Morgunblaðið - 15.03.1973, Qupperneq 15
MORGUNHLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. MARZ 1973
15
Kennslubók
og þægileg
handbók
Heimir Þorleifsson:
Frá einveldi til lýðraeðis.
Islandssaga eftir 1830.
Bókaverzlun Sigfúsar Eynmndss
1973.
I>etta er að ytra útliti mynd-
arleg og nokkuð nýstárleg bók,
og hún er og að efnismeðferð
um sitthvað sérstæð í flokki
þeirra mörgu Islandssagna, sem
út hafa verið gefnar.
1 meginmáli bókarinnar er
lögð áherzla á að blanda sem
minnst saman sögu þeirra
manna, sem gerzt hafa frum-
kvöðlar eða forystumenn, og rás
atburða og lýsinga á orsökum
og aðstæðum. Hins vegar skrifar
svo höfundur sérstakar smálet-
ursgreinar um 26 menn tímabils
ins. Þær hefjast allar efst á blað
siðu, og margar þeirra eru ekki
heil síða, en fáar einar eru það
Jangar, að nokkrar línur flytj-
ast yfir á aðra siðu. Þar er stutt
lega rakinn æviferill þessara
manna, sem allir eru nú látnir
og drepið á þau störf sem þeir
hafa innt af hendi, en ekki
koma, nema þá að litlu leyti, við
þjóðarsöguna. Einnig er þar
nokkuð greint frá gerð margra
þessara manna, og skirskotar
höfundur gjarnan orðrétt til um
sagna samtíðarmanna — og þá
stundum andstæðinga, sem mælt
hafa eftir manninn látinn. Að-
eins ein kona, Briet Bjarnhéð-
insdóttir, er í þessum úrvals-
hópi. Þar eru og nokkrir menn,
sem voru fyrst og fremst fröm-
uðir á sviði atvinnu- og við-
skiptamála, en fiestir hinna 26
voru einkanlega brautryðjend-
ur í frelsisbaráttu þjóðarinnar
eða valda- og forystumenn á
sviði þjóðfélagsmála í víðtækri
merkingu.
Það sem vekur þegar í stað
athygli þess, sem flettir bókinni,
er tvennt, auk smáletursgrein
anna, sem þegar hefur verið get
ið. Fyrst er þá að nefna hinn
mikla og sérstæða fjölda mynda.
Þær eru 175, auk myndanna af
hinum 26 — eða alls rúmlega
tvö hundruð. Myndirnar eru frá
ýmsum skeiðum þess tímabils,
sem um er fjallað. Þær eru og
af mjög margvíslegu tagi , — af
mönnum, húsum, kaupstöðum og
bændabýlum — og allmargar úr
atvinnulífinu. Þá eru þarna
myndir af landabréfum, titilsíð-
um merkra tímarita, stjórnar-
auglýsingum, athyglisverðum
fyrirsögnum í blöðum, banka-
seðlum, hlutabréfum Eimskipa-
félags Islands og togarafélags-
ins Alliance, hópmyndir merkra
atburða — að ógleymdum all-
mörgum skopmyndum, einkum
úr Speglinum, — og þó að þessi
upptalning sé allrækileg, er þar
ekki getið allra tegunda þeirr-
ar ‘myndauðgi, sem bókin hef-
ur að geyma. Hið þriðja, sem
vakti strax athygli mina, var
það, að höfundurinn vilar ekki
fyrif sér að rita sögu allra síð-
ustu árátuga, lýkur bók sinni
með kósrtingasigri Hannibals
Vaidimassonar það herrans ár
19711 og stjórnarmyndun Ólafs
próféssors Jóhannessonar, sem
trúléga verður allminnisstæður
atburður í þjóðarsögunni.
í bókarlok ér nafnaskrá, skrá
yfir atriðisórð og rit, sem hðf-
undur héfur nofað sem heimild-
ir, og' i fonrtála bókarinnar seg
ir svo: „Áformað er, að innan
skamms komi út hefti heímildar
texta, talna og ' taflna, sem
fylgja eiga bók þessari." Bók-
in er hvorki meira né minna en
270 stórar og þéttletraðar
blaðsíður, og þar eð höfundur
gerir sér mikið far um að segja
frá í sem stytztu máli, en þó
skýrt og skipulega, hefur bók-
in að flytja mikinn og margvís-
legan fróðleik.
1 hinum stutta Inngangi gerir
höfundur fáorða, en þó allskil-
merkilega grein fyrir aðaldrátt-
um íslenzkrar sögu á þvi tíma-
bili, sem bókin tekur 0-1, — og
tengslum þróunar þjóðlífs og at
vinnulífs við stórviðburði í um-
heiminum. Þar gerir hann og
grein fyrir efnismeðferð sinni í
sögunni fram að 1904. Hann seg
ir svo:
„1 samræmi við þann aðskiln-
að, sem bent var á, að ríkti á
19. öld milli stjórnfrelsisbarátt-
unnar og almennrar umbóta-
stefnu í innanlandsmálum, hef-
ur i riti þessu þótt rétt að
greina frá þessum málaflokkum
í aðskildum meginköflum.
Stjórnfrelsisbaráttan er rakin í
samfelldri heild, en ýrnsir
flokkar innlendra máia eru
ræddir á eftir I sérstökum köfl-
um.“ Og ennfremur: „Með inn-
lendri ráðherrastjóm verða
þáttaskil. Atvinnumál og al-
in — Lýðveidi, Árin eftir stríð.
1 þættinum um sjálfstæðisbar-
áttu 19. aldar er fyrst gerð
nokkur grein fyrir þeim þjóð-
legu og lýðræðislegu frelsis-
hreyfingum, sem fylgdu júlí-
byltingunni frönsku upp úr
1930, í flestum löndum Evrópu,
enda urðu áhrif þeirra dönsku
einveldi og stórdanskri stefnu í
samskiptum við hjálendur og
granna ærið örlagarik. Þessu
er lýst allrækilega og þá án
málalenginga, og síðan er sagt á
mjög skýran, en mæJgislausan
hátt, að mér virðist frá hverju
þvi atriði, sem máli varðaði, i
hinni löngu og seinvirku frels-
isbaráttu þjóðarinnar á þriggja
aldarfjórðunga timabili — og þá
einnig ýmsu öðru sem hér gerð-
ist og var í beinum eða óbein-
um tengslum við þessa baráttu.
Höfundur viil auðsjáanlega á
engan haiia, og er meðal annars
ljóst vitni þess, að hann ritar
smáletursgrein um séra Arn-
ljót Ólafsson, sem þótti flestum
fremur meira en nóg um, hve
Heimir Þorleifsson.
hafi þeirra fólksflutninga úr
sveitum landsins að sjávarsíð-
unni, sem enn er um rætt sem
ærið umfangsmikið og torleyst
vandamál, enda hefur mér virzt
að stundum væri viljinn til
lausnar þess meiri í orði en á
borði — og jafnvel kæmi það
fyrir, að sá hyggi þar ekki sizt,
er hlífa skyldi. Síðan er gerð
grein fyrir fjármálum eða enn
frekar fjárskorti þjóðarinnar —
og breytingum og framförum á
sviði atvinnu- og viðskiptamála.
Þa er rætt um skóla og kirkju,
dómsmál, menningarstarfsemi,
vísindi og blaðaútgáfu. Þarna
er frá mörgu og margvislegu
sagt, en ætla má að þó telji sum-
ir einhvers vant eða meira ætti
að segja frá þessu en minna frá
hinu, en mér þykir þarna sagt frá
furðu miklu á stuttorðan hátt og
fæ ekki betur séð en höfundur
hafi allvandlega vegið og metið
hvað varðaði málið og hvert rúm
skyldi léð, og ekki virðist mér
að höfundur hafi nokkra til-
hneigingu til hlutdrægni.
Öllum má vera ljóst, að málið
vandast meira og meira hjá höf
undi þessarar bókar, eftir því
sem nær dregur samtimanum.
Margir eru enn á Hfi, sem muna
hinar margslungnu deilur og
flokkaflækjur frá árunum 1904
til loka heimsstyrjaldarinnar
fyrri og ýmsum hieypur enn
kapp í kinn, ef þeim þykir hall-
að á Hannes Hafstein, Skúla
Thoroddsen eða Bjöm Jónsson.
Þá er og mörgum beinlínis eit-
ur í beinum að óvarlega sé sagt
frá hinu um margt leiða og þung
bæra tímabili milii heimsstyrj
aldanna og flestir, sem komnir
eru til vits og ára telja sig ann-
að hvort hafa sannar sagnir um
eða þekkja meira og minna af
eigin raun atburði og allt að því
byltingarkenndar breytingar á
högum þjóðarinnar frá upphafi
heimsstyrjaldarinnar síðari og
fram til 1971 — og þá um leið
Guðmundur G. Hagalín -■ ) f\T/ 41 F\T\TT I n
.skrifar um J iUKMJiiJNJNllli
menn innlend framfaramál
tengjast náið stjórnmálum og
stjómmálamönnunum, eins og
fyrsti ráðherrann fékk að reyna
í símamálinu."
Þá er raktir hafa verið aðal
drættir sögunnar, farast höf-
undi þannig orð um árangur
þróunarinnar:
„Eftir 1950 hafa lífskjör al-
mennings farið jafnt og þétt
batnandi. Atvinna hefur oftast
verið næg og stundum of mik-
il, en verðbólga er förunautur
velmegunar."
En — svo kveður hann les-
andann þannig, að fulljóst verð
ur, að ekki þyki honum allt sem
skyldi, þó að nóg sé að starfa,
húsakynni stórum bætt og yfir-
leitt gnægð fæSis og fata. Hann
segir:
í kvæðinu „1 landsýn" talar
Þorsteinn Erlingsson þeim orð-
um til lands sins, sem verða
mættu Íslendingum allra tima
umhugsunarefni:
Við vonum þú senn eigir
svipmeiri þjóð
og senn verði heiðari bráin;
til þess orti Jónas sín
þjóðfrægu ljóð,
til þess er Jón Arason dáinn.
Bókin skiptist í sjö aðalþætti,
sem merktir eru rómverskum töl
um. Þeir heita þetta:
Inngangur, Sjálfstæðisbarátta
19. aldar, Almenn mál 19. aldar,
HeimastjórnartímablJ, Árin
milii stríða, Siðari heimsstyrjöld
„endalaust og árangursiaust
stjórnarbótarstagl" sat i fyrir-
rúmi fyrir fjárhagsmálum þjóð-
arinnar og þar með nauðsynleg
um umbótum, enda var séra
Arnljótur um sitthvað víðsýnni í
innanlandsmálum en flestir aðr-
ir stjómmálamenn samtimans.
Þá dæmir og höfundur aðgerð-
ir landshöfðingjanna með fullu
tilliti til aðstöðu þeirra og ritar
af glöggum skilningi smáleturs
grein um Magnús Stephensen.
Hann getur og fleiri stjórnmála
manna tímabilsins en flestir aðr
ir, sem ritað hafa íslands sögur
og hallar ekki á þá menn, sem
stundum eða jafnvel oftast voru
andstæðir Jóni Sigurðssyni eða
Benedikt Sveinssyni. Um Valtý
Guðmundsson og Valtýskuna rit
ar hann skýrt og eftirminnilega
og gerir hlut Valtýs að verðleik
um betri en hann hefur yfirleitt
verið í augum þorra manna, og
hann lætur meðal annars getið
þeirra orða Valtýs, sem munu
siður en svo fjarri sanni, að
Hannes Hafstein hafi drepið
hann með glæsimennskunni, en
þar kom þó raunar fleira til
greina, svo sem höfundur bók-
arinnar einnig getur.
Þættinum um „almenn mál“
19. aldarinnar er skipt i tólf
kafla, enda efnið viðamikið, og
virðist mér auðsætt, að tvískipt
ing sögu þessa tímabils hafi ver
ið vel ráðin. Kaflamir í síðara
þættinum eru tólf. í þeim fyrsta
er sagt frá árferði, vexti þjóð-
arinnar, Amerikuferðum og upp
það stjóraarfar — og stundum
stjórnleysi, sem slíkar gerbreyt
ingar virðast óhjákvæmilega
hafa í för með sér, þar sem
þrýstingur frá kröfufrekum
kjósendum og margvíslegum
samtökum, ásamt haltrandi við
miðun við erlenda framvindu,
veldur meira og minna „fljót-
andi gengi “ siðrænnar ábyrgð-
ar. En bókarhöfundur bregður
á ýmis ráð til að forðast það,
að honum verði brugðið um hlut
drægni, hvað þá alger rang-
hermi, ritar þó allrækilega smá-
letursgreinar um svo umdeilda
menn sem Hannes Hafstein,
Skúla Thoroddsen og Björn
Jónsson — og jafnvel um til
tölulega nýlátna foringja, sem
svo til hver unglingur man. . . .
En Heimir Þorleifsson sleppur
við að lýsa stjórnarfari síðustu
tveggja ára, og svo lætur hann
þá duga það, sem hann gefur i
skyn með skírskotun til hinna
eftirminniiegu orða úr ljóðinu
Landsýn!
En ég get ekki látið hjá líða
að minnast á alvarlega vöntun í
þessari margvisu bók. Höfundur
inn skírskotar nokkrum sinnum
til skálda, og hann nefnir nokk
ur skáld og einar fjórar eða
fimm bókmenntastefnur, og
hann birtir — í svipuðu formi
og ljósmyndarar í auglýsinga
gluggum sinum — myndir af 18
skáldum 19. aldar og eru mynd
irnar svo litlar, að ég þekki
ekki skáldin með berum augum!
Hann ætiar auðvitað íslenzku
kennurum kennslu í bókmennta
sögu en samt sem áður virðist
mér að hann hafi tekið gildi
bókmenntanna fyrir þjóðarsög-
una slíkum káktökum, að það
megi ekki vera óátalið. Fornbók
menntirnar og þær bókmennta-
greinar, sem alþýðan lagði rækt
við á nauðöldunum, burgu ís-
lenzkri tungu og einnig mann-
dómi þjóðarinnar. Þær vöktu á
henni athygli og virðingu vítt
um heim og voru Jóni Sigurðs-
syni ómetanlegt vopn i barátt-
unni fyrir rétti Islendinga, auk
þess sem þeim var að þakka,
hve þjóðin var þrátt fyrir allt
fljót að skynja og skilja frum-
herja og forystumenn og skyld-
ur sinar við þá. Og vissulega
höfðu ljóð 19. aldar skáldanna
svo mikil og margslungin áhrif
til örvunar og vakningar alirar
þjóðarinnar, að þess ber að geta
allrækilega í hverri íslaudssögu
og einnig er óhætt að fullyrða,
að ýmis skáld þessarar aldar
hafi verið virkir boðberar og
örvendur jákvæðrar framvindu
með þjóðinni — en sum önnur
þarfir gagnrýnendur. Höfundur
sögunnar getur nokkuð islenzkr
ar myndlistar, en tónlistar að
svo til engu. En ég leyfi mér
hér með að benda á, að vert
hefði verið að geta þess, hve
áhrifaríkur til vakningar og
menningarauka á 19. öldinni var
samleikur skáldskapar og söng-
listar. Læt ég nægja að minna á
eitt eftirminnilegt og órækt
dæmi, sem geta skyldi ávallt,
þegar sögð er saga íslands. Þar
á ég við hið mikla og stu-nd-
um daglega samstarf hins há-
lærða menntamanns og þjóð
skálds Steingrims Thorsteins
sonar og járnsmiðsins Jónasar
Helgasonar, en hin mörgu söng
hefti Jónasar flugu um land allt,
voru mikið notuð og urðu
feikna vinsæl.
Sem kennslubók mun Frá ein
veldi til lýðveldis eingöngu ætl-
uð efri bekkjum menntaskóla,
en í bókinni eru rakin I stuttu
máli, en þó ærið rækilega, svo
mörg mál og málaflokkar, að erf
itt mun reynast að kenna hana
svo, að velflest komist til skila
i heilabú nemendanna. En ég tel
að ekki megi hún aðeins verða
að gagni í menntaskólum, held-
ur geti hún orðið að notum í hér
aðs- og gagnfræðaskólum sem
lesbók og ennfremur sem hand-
bók nemenda við samningu
stuttra ritgerða um söguleg efni.
Loks leyfi ég mér að ieggja
áherzlu á það, að jafnvel sæmi-
lega sögufróðum og minnugum
mönnum, hvað þá öðrum, mun
hún henta sem „uppsláttarbók"
— og ekki efa ég, að hún verði
höfundi sinum til uppsláttar!
Bókin er prentuð í Odda og
frá henni gengið i Sveinabók-
bandinu, og er hún vönduð að
frágangi, jafnt yzt sem innst.
ÞETTA ER
RO YAL
K A K A
ÞAÐ ER
AUÐEUNOie