Morgunblaðið - 16.12.1972, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 1972
17
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Spegilmynd
velferðarinnar
Gréta Sig:fiis(lóttir:
FYRIR OPNUM T.IÖLDUM.
209 bls.
Bókav. Sigf. Eymumlssonar.
verkefni með því meðal annars
að skapa i söguhetjunni persónu
gerving heildarinnar. Saga Irmu
er þannig saga Evrópu frá striðs
lokum; saga niðurrifs, síðan upp
byggingar og „velferðar", sem er
þó í reyndinni hvergi svo glæst
hið innra sem ytra borðið gef-
ur til kynna við fyrstu sýn.
Þetta er saga um leit; leit að
takmarki, lífshamingju, lífsgildi.
Að visu hugsar Inmá þetta
ek'ki svo gagngert. Meðvitað er
hún að leita unnusta síns. En
unnusti hennar, eða réttara sagt
ímynd hans, verður meira en
ungur maður úr stríðinu. Hann
verður nú hvort tveggja:
sú glataða veröld, sem var, og
von handa ókominni tíð; fyrir-
heit framtíðar. Irma þráir ör-
yggi, sem hún hefur raunar
aldrei notið nema þá skamma
stund í faðmi hans, meðan það
váraði. Spurningin er því með
öðrum orðum þessi: tekst
að víxla þeim sterka gjaldmiðli,
sem smám saman hefur byggzt
upp af rústum fortíðarinnar, yf-
ir á gengi mannlegrar hamingju,
eða er hann bara ávísun á þau
hverfulu lífsþægindi, sem
mölur og ryð fær grandað?
Þetta er sú spurning, sem
Gréta svarar að mínu viti meist-
aralega með þessari sögu sinni.
Freistandi væri að bera hér
nánar saman fyrri hluta sögunn-
ar (Bak við byrgða glugga) og
þetta framhald, sem látið verð-
ur þó undir höfuð leggjast að
sinni. Aðeins langar mig
að minnast á sviðsskiptin. í
fyrri hlutanum er Irma í þröngu
umhverfi, þar sem aðrar persón-
ur koma mikið við sögu, skipta
sér af henni, viija halda lífi
hennar í föstum skorðum; henni
sjálfri til lítillar þægðar.
1 seinni hlutanum berst hún inn
á vettvang margfalt víð-
áttumeira og margbrotnara um-
hverfis, þar sem engum er kunn
ugt um fortið hennar og fæstir
láta sig hana sjálfa nokkru
skipta. Verði einhver til að
greiða götu hennar, eru mestar
líkur til, að hann geri það fyrir
sjálfan sig: vilji semsé nota hana
á einhvern hátt í staðinn. Lög-
mál viðskiptanna hefur tek-
ið við af siðalögmáli þeirrar tið-
ar, sem óðum sekkur í hafdjúp
gleymskunnar, og það er líka
strangt.
Tíminn líður og peningarnir
hrúgast upp. Fyrir þá má kauþa
hvaða lífsþægindi, sem hugur-
inn girnist, þar á meðal spegla
til að sjá sjálfa sig elskast með
hinum fjölbreytilegustu tilbrigð-
um (slíkt hæfir tækniöld)! En
speglar verða ekki fremur en
annað af sama tagi til að auka
lífshamingju nokkurs manns;
þeir sýna ekki annað en það,
sem er; endurspegla ekiki þá lífs-
gleði, sem ekki er til. Katólsk
messa undir lok sögunnar sýn-
ist einnig gegna svipuðu hlut-
verki: ýfir tilfinningar Irmu,
meðan á henni stendur, vekur
með henni sjálfsásökun, en sætt-
ir hana síðan við orðinn hlut, að
svo miklu leyti sem unnt er að
sættast við þá tilveru, sem hún
lifir og hrærist í.
Höfundurinn, Gréta Sigfús-
dóttir, dvaldist lengi í Noregi og
var því þaulkunnug þeim stað-
háttum, sem eru baksvið fyrri
hluta sögunnar. Þetta seinna
bindi gei'ist á allt öðrum slóðum.
En staðháttum þar er þó engu
að síður svo glögglega lýst, að
skáldkonan hlýtur að hafa
kynnt sér þá gaumgæfilega fyr-
ir ritun sögunnar.
Stundum heyrist því hald-
ið fram, að góðum skáldverkum
hadti til að vera leiðinleg, og
höfundar þeirra sneiði hjá al-
þýðu manna með því að skrifa
svo, að hún skilji ekki. Hvort
sem i því felst meiri eða minni
sannleikskjarni, held ég sú ásök
un geti engan veginn átt við
þessa skáldsögu Grétu. Hún er
— eins og stundum er orðað í
auglýsingum æsispennandi.
Spái ég, að hún eigi eftir að
stytta mörgum skammdegis-
stundirnar og bregða upp einu
og öðru hugleiftri í vit-
und þeirra, sem hana lesa, en
þeir munu vafalaust verða
nokkuð margir.
Erlendur Jónsson.
Hver er Irma?
Fyrst og fremst ung kona, sem
lendir í „ástandinu", verður hart
úti í „víglínu kvenna“ í styrj-
öldinni; bækluð á sál; ef ekki
einnig að segja — líkama. Allt
fram undir stríðslokin er hún
aðeins venjuleg húsmóðir heima
í Noregi. En hvort tveggja ber
upp á sömu tiðina, að hún er
tekin föst fyrir að hafa verið í
þingum við Þjóðverja, og um
sömu mundir er einnig maður
hennar fangeisaður — blásnauð-
ur og vitameinlaus verkamaður
— fyrir að hafa stritað fyrir
fjandmanninn. Ekkert samhengi
er í þeirri atburðarás, það er að
segja hvort fvrirbærið er óháð
hinu.
En hvað um það: þar með hafa
þau hjón verið skilin að. Frá þvi
segir í fyrra bindi sögunnar.
Bak við byrgða glugga.
Nú varir sá skilnaður. Irma
bíðuir þess ekki, að meinni henin-
ar verði sleppt úr fangelsi, held
ur hleypst hún á braut með fyr-
irlitning flestra landa sinna á
baki sér. Leggur hún nú upp í
leit að elskhuga sínum, og verð-
ur sú reisa bæði furðuleg og æv-
intýraleg, áður en lýkur, og seg-
ir frá því öllu saman í þessu
Seinna bindi sögunnar. Ætla ég
ekki að taka skemmtunina af
neinum lesanda með því að
rekja efni þeirrar frásögu, en
svo mikið er víst, að hún getur
valdið nokkurri andvöku þeim,
sem grípur þessa bók sér við
hönd.
Form þessa seinni hluta er í
sumum greinum annað en fyrri
hlutans og ekki örgrannt, að
skáldkonan hafi stuðzt við að-
ferðina frá annarri bók sinni, í
skugga jarðar, sem var í raun og
veru pólitisk. Gréta leggur nú
meiri áherzlu á tímasetning,
minnir á, hvenær þetta og
þetta gerðist, og tekur upp úr
samtímaheimildum frásagnir af
atburðum, sem hlutu að hafa
áhrif á — ekki einungis líf per-
sónanna í sögu hennar,
heldur líka líf allra manna i
þeim löndum, þar sem sagan ger
ist, og víðar. Er því ekki fjarri
lagi að segja, að þetta sé í aðra
röndina dokúmentarísk skáld
saga. En hvernig samræmist þá
sá þáttur skáldverksins sögu
Irmu?
Aðferðin er áhættusöm:
þetta, að kippa ekki hvorum
þræðinum úr sambandi við hinn;
tengja saman sögu ungrar konu
annars vegar og sögu heillar
þjóðar — eða heillar álfu — hins
vegar. Gréta kemst vel frá þessu
Tvær danskar skáldsögur
Tove Ditlevsen:
GATA BERNSKUNNAR.
Skáldsaga.
Helgi .1. Halldórsson þýddi.
Iðunn. Valdlmar Jóliannsson,
Reykjavdk 1972.
f
Leif Panduro:
HEIMUR DANÍELS.
Skarphéðinn Pétursson þýddi.
Iðunn. Valdimar Jóhannsson,
Reyk.javík 1972.
í fyrra gaf Iðunm út Gift,
endurminningar dörnsku skáld-
kanunniar Tove Ditlevsen. Nú
kemur út hjá sama foriagi bók,
sem fyrir löngu er orðin sígild
í dönskum bókmienmtuim og líka
er endurminminigar þótt húm sé
kölluð skáldsaga. Þessi bók heit
ir Gata bernskunnair og lýsir
ltfi ungrar stúlku í Kaupmanna
höfn. Stúlkan heitir Ester og
elst upp á verkaimianinsheimili í
frægri vændiskvennagötu, Ist-
edgade, umhverfi, sem hetfur
mótað skáldskap Tove Diiflev-
sens alla tíð.
Gata bernskunnar er raunsæ
bók og opinská. Engar tilraun
ir eru gerðar til að fegra mann-
lega sambúð, heldur lýst um-
búðalaust þeiim veruleika, sem
við blasir. Lifsbaráttam er hörð
og miskunmariaus. Unga stúlk-
an er næm á ail'lt, bemskan líð-
ur og „verður eftir hið inmra
með okkur sem djúpt, streym-
andi fljót, sem við ausum úr
sársauka og gleði“. Ástin vitj-
ar hennar ekki eins og opimber-
un, heldur viðkvæm og vamar-
laus. Fyrsti kossinn veldur
henni ekki neinni g'leði. Hún
spyr manninin, sem kyssir hana,
hvers vegna hann geri þetta.
Efiskar hann hana? Svarið er
hryssingslegt: „Heldurðu miaður
geti ekki kysst stúlfcu sem mað-
ur elskar ekki?“ Fiimimtugur
miaður, atvinnurekandi stúlk-
unnar, leitar blíðu hennar á
ruddalegan hátt. Henmi finnst að
atlir karlmenn vi’lji komast yfir
hana og hún er hrædd. Svo hiitt
Leif Panduro.
ir hún mann, sem virðist öðru-
vísi en hirnir. Það veitir henni
dálitla hamiingj'U. En vonbrigðin
hef jast á ný.
Með örfáum undantekningum
eru karlmemn aðeins siðlausar
skepnur í bókuim Tove Diitlev-
sens. Hún hefur lítoa kynnst
ýmsu í fari þeirra eftir bókum
hennar að dærna, ekki sist end
urmimningum. I höndum lélegs
rithöfundar getur efni eins og
þetta orðið að en,gu og oft er
það svo. En Tove Di'tlevsen er
snjall rithöfundur og þrátt fyr-
ir böl'hyggjuna er adltaf einhver
vonarglæta i verkuim hennar.
Það er ánægjuefni að nú skuli
íslenskum lesendum gefast tæki
færi til að kynmast. að mairtoi
þessari gáfuðu skáldtoonu.
Gata bernstounniar gerist á
þriðja og fjórða tug aldarinn-
ar. I skáldsögunmi Heiimur Daní-
els eftir Leif Panduro er sögu-
sviðið aftur á móti nútiiminn.
Heimur Daníels er saga um nú-
tíma. eða öllu hefldur hvernig
ýmsar hræringar samtimanis
breyta mönnuin.
Verkfræðingurinin Daniel
byggir loftvarnarbyrgi fyrir
ríkisstjórnina og ætti eftir öllu
að dæma að vera maður nútím-
ans. En hann lifir í heiimi endur
mdnninga, einkum er það miinn-
ingin um geðvei'kan föður, sem
heldur vöku fyrir honum. Fjöl-
skylda hans hefur verið haldin
geðveiki og sjálfur er hann á
þeirri skoðun, að hann sé að
vissu mairtoi geðveikur líka.
Hann er tií dæmis ónæmur fyr-
ir samtímavandamáilum og hann
heyrir ýmiis framandi hijóð.
Einn daginn er Daníeil staddur
mitt á meðal danskrn uppreisn-
arseggja, lögreglan misþyrmir
honum af misgáningi. Eftir það
tekur annar heimiur við: Daniels
anden verden, eims og bókin
heitir á frumimáiinu. Einkum
eru það samskipti Damiels og
stúlkunnar Lailu, sem verða
þungamiðja sögunnar og eru
kaflarnir um kynni þeirra
hlaðnir spennu og óvæntum at-
burðum.
Geðveiki af ýmsu tagi mótar
söguna um Daníel. Geðveitoar
konur, eða konur í ákafri upp-
reisn gegn umihverfi sínu, eru
að verða uppáhaldsefni danskra
rithöfunda. Hjá Panduro er
Laila í þessu hlutverki, Rif-
bjerg er með sírna Önnu. En það
sem eimkenmir báða þessa rit-
höfunda, eins ólítoir og þeir i
raunimmi eru, er hvernig þeir
notfæra sér samfnmaviðburði í
skáldskap sinum, verk þeirra
eru alltaf i brennipunkti með
áleitnar spumingar. Sú geðveiki
sem lýst er í Heiimi Daníels, er
í rauninni ekki geðveiki. heldur
lausn undan kröfurn borgara-
ast Daniel. Þannig mætti lengi
halda áfram að teija upp dæmi
úr verkum núttmaihöfunda,
sem öll stefna að sama marki,
fá rmannimm til þess að sýná ósk-
um sínum og löngunium trúnað,
brjótast út úr búri vanans.
Tove Ditlevsen.
legrar skyldu. Á þann hátt freis
Ijeif Panduro er orðinn þekkt
uir rithöfumdur á fslandi fyrir
sjónvarpsleikrit sín og með af-
brigðum vinsæM eins og í heima
liamdi sínu. Heimiur Daníels er
fyrsta skáldsagan, sem keimur
út eftir hann á islensku. Hún
er vel til þess fallin að gefa
hugmynd um hve Panduro er
glöggskyggn skáldsagnahöfund-
ur. Hanm kann handbragðið og