Morgunblaðið - 15.04.1973, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. ÁPRlL 1973
Dr. phil. Steingrímur J. Þorsteinsson
prófessor
Fæddur 2. júlí 1911.
Dáinn <i. april 1973.
„Dauðinn er hreinn og hvítur
snjór.“
Aldrei skín dýrð lofts og lagar
í þvílíku almætti sem á björtum
útmánaðadögum, þegar fannþak
in fjöll rísa úr bláu hafi mót
heiðum himni. Þá sýn gat oft
að líta hér við flóa og firði á
fyrstu dögum þessa mánaðar.
Á slíkum degi barst mér fregn
in um andlát kennara míns og
vinar, Steingríms J. Þorsteins-
sonar prófessors, og slik verður
minning hans: hrein og björt og
fiékklaus eins og aprílmjöll í
miklu sólskini.
Aðeins tveimur dögum áður
höfum við átt drjúglangt samtal
á herbergi mínu í Árnagarði.
Þrátt fyrir langvarandi og erfiða
vanheilsu stóð hugur prófessors
Steingríms til framtíðarverk-
efna. Hann ræddi um útgáfu
Studia Islandica, sem hann rit-
stýrði, um væntanlegt þing há-
skólakennara í norrænum bók-
menntum á næsta ári og loks
um áformaða ferð sína til fyrir-
lestrahalds í Lundúnum nú eftir
páska. Sú för verður ekki farin.
Aðeins hálfri stundu, eftir að
hann kvaddi mig, hafði orðið það
slys, er dró hann tii dauða.
Ég mun ekki í þessum fáu
línum dveljast við æviferil pró-
fessors Steingríms, embættis-
eða lærdómsframa hans, m.a.
vegna þess, að fyrir skömmu hef
ég rakið nokkur helztu atriði
þess máls í Morgunblaðinu 2.
júlí 1971, er hann varð sextugur,
heldur vil ég hér minnast þess,
hver hann var sem kennari, mað
ur og vinur.
Ég kynntist prófessor Stein-
grími fyrst haustið 1950, er ég
hóf nám i íslenzkum fræðum.
Þá stóð hann í blóma aldurs,
hafði nýlega tekið við kennara-
embætti sínu, en þó kennt svo
lengi, að meðferð hans á náms-
efninu hafði hlotið fast snið.
Kennslan mótaðist því í senn af
þeim ferskleik, sem felst i leit
að hinu nýja, og staðfestu og ör-
yggi þess manns, er hefur efnið
fullkomlega á valdi sínu.
Kennsluelni hans voru bók-
menntir síðari alda, og á þessu
sviði var þekking hans einstök.
Ég hygg, að þess muni langt að
biða, að upp komi fræðimaður
með jafiiviðfeðma og gjörtæka
þekkingu á öllum bókmenntum
okkar frá því um 1350 til okkar
daga.
Prófessor Steingrímur var
skemmtilegur og góður kennari.
1 kennslu sinni rataði hann hinn
gullna meðalveg milli hins upp-
hafna og alþýðlega. Ekkert við-
fangsefni varð hversdagslegt eða
lágkúrulegt ' höndum hans. Stíll
hans var gjarna nokkuð hafinn,
en framsetninguna skorti þó
ekki jarðnánd. Allt. viðhorf hans
til bókmennta mótaðist af djúpri
lotningu fyrir því undri, sem
hvert listaverk er. Gildasti þátt-
urinn í kennslu hans var þó
slunginn þeim opinskáa og nærri
að segja barnslega mannleika,
sem einkenndi dagfar hans og
umgengni við stúdenta.
Hann naut sín, og ég held hon
Um hafi liðið vel á kennarastóli.
Hann var málsnjall, röddin skýr
og hreimmikil með sínum sterka
norðlenzka hljómi, er hann varð-
veitti og virti eins og annað, sem
var honum upprunalegt.
Þó að framkoma hans öll væri
settleg og tamin af mikilli hátt-
visi, voru kennslustundir hans
ekki þvingaðar af hátíðleika.
Hann hafði næmt auga fyrir
hinu kátlega og kímilega og
kryddaði gjarna kennsluna með
því að draga þá þætti viðfangs-
efnisins fram, en ávalit án mein-
fýsi, svo að yfir kennslu hans
var reisn og ekkert dregið i draf
ið.
- Minning
Prófessor Steingrimur var
strangur og kröfuharður kennari
í þeim skilningi, að hann heimt-
aði undanbi agðalausan heiðar-
leika i vinnubrögðum, og þar
gerði hann mestar kröfur til
sjálfs sín. Nemenduan hans var
e.t.v. mikilvægast það fordæmi,
sem hann sjálfur var þeim. Hann
var lifandi dæmi um afdráttar-
lausa þjónustu við sannleikann
og leitina að sannleikanum um
hvert viðfangsefni, en sú er í
rauninni eina siðferðilega skylda
fræðimanns, og ef henni er full-
nægt, er sem allar aðrar skyldur
séu sjálfkrafa af hendi leystar.
Rannsóknar- og kennsluaðferð
ir prófessois Steingríms stóðu
traustum rótum í sögulegri
og samanburðarbókmenntafræði-
legri hefð. Þar hafði hann innt
af hendi merkar rannsóknir, og
undir þeim merkjum hlutum við
nemendur hans skólun. Hér
verður ekki fjölyrt um rannsókn
arstörf prófessors Steingrims,
en hann skrifaði fjöldann allan
af ritgerðum í blöð, bókmennta-
og vísindarit, auk stærri verka.
Allar rannsóknir hans einkenn
ast af breiðri þekkingu, glögg-
skyggni og einstæðum vöndug-
leik í vinnubrögðum. Skýrleikur
hugsunar og visindalegt raun-
sæi gerðu honum ljóst, hvað
mátti staðhæfa og hvað var vafa
undirorpið. Hann féll mér vitan-
lega aldrei í þá gildru að vefa
langa voð af vafasömum tilgát-
um, heldur var viðhorf hans
reynsluvísindalegt, og því standa
ritverk hans á öruggum grunni
staðreynda.
Það, sem gerði prófessor Stein-
grím þó ofar öðru að frábærum
kennara og fræðilegum leiðsögu
manni, var mannleiki hans.
Ég hef engum kynnzt, er færi
jafnnærfærnum höndum um við
kvæmar sálir sem prófessor Stein
grímur. Áreiðanlega tók hann
oft sjálfur út meiri þjáningar
vegna mistaka okkar nemenda
sinna en við gerðum sjálfir. Það
segir mikla sögu um kennararm
og manninn, að eitt sinn, er
hann valdi „ljóð dagsins" fyrir
blað eitt hér í bæ, kaus hann er-
indi Einars Benediktssonar, þar
sem stendur ljóðlínan: „Áðgát
skal höfð í nærveru sálar.“
Hann lifði og starfaði eftir
þeirri reglu. Aldrei heyrði ég
hann finna að ritsmíðum eða úr-
lausnum stúdenta í heyranda
hljóði, heldur kvaddi hann hvem
og einn á sinn fund og leiðbeindi
nemandanum í einrúmi um þá
hluti, er betur máttu fara.
Umhyggja prófessors Stein-
gríms fyrir stúdentum tók ekki
aðeins til þeirra, sem lögðu
stund á íslenzk fræði eða sömdu
ritgerðir undir handleiðslu hans.
Mörg ár var hann prófstjóri Há-
skólans, og þar naut sín mann-
leiki hans, nærfæmi og sálfræði
legt innsæi. Hann var beinlínis
um árabil sáigæzlumaður fjölda
stúdenta, sem voru í andlegum
kröggum við prófborðin.
Prófessor Steingrímur var heill
og óskiptur i starfi sínu. Hann
gaf sig allan i kennslu sinni, og
því rataði hann að hug og hjarta
allra. Árum saman vann hann
lengri vinnudag en flestir starfs-
menn Háskólans. Jafnvel um næt
ur sáum við stúdentar hans oft
ljós skina í vinnuherbergi hans,
„í turninum“ eins og það kallað-
ist. Þó var prófessor Steingrímur
þegar á ungum aldri heilsuveill,
og mörg síðari árin var hann
sárþjáður maður. Ef til vill var
vinnukapp hans meira en þrek
hans leyfði.
Svo mennskur og hjartahlýr
sem prófessor Steingrimur var,
lagði hann sig mjög fram um að
kynnast stúdentum sínum og
haifa við þá persóriulegt sam-
neyti. Hann sótti samkomur okk-
ar og var þar einatt hrókur fagn
aðar. Hann var opinskár og ein-
læeur. henti hvert eaman á lofti
og lagði löngum til gleðimála
með kímnisögum og ljóðum og
leikarahæfileikum sínum.
Ég kynntist prófessor Stein-
grími aúnáið bæði sem nemandi
og siðar samstarfsmaður. Ein-
lægari og betri mann hef ég
ekki þekkt. Hann var dæmigerð-
ur siðmenningar og hámenning-
ar maður. Listrænn næmleiki
hans tók til miklu fleiri efna en
bókmennta einna. Hann var
menntaður og fágaður tónlistar-
unnandi og smekkvís og þekk-
ingarmikill um málaralist.
Öll fegurð og öll sköpun feg-
urðar voru honum sifelld upp-
spretta unaðar. Líf hans var vígt
æsku og fegurð og skapandi list.
Þó að prófessor Steingrimur
væri svo mannblendinn og ljúf-
ur gagnvart stúdentum sínum,
var hann að mörgu leyti hlédræg
ur maður. Lítilþægt framapot
var hrein andstæða við eðli hans,
og hann var á marga lund inn-
hverfur og mjög viðkvæmur
maður.
í hörðum heimi berast fleiri
sár á slíka menn en þeir flika.
Prófessor Steingrímur var geð-
ríkur og þótti hans mikill. Því
gátu mótgerðir orðið honum
þungbærar. Hann duldi aldrei
hug sinn, ef hann reiddist, og
hann var fús til sátta. Einlægnin
var aðalsmerki hans.
Hann var hverjum manni að-
gætnari og hollráðari, ef leitað
var til hans í vandasömum mál-
um, og á síðustu árum, eftir að
hann var farinn að þreki, megn-
aði hann enn að veita öðrum
styrk. Það fékk ég sjálfur að
reyna.
Prófessor Steingrímur var
gæddur ótrúlegum sálrænum
næmleik. Hann sýndi öðrum nær-
gætni og hverri hugarhræringu
annarra manna virðingu. Slík-
um mönnum er of sjaldan goldið
í sömu mynt.
Samslungin ást prófessors
Steingríms á hinu fagra, sanna
og góða var rík trúarleg kennd.
Um þau efni vorum við ósam-
mála, og eitt sinn fullyrti hann
við mig: „Enginn verður mikið
skáld, nema hann sé trúaður."
Þvi vil ég, um leið og við hjón-
in vottum frú Valgerði og dætr-
u*i þeirra hjóna innilegustu
samúð, ljúka þessum kveðjuorð-
um með ljóðlínum séra Matthías
ar, eins þess skálds, er prófessor
Steingrímur mat mest:
Dæm svo mildan dauða,
Drottinn, þínu bami, —
eins og léttu laufi >
lyfti blær frá hjarni, —
eins og lítill lækur
ljúki sínu hjali,
þar sem lygn í leyni
liggur marinn svali.
Sveinn Skorri Höskuidsson.
Orð ná skammt, þegar dauð-
inn er annars vegar, og verða
raunar fyrr en varir að óþarfa-
mælgi. En ekki fer hjá þvi, að
margt hvarflar í hugann við and
lát próf. Steingríms J. Þorsteins-
sonar. Ég kynntist honum ungur
og naut síðan kennslu hans, sem
hlýtur ætíð að verða mér og öðr
um nemendum hans hugstæð.
Kynnin við Steingrím rofnuðu
ekki, þótt skólagöngu lyki, og
minnisstætt er það, hve gott var
að koma á heimili þeirra hjóna,
Steingríms og Valgerðar, og hve
samhent þau voru og einlæg í
öllu viðmóti sínu.
Oft verður mér hugsað til
Steingríms, eins og ég man hann
bezt, þegar hann lét hrífast stf
mannlegri tjáningu og snilli and
ans. Hann átti hæfileikann til að
nálgast opnum huga og í fullri
einlægni allt það sem fagurt var
og háleitt og kunni manna bezt
að njóta í fölskvalausri gleði.
Einatt fannst mér eins og þessi
djúphuguli maður hefði þrátt
fyrir mikinn lærdóm varðveitt
næmleika barnsins og hrifningu,
en þá líka jafnframt nokkuð af
viðkvæmni þess og vamarleysi,
ef svo bar undir. Hjá slíkum
mönnum skiptast eðlilega á skin
og skuggar, en þeim gefst líka
margt, sem hinir fara á mis við,
sem brynjaðir eru og betur bún-
ir í veraldarvolkið. Það var Stein
grírni eiginlegt að vilja stækka
allt, fegra og bæta. Hann var
sannur í góðvilja jafnt sem í öll
um gjörðum. Því var gott að
eiga vináttu hans.
Jón Sanisonarson.
Við landamærin er Steingrím-
ur J. Þorsteinsson kvaddur af
okkur öllum með hljóðlátri virð-
ingu, eftirsjá og þökk. Fyrir
nokkrum er það söknuður eftir
vin með hlýjasta og trúasta
hjarta, sem fannst, fyrir öðrum
vitund um verðmætan son Is-
lands genginn.
Vitund þess helzt áfram, óháð
dánardegi, og takmarkast ekki
við samferðamannahóp hans.
Auk landsáhrifa sem menntamað
ur átti Steingrímur þó oft væri
dulur um geð sitt, þau tilfinn-
ingaviðbrögð, sem snurtu þá, er
eigi voru fyrir þeim lokaðir, og
gátu geymzt þeim ævilangt, þó
aðeins hefði verið um örstutt
kynni að ræða.
„Að vexti lágur lítt af öðrum
bar hann,“ eins og skáld kvað,
og ekki smækkar það hann, þó
ég segi, að undarlegur hefði mér
þótt hver menntamaður, sem
bæði þættist vera og fyndi illa
til þess að vera í skugga hans,
undir ráðriki hans (sem var
nokkurt) eða ná eigi til jafns
við hann þeim styrku tökum,
sem hann lengsturr hafði á náms
iðkun stúdenta sinna. Steingrím-
ur var mjög vel að þeim hlut-
verkum og virðingum kominn,
sem hann gegndi um dagana,
hinn mikli e1 jumaður og skýr
vel. Þeirra og ritstarfa og ann-
ars á framferli hans mun getið
í dag af öðrum, sem um rita.
Stúdentaárgangur Akureyrar
1932 bar í sér mikinn metnað,
og að vísu fleiri árgangar þaðan
um þetta leyti. Um miðja öld
var því norðanmanna mjög far-
ið að gæta í kennaraliði háskól-
ans, og má Sigurður Guðmunds-
son skólameistari vel una í sög
unni; menntaskóií hans varð
þjóðarafl. Þó orðskrúðshnykkir,
sem minntu á þann kostulega
meistara, væru að mínum dómi
eina lýtið á stíl dr. Steingríms,
fæ ég aldrei fullþakkað önnur
mótunaráhrif, sem Akureyrar-
skólinn hafði, og um þau er
Steingrímur J. Þorsteinsson gott
dæmi, auk þess að bera hinni
forngrónu menningu kaupstað-
ar síns vltni leynt og ljóst. Enn
sé ég eftir þvi, að ég og tugir
annarra strjálbýlissona, fæddir
fyrsta aldartuginn, gátu ekki í
leit sinni að stúdentsprófi notið
þess skóla, eða ekki fyrr en full
orðnir menn.
Þegar 21. öld fer að velja sér
sýnidæmi um það, til lofs eða
ekki lofs, hvérnig þorri 20. aldar
á Islandi hafi eiginlega Verið,
mun hún beina rannsókn að
framvarðasveitum timans 1944—
70, einkum þeim mönnum er
tóku nógu ungir við ábyrgðar-
hlutverkum sínum eftir lýðveld-
isupphaf, voru því ekki kiknaðir
áður af aldamótasmædd og ný-
legri heimskreppu. Þeir urðu
því hvorki á undan né eftir sín-
um tíma, skópu hann raunar í
sína mynd meir en nokkur önn-
ur íslenzk kynslóð hefur megnað
með sinn samtíma. Þ etta má
vera okkur háskólans mönnum
hugstætt veturinn sem við sjá-
um á bak Snorra Hallgrímssyni
og Steingrími úr eyfirzka stúd-
entaárganginum frá 1932 og úr
atkvæðamannahópi innan pró-
fessorastéttar. Skörð fyllast auð-
veldlega, sýnist mér. En sagan
ritar kaflaskil. Með nokkrum
sanni mætti halda því fram, að
þessi kynslóð hafi átt sjálfa sig
og viðfangsefni sín, en á sein-
asta fjórðungi aldar munum við
fá þá meðvitund æ rikari, að
það sé tíminn eftir 1999, en ekki
við sjálf, sem eignist og stjórni
því eftir geðþótta, hvert gagn
verði að iðju og kappsmálum
þess aldarfjórðungsins.
Eftir því sem maður umgengst
fleiri kynslóðir, láta fleiri minnis
hljómar í eyrum og soga tíma-
skynjunina með sér inn í ókomna
tímann, fyrst hann er öflugri
varðveitandi aðdraganda sins en
augnabliksskynjun okkar megn-
ar að sjá. Þetta nefnist hljómur
af sigurgöngu tímans.
Eðlileg fjölþróun hlutverka og
starfsaðferða mun gera síðasta
aldarfjórðung tilbrigðaríkari I há
skóla Steingríms en var á starfs
skeiði hans og líklega minna að
skapi honum en mér, því hann
óttaðist festuleysi og að Péturs
Gautseðli réði of miklu i stað
þess að maður og háskóli keppti
eftir að „vera sjálfum sér líkur.“
Því vil ég hann þeim ljóðum ein-
um kveðja, sem hafa má eftir
framsæknum stúdent, ort í
Reykjavík, raunar helmingi fyrr
en ég skráðist í þann hóp. Tak-
ast mun að staðla það sögumat
á mannsaldrinum 1940—71, að
stöðugleikur Islands sem ríkis,
menningareindar í heimsþróun-
inni og vistfræðilega lifvæns há-
skólaumhverfis eigi mikið að
þakka kynslóð, sem stríðsárin
kvöddu fram unga og ég nafn-
greindi tvo Eyfirðinga úr. Við
erum ekki minna þakklátir fyr-
ir kjölfestu úr þátið, þó við ját-
um af örri lund með E. Ben., að
„lífsins bylting alein stöðug
stenzt."
Hér er ekki staðurinn til að
lieita þvi skýrimgar, hve fast
prófessor Steingrimur dróst að
lifstrú Einars Benediktssonar,
þess manns sem var mikil and-
stæða hans i flestu. Kristni
beggja var eitthvað skyld óg
gerði geðinu rórra, hvað sem
móti blés, „og ekki vildi ég hafa
farið á mis við sjúkralegur mín-
ar,“ sagði Steingrímur stund-
um. Ást á alfegurð tónverka var
þeim sameiginlég, nátengd á-
Frtamhald á bls. i%