Morgunblaðið - 14.05.1972, Síða 1

14. MAÍ 1972
24 SlÐUR
Grein Harrison
Salisbury um bók
Roy Medvedes
um Stalínstímann
Bókin „Let History Judge“ eft-
ir Sovétmanninn Roy Medved-
ev er fyrir nokferu komin út á
Vesturlöndum og hefur vakið
fedfenalega athygli. Ýmsir þefekt
ustu gagnrýnemdur á Bretlandi
og í Bandaríkjunium, svo og sér-
fræðinigar um málefni Sovétrikj
anna hafa fjallað um bókina og
telja útkomu hennar mikinn
merkisatiburð. Edward Chrank-
shaw ritar m.a. í Observer:
„Útgefendur þessarar bókar
segja hana merkasta fram-
lag sem hefur komið frá Sovét-
ríkjunum, síðain Krúsjeff hélt
hina frægu ræðu sína um Stalín
á 20. flofeksþingimu. Ég tek und
ir þessi orð. Bókin er fyrsta til-
raun tii raunsærrar könnunar á
ferli Stalíns, ódæðisverk
um hans, sigrum hans oig þróun
sem gerð hefur verið innan
frá . . .“
í The New York Times Book
Review ritar Harrison E. Sails-
bury langa grein um bðkina, for
sendur hennar og þær hvat
ir sem liggja til grundvallar, að
Medvedev hefur að vinna hana.
Grein Harrisons Sailsbury fer
hér á eftir i lauslegri þýðingu
og ögn stytt:
„Þegar óg lagði frá mér bók
Roy A. Medvedevs var mér líkt
innan'brjósts og þegar ég les um
flóð í Vestur-Bemgal, jarð-
skjálfta í Tyrklandi ellegar kól
erufarsótt i Kína. Áhrif Stalíns
á heim allan, einkum þó hinn
sovézka — enda þótt þau spanni
yfir mun víðara svið og það
reyndar svo að áhrifanna gætir
næstum því á hverja einustu
mannveru — eru svo ómælanleg,
svo söiguleg i djöfu'lleik sínum,
að nú þegar tveir áratugir eru
liðnir frá dauða hans, erum við
líkt og fornleifafræðingar á fram
andi stað, að reyna að mæla
hversu gífurleg itöfe hans og
áhrif voru.
Engimn hefur skrifað sögu
Stalíns af þvílíkri nákvæmni og
gætni og þessi nákvæmi mennta
maður. Medvedev hefur unnið
að verkinu árum saman. Hann
hefur notið hjálpar fjölmargra
sem eru samvizkusamir visinda-
menn og félagsþrosikaðir borgar
ar og vilja freista þess að draga
upp Stalínstímabilið og kanna
þýðingu þess skeiðs.
Það gengur kraftaverki næst
að hafa getað fullunnið þetta
verk. Sérstakíega þegar haft er
í huga, að núverandi valdhafar
í Sovétríkjunum eiga i hálfgerð-
um erfiðleikum gagnvart ódæð-
isverkum Stalíns og jafnvægis-
list þeirra er ekki sannfærandi.
Enda hefur vissulega verið
sýnd viðleitni i þá átt að endur-
reisa hann, sem mimnisverðan og
stórbrotinn leiðtoga en nokkuð
brofefegengan á stumdum.
Roy Medvedev og tviburabróð
ir hans Zhores Medvedev eiga
áreiðanlega ekki marga sína
lífea. Þeir eru synir heim.spek-
ings í fræðum Marx, Alexand-
ers Romanovitsj Medvedevs, en
hann var líflátinn í hreinsunum
árið 1938. Þeir eru vísindamann
og fræðimenn, geeddir riferi þjóð
félagsvitund. Roy lagði stund á
heimspeki og nam síðan uppeldis
fræði og sögu. Zhores er líf-
efnafræðingur og erfðafræðing-
ur.
Þeir hafa unnið að fjórum
miklum verkum um Stalínisma
og samtíma hans í Sovétríkjun-
um. Ekkert þessara verka hefur
verið gefið út þar í landi. Þau
hafa hins vegar gengið manna á
milli i samizdat útgáfum. Verk
Zhores eru „The Rise and Fall
of T.D. Lysenko," og „The Med-
vedev Papers" og er þar gerð
feönnun á ritskoðunarkerfi Sov-
étríkjanna og því harða eftirliti
með menningarlifi sem tíðkast
þar í landi. Eftir þá báða Zhor-
eis og Roy er bókin „A Case of
Madness" og fjallaði um þau
brögð sem sovézk stjórnvöld
höfðu í frammi á s.l. ári til að
fá Zhores úrskurðaðan geðsjúk
an, svo að unnt yrði að koma
honum til vistunar á geðveikra-
hæli. Fjórða verkið er svo ofan
greind bók, samtímaleg könnun
og yfirlit yfir allt Stalins-tima-
bilið, sú fyrsta, sem við vitum
til að hafi verið gerð innan Sov-
étríkjanna. Þarna er að finna
óhemju mikla vitneskju er verð-
ur tii skilningsauika á hálfrar
aldar sögu Sovétríkjanna.
Eins og nærri má geta hefur
frumkvæði þeirra bræðra, svo
og sú aðstoð sem þeir hafa not-
ið frá ýmsum aðilum, vakið heift
uga reiði hins aldna sovézka
stjórnarbáfens. Báðir hafa verið
reknir frá störfum sínum
og minnstu munaði, að það feng-
ist framgengt, að Zhores yrði
settur á geðveikrahæli. Báð-
ir hafa fengið ítrekaðar aðvar-
anir um að þeirra biðu hin
verstu örlög ef þeir héldu upp-
teknum hætti við iðju sína. Það
má rekja til hins mikla og vold-
uga stuðnings, sem þeir njóta
hjá ákveðnum áhrifamönmum
meðal menntamanna, að þeir
skuli ekki hafa verið settir í
fangelsi. Þar á meðal eru heims-
frægir eðlisfræðingar á borð við
Peter Kapitsa og Andrei D
Sakharov, ri'tlhöifiundurinn Alex-
ander Solzihenitsyn og Konstan-
tim Simonov. Geta má þeiss að
e!nn ágætastiur styrfetarmanna
þe'.rra var Alexander Tvardov-
sky heitinn, fyrrv. riitstjóri
Novy Mir. Ætla má og að með-
al situðninigismanna þeirra sé
að m'nnsta feosti einm fuiltrúi
stjórnmáiaráðisins.
Bræðumir eru vissulega í
fylfeiingarbrjósti þeirra vísinda-
manna, menntamanna og frjá’s-
lyndra afla í Sovétrifejun-
um, sem reyna að hafa hemil á
foryistunmi, sem vill að nofekru
endurreisa Staiín, eins og áður
var að vilkiö, eða að miinnsta
feositi draga úr andúð og gaign
rýni þeirri, sem hófst með ræðu
Krúsjieffs árið 1956. Reynt er að
gera liíitið úr óhæfuiv'erkunum eða
dreifa ábyrgðinni á verkurn
hans, svo og að endurivekja ýms
ar kúgunaraðferðir sem viðhafð
ar voru á valdatíima hans.
Hvað er það svo sem Medveð
ev hefur skrifað? Ekki saga i
hefðbumdnum skilraingi orðsin)i,
1 fyrstu miun bann hafa æitlað að
kalla bókina „Befo.re the Oourt
of History", en vinir hans
sýndiu homum fram á, að siík
söguleg könnun á Staiínisman-
um væri aðeins upphafið. Hann
gaf þvii bókinni nafnið „Let
History Judlge" eða „Toward
the Oourt of History". En það
sem hann kemiur fram með felur
meira í sér en ákæru. Ég ætla
ekki að halda því fram að allt
þetta efni, sé tæmandi yfirlit
um Staiiíinstíimabilið, en þar er þó
gerð tilraun til að kafa ögn und
ir yfirborðið. Qg Medivedev hef-
ur femgið aðgang (án efá fyrir
milligöngu áhrifamdkilla vina
sinma) að ýmsum óprentuð-
um s'kjölum um starfissemi
flofeksins, allt aftur til ársins
1917. Hann hefur og fengið að
lesa skýrsliur yfir rannsóknir,
sem flokkurinn lét gera, eítir að
Krúsjeff reið á vaðið og birti al
heimi frásagnir af ódæðisverk-
um Stalíns. Medvedev hefur
dregið að sér þúsundir stojqla,
sem suim hafa verið birt og eifni-
viðs heflur hann afla-ð frá hinwm
ólí'felegusitu stöðum og heimiidir
hans enu bersýnilega áreiðan-
legar. Hann hefur sömuleið-
is fengið aðgang að hiumdruð-
um eiðfestra yfiriýsin.ga fanga,
svo og endurminningum ýmissa
fónnariamba Stalins, sem ann-
að hvort fundust í fórum þeirra
ellegar voru ritaðar ni.ður af
þeim, sem tókst að hjara af tíu,
fimmftán oig allt upp í 25 ára vist
í þrælaivinnubúðium. Hann hefur
fengið f.iöida manna til að segja
frá reynslu sinni, það er fóik,
sem er einhuga í því að sann-
leifeurinin um Sovétríkin undir
Staliinsstjórn skyldi skjalfestur
og birtur — væntanlega með það
fyrir augum að koma í veg fyrir
að siífet endwrtæfci sig.
Skörnmu áður en Krúsjeff héit
ræðuna um Stalín, feom mið-
neínd kom.múnis.taif'lolk'fesins á
laggirnar sérstakri nefnd til að
kanna hryðjuiverk einræðisherr-
ans fyrrverandi. Pormaður
nefndarinnar var A.N. Sh-elepin.
Var hann tilnefndur af forystw-
sveitinni til að hreinsa til innan
leyni'lögrieglunnar. Með gaum-
gæfiiegri skipulagniwgu og öt-
uiliVi vinnu var þvii feomiö í kring
að hundruð þúswnda fanga í
nauðiunigarvinnubúðum voru
leystir úr háldi eða leyft að
feoma heim úr útlegð og enn
fleiri voru endwrreistir látnir.
Bkfejur þessara manna og aðrir
ástvinir fengu efflt'.rlaun eða ein-
hvers konar bætur. Fæst
af því, sem þessi nefnd
gruflaði upp, hefur verið birt
opinberlega, enda þött vikið
væri að sumu hverju á flofeks-
funddruum árið 1961. Gerði Shele
pin það og rayndar fleiri. Med-
vedev hefur auigdjóslega fengið
að lesa ýmislegt af þessu éfni,
sem þarna var safnað saman.
Þetta verfe Meövedevs er ekfei
eins æsilegt og ræða Krúsjeffs
var á sínuim ti.ma. En það fyiidr
upp í óteljandi g'öt og mörg
þeirra stór u.m feril Stalíns upp
úr 1930. Þetta verfe er efeki eins
itariegt og „The Great Terror"
eftir Robert Oanquest, en í því
er sanmleifcur sem lesandi hlýt-
ur að verða von bráðar var við.
Á grundivelli verks Medvedevs
er nærtsðfet að endurmeta verði
alla sögu Rússlands frá andláti
Leniins til flaliis Krúsjeffs.
Þetta er ekki stórfcostlegt bók
menntaverk í sjlálfu sér, enda
þóftt bófein sé unnin af venulagu
listfengi. Það sem athyglisverð-
ast er og hedllar mest, er að Med-
vedev vdminur venk siitt einmdftt atf
því, að hann er Rússi, hann er
Marxisti, og hann er að færa
ofcfeur StaMn og Rússland, inn-
an frá. Við höfum aidrei litið
það auiguim fyrr. Við lesum um
glæpi og hryðj-uíverk og svo
sannfærandi, en þó varfæmis-
lega er fná þeim sagt að þessar
frásagnir hljóta að greypast í
huga ofekar. Og ofefeur eru og
fréttir í þessu og ég vaan-ti að
svo sé um flesta rússneska les
endiur.
Við kynnumst ekfci aðeins
hversiu taikmarkalaus grimímid
Stalíns hefur verið. Við kynn-
urnst éinnig ótrúlegri geðilisku
hans; bann Stalíns við bðk John
Reeds „Ten Days flhat Shook the
World“ vegna þess að Reed
minntist ekki á Stalín, (Menn
voru liifllátndr eða sendir í nauð-
ungarviinnubúðir fyrir það eitt
að hafa bðk Reeds undir hönd-
um), handtaka og líflát manns
að nafnd G.F. Fedorov, náins
samstarfsmanns Lenins, að lík-
indum vegna þess að hann átti
fiofeksskiirteini númer eitt, orð
Staiins sem hann lét falla tveim-
ur áruim eftir dauða Lenins:
„Miunið að við búum í Rússiandi,
landi keisaramnia. Rússneska
þjóðin vilíl hafa yfir sér einn
drottnara," sú staðreynd að eft-
ir að hafla undirritað samninig-
mn við nasista árið 1939 var
fanigeisisvörðlum uppáiaigt að
kalla fanga aidrei fasista, alls
konar þóknan.ir sem e-kfei voru
gefnar upp til sfeafcts, frásögnin
um pólslkan örygigiisiþjönustu-
mann, sem var settur í tolefa með
trygiguim kommúnistum oig var
öllum gefið að sök að haifa sftund
að njósnir. Pólverjinn fékk s.íð-
ar að fara heim í sfeiptum fyrdr
sovézfcan njósn.ara, en dygigu
kommiúnisitarnir voru slfeotnir.
Medvedev fer á kostum
í hinni vandvirknislegu frásögn
Myndin er te-kin 1935. Með átalin á niyndinni ern Andrei Zhda nov og Ií.E. Voroshilov.
Látum söguna dæma