Morgunblaðið - 22.04.1972, Qupperneq 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. APRÍL 1972 •
13
Guðmundur Kjartans-
son, jarðfræðingur
Fæddur 18. mai 1909.
Dáinn 7. april 19.'2.
FYRIR nokkrum vikum var þess
minnst í íjölmiðlum, að öld var
liðin frá fæðingu Helga Pjeturss,
þesa manns, er lagði grundvöll-
inn að nútíma skilningi á is-
lenzku móbergsmynduninni. I
dag hverfur til moldar sinna
heknahaga sá jarðfræðingur,
sem var arftaki Helga Pjeturss
um rannsóknir varðandi þessa
merkilegu jarðmyndun. Það voru
rannsóknir í Ámessýslu, sem
opnuðu Helga Pjeturss skilning
á myndunarsögu móbergsins og
á rannsóknunum í sömu sýslu
grundvailaði Guðmundur Kjart-
ansson þá skýringu sina á mynd-
un móbergsstapa, fjal.la af gerð-
um Herðubreiðar og Hlöðufells,
sem nær allir jarðfræðingar, ís-
lenzkir sem erlendir, aðhyliast
nú í höfuðatriðum. Sú skýring
hefur m.a. aukið skilning á mynd
un þeirra neðansjávar hæða og
hryggja, sem nú eru rannsókna-
efni svo margra vísindamanna
viða um heim.
Guðmundur Kjartansson fsedd-
ist að Hruna 18. maí 1909. For-
eldrar hans voru Sigríður Jó-
hannesdóttir og Kjartan prófast-
ur Helgason, maður valinkunnur
sem Magnús bróðir hans, hinn
dáði skólastjóri Kennaraskólans.
Guðmundur tók stúdentspróf í
MR 1929. Ætla ég að hugur hans
hafi þá staðið nokkuð jafnt til
náttúrufræðináms og tungumála-
náms eða málvísinda, því hann
var málamaður mikill, m.a. ágæt-
ur latinumaður. Og sins móður-
lands máltfar vandaði hann svo í
ræðu og riti, að aftur kemur
Helgi Pjeturss í huga. Hér kom
til, auk eðlislægrar vandvirkni,
góður málsmekkur og áratuga
vinfengi við Jón prófessor Helga-
son.
En náttúrufræðin varð ofan á,
er velja skyldi námsbraut. Sum-
arið 1930 vann Guðmundur að
jarðfræðirannsóknum á Heklu-
svæðinu og um haustið hóf
hann náum við Hafnarháskóla
með jarðfræði sem aðaigrein.
Áratuginn 1930—40 var hann
ílesta vetur við nám í Höfn, en
var þó veturinn 1933—34 stunda-
keonnari við Kennaraskólann í
Reykjavík og hluta úr vetri
stundaði hann nám í jarðelda-
fræði í Napóh. Fór hann frá
Höfn til Italiu á reiðhjóli, en reið
hjól var hans eftirlætis farkost-
ur og það einnig á öræfum Is-
iands, enda lengi sá eini farkost-
ur, sem hann hafði ráð á.
Á Hafnarárum sínum dvaldist
Guðmundur oft á sumrum við
rannsóknir hér heima. Heklu-
rannsóknunum hélt hann áfram
sumarið 1931 og 1934—36 vann
hann hér að rannsóknum á veg-
uim Lauge Koch. Mag. scient.-
próf tók Guðmundur 1940 og
komst sama ár heim yfir Petsa-
mó. Hann gerðist þá þegar kenn-
ari við Flensborgarskólann og
gegndi því starfi tii 1955, er hann
réðist að Náttúrugripasafni Is-
lands, þar sem hann starfaði æ
síðan, og var aðalstarf hans þar
gerð jarðfræðikorta í mælikvarð-
anum 1:250.000. Jafnframt innti
hann af hendi um margra ára
síkeið umfangsmikið rannsókna-
starf sem jarðfræðilegur ráðu-
nautur Raforkumálaskrifstofunn
ar á vatnasvæðum Hvítár og
Þjórsár.
Að undanskildum rannsóknum
5 sambandi við kortagerðina hélt
Guðmundur sig að mestu við
rannsóknir innan endimarka
Árnessýslu og Rangárvallasýslu.
Um jarðfræði Árnessýslu fjallar
höfuðrit hans, er út kom 1943,
en þar setti hann fram í fyrsta
sinni skoðun sína um myndun
imöbergsstapanna. Móbergsmynd
unin v£ir löngum siíðan hans
hugðarefni, en annað áhugaefni
var hopun jökuls síðasta jökul-
ekeiðs af Suðurlandi og Miðthá-
lendinu. Um það efni fjallaði
magistersritgerð hans (Studier i
isens tilbagegang fra det syd-
vestlige Island) og öndvegisrit-
gerðin ísaldarlok og eldfjöll á
Kili, en í henni og nokkrum öðr-
um ritgerðum leiddi hann i ljós,
að undir lok síðasta jökuiskeiðs
lá háhryggur jökulskjaldarins
allmiklu sunnar en áður var ætl-
að. Grundvallarritgerð er einnig
ritgerðin Islenzkar vatnsfalla-
tegundir, þar sem skilmerkilega
er sett fram í fyrsta sinn sú
flokkun islenzkra fallvatna, sem
nú þykir sjálfsögð. Áf ritgerð-
um Guðmundar frá síðustu ár-
um ber hæst ritgerðina Stapá-
kenningin og Surtsey og ritgerð-
ir um Steinsholtshlaupið 1967.
Flestar ritgerða sinna birti
Guðmundur i Náttúrufræðingn-
um, þá fyrstu í fyrsta árgangi
hans, en hann var allt frá heim-
komu sinni 1940 ein af máttar-
stoðum Hins íslenzka náttúru-
fræðifélags, formaður þess um
skeið og ritstjóri Náttúrufræð-
ingsins nokkur ár. Einnig átti
Ferðafélag fslands hauk í homi
þar sem hann var. Hann ritaði
eina af merkustu árbókum þess,
um Heklu 1945, er öld var liðin
frá gosi i henni, en við Heklu
hélt hann tryggð og skrifaði
gagnmerkar greinar um gosið
1947—’48.
Um önnur störf Guðmundar er
þess m.a að geta, að hann átti
sæti í landsprófsnefnd í meira
en aldarfjórðung og kenndi
verkfræðinemum H. 1. jarðfræði
1943—’59. Prófdómarastarfi við
MR gegndi hann frá 1941 þar til
hann varð stundakennari þar
fyrir tæpum áratug. En hér er
eigi rúm til að rekja, eða meta,
til neinnar hlitar störf manns,
sem í aldarþriðjung var óum-
deilamlega í röð fremstu vis-
indamanna á Islandi.
Það duldist áreiðanlega eng-
um, sem eitthvað kynntist Guð-
mundi, að hann var mikill mann
kostamaður. Hann var einlægur
og án undirhyggju, hreinlyndur
og nokkuð sérlyndur og ekki
sérlega sveigjánlegur. Hann var
maður trygglyndur, ættrækinn
og sveitrækinn, vinfastur og
vinmargur. Hversdagslega var
hann hæglátur en hýr i viðmóti,
og hrókur fagnaðar á góðra vina
fundi, söng þá jafnan mikið,
enda kunni hann öll ókjör af
sömgvum á mörgum tungumál-
um. Ekki varð Guðmundur tal-
inn byltingasinnaður að eðhs-
fari, en hann átti þó samleið
um margt með þeirn sem róttæk-
ir töldust. Mun þar hafa ráðið
verulegu um hin síðari árin, að
hann þoldi ekkert það sem hann
taldi þjóð sinni til vanza eða til
óþurftar íslenzkri menningar-
arfleifð. Afstaða hans til vam-
arliðsins var afdráttarlaus.
Guðmundi Kjartanssyni kynnt
ist ég fyrst haustið 1931, er við
urðum samskipa á Gullíossi til
Kaupmannahafnar. Þetta var
fyrsta utanferð min, en ég hugði
á jarðfræðinám og þótti mér ekki
litill fenigur i að hafa samfylgd
með jarðfræðinema, sem búinn
var að vera einn vetur við nám
í Höfn og auk þess búinn að
vinna tvö sumur að jarðfræði-
rannsóknum. Sjóveiki hamlaði
nokkuð kynningu fyrstu dagana,
en þegar við gengum saman upp
á Arthúrssæti i Edinborg vorum
við orönir miklir mátar og sam-
vistimar veturinn 1931—’32
grundvölluðu vináttu. Þann vet-
ur sást mikið saman litill hóp-
ur landa, sem flestir voru Norð-
anmenn, nema Guðmundur.
Blankir voru þeir allir, en harla
áhyggjulitlir og áttu marga
ánægjustundina saman. Minni-
stæðastar eru líklega þær, þeg-
ar iðkað var flóarspil heima hjá
Jóni Helgasyni á laugardags-
kvöldum. Ekki spillti gleðinni
unglingsstúlka, iðandi af lifsf jöri
og lifsgleði, sem þar var til húsa.
Þessi stúlka, Kristrún Steindórs-
dóttir, giftist Guðmundi þrem
árum síðar og var honum trú-
fastur förunautur til æviloka.
Það sveið í hjarta að sjá hana
sitja við sjúkrabeð manns síns
í hans síðustu löngu legu, hald-
andi stöðugt í hönd hans, sem
varð hvítari og máttminni með
mánuði hverjum. Til hennar
reikar hugurinn með aðdáun og
innilegri samúð sem ég sit hér
og festi á blað fánýt orð.
Sigurðúr Þórarinsson.
I yfir’.itserindi um sögu ís-
lenzkra jarðíræðarannsókna,
sem Sigurður prófessor Þórar-
insson flutti á afmælisráðstefnu
VísindaféOags Isiendinga 1968,
skpaði hann oikkur tveimur
ásamt með Guðmundi Kjartans-
syni 5 sérstakan aldursfiokk eða
kynslóð meðal þeirra, sem fást
og fengizt hafa við rannsóknir
á jarðfræði og jarðeð isfræði Is-
lands af Isiendinga há fu. Nú er
einn af okkar fémennu kynsióð
faliinn i vaiinn, fyrr en nokk-
um gat gronað fyrir ári eða
svo. Hann átti margf eftir ógert,
að v:ð hé’.dom, einn áratug enn
væntum við þess, að hann ætti
eftir „að una sér við náttúruna“.
En einnig utan okkar hóps, sem
unom okkur við „að skyggnast
inn 5 leyndardóma náttúrunnar“,
Irkt og Guðmund.ur Bárðarson á
að hafa sagf við sérstakt tæki-
færi, mun Guðmundar Kjartans-
sonar saknað sem góðis ritihöf-
undar um nátíúrufræði ag sem
m.;ög sérkennilegs manns, sem
var svo hreinskilinn við sjálf-
an s;g og aðra, að það gat geng-
ið fram af mönnum. Þetta má þó
ekiki skiija þannig, að hann hafi
ver'ð dómharður eða óvæginn
við aðra, því ekkert væri íjær
sannieikanum um svo grandvar-
an og gætinn mann og daigfars-
prúðan. Nei, væigðarieysi, ef rétt
er að nota það orð, beindi hann
gegn sjálfum sér, mistöikum sín-
um eða biindu sem hann taldi að
sér hefði orðið á í rannsóknom.
Sjaidgæfrar hreinskiilni gætti
t.d. líka hjá honum í afstöðu til
trúmála. Hann var einn þeirra
fláu manna, sem gerðu upp við
sjálfa sig þýðingu eiðsins, þeg-
ar hann, sem vitni i máli, var
beðinn um að ieggja eið að fram
burði sínum. Trúmál bar og
ósjaidan á góma í Næfurholti og
Hólum þegar við vorum þar
margir saman vegna Hetelugosis-
ins 1947—48 og mumu marg.r
muna hreinsteiini Guðmundar í
þeim orðræðium.
Guðmundiur var sonur
Kjartans Helgasonar prófasts og
konu hans Sigriðar Jóhannes-
dóttur, og fæddist í Hruna og
ólst þar upp. Til foreldi'a hans
þektei ég annars Utið, nema það,
að faðir hans var bróðir séra
Magnúsar Hel'gasonar steóia-
stjóra Kennarasteólans á símim
tima. Séra Magnús var kunnur
gáfumaður og sérsta'kiega róm-
aður fyrir kunnáttu siina og
smekk á íslenzikt mál. Virð-
ist því Guðammd'ur eklki hafa
átt iangt að sækja það, að hann
var sérstakur sm-ete'kmaður á is-
ienzku, bæði í ræðu og riti. Ég
naut ævinlega máls og f’.utnings
á erindum hans um náttúrufræði,
eins ef það kom fyrir, að ég var
honum ekki sammála um álytet-
anir. Á einum siíkum fundi í
Náttúrufræðifélaginu fannst
mér ég vera staddor í kirkjiu og
að það væru hrein heligispjöll,
ef ég staéði upp og gerði athuiga
semdir við mál ræðumanns. Ég
lét það þvi ógert.
Bekkjarbróðir Guðmundar
saigði mér einu sinni, að hann
hefði alltaf búizt við því
á menntaskólaárunum, að Guð-
mundur mundi legigja fyrir siig ís
lenzk fræði sem sérgrein. En
þegar til kastanna kom, heillaði
islenzik náttúra hann þó meira.
En það gerði hann síður en svo
minni ná ttúrufræðing, fremur en
Jónas Hallgrimsson, að unna
jaflnframt möðiurmálinu. Is'Ienzk
jaróíræiði naut Guðimundar á
ýmsan hátt sem hagleiksmanns í
nýyrðasmiíði.
Guðmundiur lauk mag. scient.
prófi í jarðfræði í Kaupmanna-
höfn 1940 og gerðist sama árið
fastur kennari í náttúrufræði i
Flensborgarsteóla í Hafnarfirði.
Seinna var hann jafnframt
stundakeninari í jarðfræði bygig-
imgarverkfræðinema við verk-
íræðideiid Hásikólans, eða árin
1947—58. 1955 var hann ráðinn
að Náttúrugripasafninu (nú Nátt
úrufræðistafinun) til þess verte-
efnis, að skipan menntamálaráð-
herra, að gera yfirlitsjarðfræði-
kort af Islandi í mælikvarða
1:250.000. Biöðin skyldu verða 9
ag er meirihiutinn kominm út.
Aldan timann frá 1940 stund-
aði Goðmundur rannsóknir úti i
náttúrunni og notaði miteið far-
arskjóta postulanna eins og ég.
Hann tók hendi til við margt
enda verkefnin ötaamandi, en í
þessum fláu minningarorðum eru
auðvitað ekki tök á að geta þess
nema að litíu leyti.
1943 teorn út eftir hann rit
(246 bis.) um jarðtfræði Árnes-
sýslu. Ég hitti Guðmund ein-
hvern tíma eftir að ég hafði les-
ið ritlð. Ég gat þessa við hann
og bar lof á verteið. Þá svaraði
G'uðmundur eitthvað á þessa
ieið: „Mér þykir þú segja tíð-
indi. Þú ert fyrsti maður sem ég
veit um að hafi lesi" þetta rit og
meira að segja fundið eitthvað
nýtilegt í þvi.“
Árbók Ferðafélagsins 1945
var helguð Hetelu og skriíuð af
Guðmundi. Er lýsing hans 155
bis. og fyrsta rækilega rann-
sóknin á útbreiðsiu og fjöida
Hekiuhrauna, svo og jarðifræði
svæðisins. Við þessa rannsóten,
þegar vináttutengslin við Næf
urhyltinga hófust, taldi Guð-
mund-ur sig sjá hitavott i hágig
Hekiu og mundi þetta hugs-
anlega vera undanfari Hetelu-
&oss. En eftir útkamu ritsins,
flór Guðmundur nýja ferð upp á
Heklu og sá nú engan hitavott.
Tilkynnti hann þetta opinber-
lega og ómerkti það, ef fyrri orð
hans væru skiiin sem spá um
Heklugos. Þegar gosið kom sivo
1947, gerðust ýmsir, bæði
í gamni og alvöru, til þess að
íreista hans, og hæla honum áyr
ir það, að hafa séð gosið fyrir.
En Guðmundi varð ek'ki haggað,
hann stóð alitaf blýfast á þwí,
að hann hefði einmitt ekki séð
gosið fyrir. Hann var ekká mað-
ur sem vildi þigtgja lof, sem
hann taldi sig ekki hafa unnið
til.
Við Guömundur kynntumst
fljótíega eftir að bann kom heim
frá námi og fór ævinlega vel á
með okkur. Okkur varð aldrei
siundurorða þrátt fyrir þá stað-
rejmd, að okkur greindi á um
einstaka atriði i jarðfræði lands
ins. En það reyndi þá á þoörif-
in i mér, hve mjög Guðiwumdur
var tregur til rötkræðna
um ágreininigsmál. Þetta stafaði
ekki, nema þá að örlitlu leyti,
af ólíkum menntunarbakgrunni
oktear. Guðmundi voru þess hátt-
ar átök mjög óijlúf, eða var
hamm svona dulur. Það var emgu
lilkara, en að hann væri að forð-
ast að verða fyrir áhrifum af
öðrum. Hann vildi eínn og
östuddur hafa mótað skoð-
un sína eða stefnu. Að sjálf-
sögðu felst í þessum orðum lýs-
ing á skapfestu og sjáiitetæði í
skoðun, en þetta viðhorí tii vfe-
indalegra rökræðna var og er
mér ekki að skapi. Ég held ekká
að sjálfstæð skoðun Guðmundar
hefði beðið neinn hnekki við
ræikiiegar umræður, og við slitet
ljúfmenni, sem hann var, hiefði
ég viljað rökræða meira. Ég er
hræddur um, að það hefði ekki
breytt viðhorfi hans þótt ég
hefði sagt honum söguna aí hin-
um mitela þýzika stæo'ðfræðingi
Hilbert. Hann deildí þannig við
aðalsamstarflsmann sinn og hjáip
arhellu á efri árum, að frú Hil-
bert varð að koma og skateka
leikinn þegar þakið virtist vera
að fara af húsinu. Og þetta var
nú luara stærðlfræði sem um var
deiit; hvernig væri þá ekki af-
sakaniegt og æskilegt að steipt-
ast á skoðunum um íslenzika jarð
fræði?
Sem betur fór voru verk Guð-
mundar annaðhvort þess eð6Ls,
eða þannig unnin, að tileftw til
steoðanamunar gafst sjaldan. Rit
gerðir hans og erimdi voru slkýrt
hugsuð og vel sett fram.
Þegar ég sagði, að Guðmund-
ur hefði viljað sitanda óstudidur,
gæti það valdið misskilningi, ef
ég girti ekki strax fýrir harnn.
Samfara sjálfstæðisviljamim var
Guðlmundur manna vandaðastur
og nálkvæmastur í þv5, að vitna í
verk annarra. Honum var mjög
umhugað um að fylgja þetssu
boðorði visindastarfsins: Þú
skalt ekki eigna þér annarra
manna verk.
Guðmundur var dráttSœgur
vel eins og jarðfræðingur þarf
helzt að vera. Hann setti oftast
slkammstöfunina Guðm. K. á
mymdir sinar og kam hér enn
fram nasmi hans á móðurmálið.
Ég spurði hann einu sinni um
þessa skammstöfun. Hann brosti
vandræðalega að mínu skrinkigs
leysi og sagði: „Mér fimnst ég
vera orðinn útlendingur þegar
ég sé G. Kjartansson.“ Við not-
um Skírnamöfln hér á landi, þess
vegna er það auðvitað rökrétt í
skammstöfun að legigja meiri
áherziu á skírnamafnið en föð-
urnafnið. Þessu höfum við marg-
ir gleymt við langdvalir eriend-
is. Guðmundiur benti mér litea á,
að mér hætti til að bianda sam-
an sunnlenzka rithættinum
hnúkur og þeim norðlenztea
hnjiúkur. Ég hafði hreiniega
ektei tekið eftir þessu rithátitar-
atriði.
Við sjáum það síundum við lát
manna, að líklega hefur sumt
dregizt um of. Það sækja á mig
spurningar um það, hvort ég
hafi ekki gleym.t að borga hon-
um ým.sar skuldir, sýna honum
meiri vinsemd eða skilning, láta
hann finna það fyrir hvað ég
virti hann mest. En nú viæri það
um seinan.
Þegar Guðmundur kynnti okte
ur Sigurð Þórarinsson og við tóte
um til við að þérast, greip Guð-
mundur inn i og bað oteteur að
hætta þessum hátáðCeika.
Og mætti hann nú mæia, með
sinu hreina isienzka tungutalki.
mundi hann biðjast undan því
með hægð, en óbifanlegri festu,
að hátíðleg orð eða hástig lýs-
ingarorða væru höfð um sig )át-
inn. Og verst mundi honum
þykja, ef reynt væri að eigma
honum meira en hann teidi sig
hafa unnið til. Ég hefi reynt að
hafa þetta í huga og minnast
hans sem allranæst því, sem
hann kom mér fyrir sjónir, og
megi hann af því vaxa í augum
þeirra, sem þekktu hann rninna.
Ég kveð vandaðan, heiðarieg-
an og gáfaðan mann en nokk-
uð dulan, skapgóöan og skap-
fastan og sívlnnandi rannsak-
anda, sem ísienzk jarðfræði á
svo fjöimargt að þakka. Sáðosta
verk hans var aidursgreining á
Hafnarfjarðarhrauni, en það er
frá mínu sjónarmlði, m.kilvæg-
asta aldursgrelnlng islenztes
hrauns i lan.gan tlma (og hér vil
ég nota hástigið). Þetta var af
hans hendi v'ðe gandi hestaská’,
Framh. á bls. 23