eða gerður úr kaviar í Sviþjóð,
þau koma frá Islandi, Og síðast
en ekki sízt, bezta síldin, sem fá-
anieg hefur verið til framleiðslu
á gaffalbitum og kryddsildar-
flökum kom frá íslandi, meðan
sá fiskur var hér til. Um síld-
ina ríkir mikil óvissa í bili að
minnsta kosti. Hér er nú barizt
um hverja síid, sem veiðist og
verðlagning og sölur með ævin-
týrablæ, eins og oft áður. Það
er einkennandi fyrir íslenzku
síldina, að hvort tveggja er allt
af jafn óútreiknanlegt, göngur
hennar og söiuverð. Það er þvi
ekki að undra, þó að félítil fyr-
irtæki, eins og íslienztoai- niður-
suðuverksmiðjur, eigi stundum I
erfiðleikum,' þegar sækja þarf
hráefnið á svo óstöðugan mark-
að, eins og t.d. saltsíldarmarkað
inn, en við hann er fersksíld-
arverðið líka oftast miðað.
Hvað snertir ufsaflökin, grá-
sleppuhrognin og þorskhrognin,
þá hefur Island þar i dag al-
gera lykilaðstöðu. Það er alger-
lega á vaildi Islendinga, hvað af
þessu hráefni verður. Hvort þeir
selja það erlendum keppinaut-
um, eða vinna úr þvi sjálfir.
Árið 1970 voru flutt héðan út
1254 tonn af söltuðum grá-
sleppuhrognum fyrir 109 miil-
jónir króna, en 67 tonn af grá-
Sleppukavíar fyrir 15 millj.
Þannig fóru aðeins 5% af
af söltuðu hrognunum til kavíar
framleiðslu hér heima, en þessi
hluti gaf 12% af útflutningsverð
mætinu. Hefði verið lagður hér
niður kavíar úr öllum hrognun
um hefði útflutningsverðmæti
þeirra orðið nær 300 milljónum
króna og erlendi markaðurinn
þá aigerlega kominn í hendur ís-
lendinga.
Hér hefur nú verið gerð grein
fyrir kostnaðarhlið þessarar
framieiðslu, niðursuðu og niður
lagningu fiskafurða á Islandi.
Skal nú vikið að tekjuhliðinni,
þ.e. verði afurðanna á eriend-
um mörkuðum. Hvað snertir
sölu á íslenzkum niðursuðuvör-
um erlendis, þá er hún vægast
sagt í molum. Otar þar hver sín-
um tota, og samvimna er engin.
Samtök niðursuðuverksmiðja
eru að visu til, en þau eru lítið
nema nafnið.
Þvi er ekki hægt að neita, að
það sem komið hefur fótunum, ef
nokkrir eru, undir niðursuðu-
iðnaðinn hér á landi, eru aðal-
lega jafnkeypisviðskiptin við
Tékkóslóvakíu og Sovétrikin.
Allt frá þvi 1958 hafa íslenzk-
ar niðursuðuvörur verið teknar
inn i viðskiptasamninga við
þessi lönd. Nokkur markaður
hefur alltaf verið í V-Evrópu
og Bandaríkjunum, en miklu
minni, þar til nú síðustu árin, að
talsvert hefur verið selt af nið-
ursoðnum þorskhrognum til
Bretlands og kippers tii Banda-
rikjanna. Innflutningstollar úti-
ioka nær alveg innflutning til
landa Efnahagsbandalagsins, en
eftir inngöngu Islands i EFTA
batnaði mjög aðstaðan til landa
þess bandalags.
Varðandi markaðsmálin skal
nú gerð nokkur grein fyrir
könnun þeirri, sem kanadíska
fyrirtækið Stevenson & Kellogg
gerði á markaðsaðstöðu islenzka
niðursuðuiðnaðarins árið 1969,
en skýrslu um könnun þessa gaf
fyrirtækið út í febrúar 1970.
Aðalniðurstöðurnar i skýrsl-
unni eru þessar:
Aðstaða fslands i sainningum
við Sovétríkin um verð á ís-
lenzkum niðursuðuvörum er ís-
landi mjög óhagstæð, enda verð-
ið lægra en gerist annars stað-
ar. fsland getur engin áhrif haft
á verð eða eftirspurn vörunn-
ar i Sovétrikjunum, auk þess
sem markaðurinn þar getur lok-
ast fyrirvaralaust.
Það er auðveidara fyrir fs-
land að ná tiltölulega litlum
liluta af stórum markaði, en stór
um Iiluta af litlum markaði.
Sovétríkin flytja nijög lítið inn
af niðursuðuvörum, Bretiand og
Bandaríkin flytja aftur á móti
mjög mikið inn af þessum vör-
um og Frakkland og V-Þýzka-
land mikið. fsiand á því að
keppa að því, að komast inn á
markaðinn í Bretlandi og Banda
ríkjununi fyrst og fremst, en
einnig í Frakklandi og V-Þýzka-
landi.
fsland á einkum að leggja
áherzlu á framleiðslu dýrustu
tegunda af niðursuðuvörum, þ.e.
vörur, sem aukast mjög að verð-
mæti við vinnsluna og vörur,
sem ætlaðar eru sælkera mark-
aðinum sérstaklega. Slikar teg-
undir eru t.d.: kaviar, sildarsar-
dínur, kippers, rækjur, þorsk-
hrogn, silungur, gaffalbitar og
kryddsildarflök.
Verðlitiar niðursuðuvörur,
sem framleiddar eru i stórum
stíl og aukast lítið að verðmæti
við vinnsluna eru ekki lieppileg
framleiðsla fyrir fsland.
fslendingar miða söluverð vör
unnar við framleiðslukostnað og
láta sér nægja, ef liann fæst
greiddur. f stað þess eiga þeir
að selja vöruna á því hæsta
verði, sem liægt er að fá fyrir
liana.
Það sem stendur íslenzkum
niðursuðuiðnaði mest fyrir þrif-
um, er vankunnátta i sölu-
mennsku og vöntun á markvissri
og sterkri stjórn á framleiðsl-
unni. fslendingar telja, að mark
aðurinn eigi að taka á móti því,
sem þeim þóknast að framleiða,
en það er auðvitað alger mis-
skilningur. f stað þess eiga ís-
lendingar að leitast við að fram-
leiða það, sem markaðurinn vill
fá.
Öflug samtök niðursuðufram-
leiðenda á fslandi eru auðvitað
fyrsta skilyrðið, til þess að
nokkur árangur náist í sölu
framleiðslunnar.
Þetta voru helztu niðurstöð-
ur skýrslu Stevenson & Kell-
ogg, og sannast enn sem fyrr, að
glöggt er gests augað, enda
jekking á markaðsmálum hjá
hinu kanadíska fyrirtæki meiri
en hjá þeim löndum okkar, sem
við niðursuðu fást. Hitt er ann-
að mál, að í skýrslunni eru
nokkrar skekkjur, sem orsakast
sennilega af röngum eða ónóg-
um upplýsingum hér heima, en
þær skekkjur hafa ekki áhrif á
heildarniðurstöðuna. Vonandi
taka nú íslenzkir niðursuðufram
leiðendur mark á þessum niður-
stöðum.
Já, við skulum vona það. En
ekki er það nú alveg vist, ef
að vanda lætur. Hér var á ár-
unum 1949—1950 gerð skýrsla
um íslenzkan hraðfrystiiðnað af
Bandaríkjamanninum Coole.
Þessi skýrsla var mjög merk og
var þar lagt margt skynsamlegt
til hlutanna. Þar var m.a. sagt
um islenzku hraðfrystihúsin, að
þau væru of smá og of mörg.
Ekki er sýnilegt að neitt mark
hafi verið tekið á þessum veiga-
mitola sannleika. Hraðfrystihús
in eru ennþá jafn smá, en senni-
lega eitthvað fleiri en þau voru
fyrir 20 árum.
Það hafa verið uppi raddir
um það, að vafasamt sé, hvort
niðursuða og niðurlagning á
fiskmeti eigi rétt á sér á Islandi.
En hvað á rétt á sér á Islandi?
Hvernig er með sjálfa togaraút-
gerðina, þessa lyftistöng þjóðar-
innar á fyrri helmingi þessarar
aldar? Hefur þessi framleiðslu-
grein ekki stundum þurft stuðn
ing? Má i því sambandi benda á
grein, sem birtist í tímaritinu
Frjálsri verzlun í marz s.l., og
ber yfirskriftina: „318 milljóna
tap á rekstri 22ja togara
siðustu 5 árin.“ í greininni er
svo m.a. upplýst, að af þessu
tapi hafi 198 milljónir verið
greiddar af ríkinu sem styrkur.
Það getur verið réttiætanlegt að
reka togara með tapi, ef hann
landar í heimahöfn og veitir þar
með mik'la atvinnu og bætir
rekstrarafkomu fiskverkunar
stöðvanna. Það er líka réttlæt-
anlegt að reka niðursuðu eða
niðurlagningu á fiskmeti með
tapi á tímabili, meðan verið er
að komast yfir byrjunarörðug-
leikana Það er réttlætanlegt
vegna þess, að engin grein fisk-
verkunar veltir meiri atvinnu
miðað við magn hráefnis en nið-
ursuðuiðnaðurinn. Með hans
hjálp má margfalda verðmæti
margra þeirra fiskafurða, sem
við öflum. Ffling níðursuðuiðn-
aðarins er þvi rökrétt og sjálf-
sagt spor í áttina til aukinnar
iðnvæðingar og aukinnar vel-
megunar íslenzku þjóðarinnar.
DRGLECn