Morgunblaðið - 18.05.1974, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. MAI 1974
13
Gunnar Gunnarsson
skáld, 85 ára í dag
Gunnar skáld Gunnarsson á
áttatíu og fimm ára afmæli i dag.
Hver íslendingur, sem lætur sig
bækur einhverju varða, þekkir til
verka hans og nú á allra siðustu
árum eru þau að koma út í endur-
útgáfu og þýðingu skáldsins sjálfs
hjá Almenna bókafélaginu. Marg-
ar af bókum hans hafa fyrir löngu
verið þýddar á mál stórþjóða og
skipa þar virðulegan sess.
Gunnar er bóndasonur af Aust-
urlandi. Hann fæddist 18. mai
1889 að Valþjófsstað i Fljótsdal,
sonur Gunnars H. Gunnarssonar
bónda og hreppstjöra, sem lengst
af bjó á Ljótsstöðum i Vopnafirði
og konu hans, Katrínar Þórarins-
dóttur, en hún lézt, þegar Gunnar
var í bernsku. Átján ára að aldri
réðst Gunnar í að fara utan. Hann
hélt til Danmerkur og stundaði
nám við lýðháskólann í Askov í
tvo Vetur. Þá þegar mun það hafa
verið ætlan hans að gerast rithöf-
undur. Eftir honum er haft fyrir
löngu: „Ég varð að fara heiman til
þess að leita lífsins og lukkunnar,
til þess að vera einsamall, til þess
að verða sjálfs min herra, til þess
að gefa örlögunum færi á því að
buga mig eða bjóða mér í hátíð
lífsins."
Áður en hann fór að heiman
hafði hann gefið út tvær litlar
ljóðabækur „Vorljóð" og „Móður-
minningu".
Þegar Gunnar Gunnarsson
hafði lokið námi í Askov dvaldist
hann um skeið á ýmsum stöðum
við margs konar störf. Hann flutti
fyrirlestra um Island, skrifaði
smávegis í blöð, stundaði garð-
yrkju, var í vegavinnu og vann i
bókasafni í Arósum. Munu þessi
ár á ýmsan hátt hafa verið honum
erfið, en hvorki fjárkröggur né
sultur megnaði að drepa kjark
hins unga manns. Þessum erfiðu
árum lýsir hann I fjórða og
fimmta bindi Fjallkirkjunnar.
Eftir nokkra dvöl á Jótlandi flutt-
ist hann til Kaupmannahafnar og
árið 1912 gekk hann að eiga
danska stúlku, Franciscu Jörgen-
sen. Eignuðust þau tvo syni, Úlf
lækni og Gunnar listmálara, sem
báðir eru búsettir hérlendis.
Lengst af bjuggu þau hjónin
skammt utan við Kaupmanna-
höfn, I Birkeröd, eða þar til þau
fluttust til tslands árið 1939
Eins og margir vita tóku nokkr-
ir ungir Islendingar að gefa út
skáldrit eftir sig á dönsku á fyrsta
og öðrum áratug þessarar aldar.
Jóhann Sigurjónsson hafði verið
fyrstur og höfðu komið út eftir
hann tvö leikrit, þegar Gunnar
Gunnarsson kom fram á sjónar-
sviðið. Sfðar bættust þeir Jónas
Guðlaugsson og Guðmundur
Kamban i þennan hóp. Ekki verð-
ur því neitað, að heldur mun hafa
andað köldu til ungu skáldanna
héðan frá Islandi í byrjun. Vil-
hjálmur Þ. Gíslason segir í afmæl-
isgrein um Gunnar fimmtugan í
Mbl. árið 1939 um það efni: „Þvi
er ekki að leyna, þó að nú sé yfir
það gróið, að ýmislegur kurr varð
út af fyrstu bókum Gunnars —
bæði af því að þær voru skrifaðar
á dönsku og af því að ýmsum þótti
ekki i hóf stillt frásögnum hans
um islenzkt líf eða lýsingum hans
á sumu fólkinu, sem menn þóttust
þekkja fyrirmyndir hans að.
Þetta var stundum rétt, stundum
óþarfa viðkvæmni eins og gengur.
Hitt var og er efalaust, að Gunnar
Gunnarsson var góður íslending-
ur og rótgróið I honum íslenzkt
eðli, fornt, austfirzkt bændaeðli,
sem víða hefur einnig verið slung-
ið saman við veraldlegan og and-
legan höfðingsbrag og listræna
lund.“
Fyrsta bók Gunnars á dönsku
kom út árið 1911. Það var lítið
ljóðasafn „Digte“. Árið eftir kom
siðan fyrsta bindi „Sögu Borgar-
ættarinnar" og siðan hinar þrjár
bækurnar hver af annarri. Árið
1915 kom svo sagan út í heild.
Hún náði feiknamiklum vinsæld-
um og hefur verið gefin út hvað
eftir annað og nokkrum árum síð-
ar gerð eftir henni kvikmynd,
sem hefur verið sýnd hér öðru
hverju.
Með „Sögu Borgarættarinnar“
er óhætt að segja, að Gunnar hafi
lagt grundvöllinn að skáldfrægð
sinni og er hún enn eitt af önd-
vegisritum hans.
Skáldið lét á næstu árum
skammt stórra högga i millum.
Sama ár og heildarútgáfa Borgar-
ættarinnar kom út gaf hann út
skáldsöguna „Ströndina" og kom
hún út í fyrsta skipti á Islenzku
tveimur árum siðar íþýðingu Ein-
ars H. Kvaran. Næsta saga var
„Vargur í véum“ og siðan „Fóst-
bræður“, sem var fyrst sögulegra
sagna hans og kom út 1918. Er
þetta saga landnámsmannanna
Ingólfs og Hjörleifs, byggð á frá-
sögn Landnámu. Sagan náði strax
mikilli útbreiðslu og var meðal
annars gefin út I sérstakri útgáfu
fyrir danska menntaskóla.
Árið 1919 dvaldi Gunnar á
Italiu, en hann hafði hlotið rithöf-
undastyrk til þeirrar ferðar. Á
meðan hann var á Italiu ritaði
hann skáldsögu sína „Sælir eru
einfaldir“, sem enn varð til að
auka hróður skáldsins. Hún gerist
á einni viku í Reykjavík, þegar
spánska veikin geisar og Katla
spýr eldi og vatnsflóðum yfir um-
hverfi sitt. Innan þessa ramma
gerast átök sögupersóna hans og
ýmsir hafa haldið því fram, að
fáir skáldsagnahöfundar hafi kaf-
að jafn djúpt í sálarfylgsnin og
gert er i þessari bók.
I þeim skáldsögum, sem hér
hefur verið minnzt á, þótti gæta
bölsýni og hefur það kannski orð-
ið til þess, að landar Gunnars virt-
ust dálitið seinir að viðurkenna
hann. Varla þarf orðum að því að
eyða, að slík sjónarmið eru óvið-
komandi listrænu mati.
Gunnar var nú þritugur að
aldri, var orðinn þekktur um öll
Norðurlönd og Danir litu á hann
sem einn bezta stílista þar I landi.
Munu þess sjálfsagt fá eða engin
dæmi, að útlendingur hafi náð svo
góðum tökum á erlendu máli.
Bækur hans voru jafnóðum gefn-
ar út á fjölmörgum öðrum
Evrópumálum.
Gunnar lagði jafnan áherzlu á,
að hann væri islenzkur höfundur
og yrkisefni hans eru nær undan-
tekningalaust íslenzk. En eftir því
sem árin liðu varð hann einnig
norrænn — hann trúði á mátt
norræns anda og gildi norrænnar
menningar og hann lagði ekki sízt
áherzlu á þann þátt, sem íslenzk-
ur er í þeim anda. „Norðurlönd
er föðurland okkar,“ hefur hann
sagt „æskan er takmark okkar og
i norðurveg liggur leið okkar."
Arið 1917 gaf Gunnar út fyrir-
ferðarlitla bók „Drengurinn",
sem er ljóðræn lýsing á lífi ungs
drengs, skrifuð af miklum skiln-
ingi á samlífi barns við náttúruna
og áhrifum þeim, sem barnið
verður fyrir, þegar nýir heimar
ljúka upp leyndardómum sinum
fyrir forvitnum barnsaugum.
Þessi bók er að nokkru kveikjan
að stóru verki, sem byrjaði að
koma út sex árum síðar „Fjall-
kirkjunni", en það kom út I fimm
bindum á árunum 1923—1928.
Svo þekkt er þetta verk Gunnars,
að óþarft er að fara um það mörg-
um orðum, en enginn vafi er á
þvi, að „Fjallkirkjan" mun verða
talin til meginrita bókmennta á
íslandi. Af snilld er lýst byggðar-
laginu, fólkinu, hugsunum þess
og athöfnum, náttúrunni og bar-
áttu mannanna við hana — allt
séð frá sjónarmiði barnsins í
fyrstu bindunum. Síðustu tvö
bindin gerast siðan I öðru um-
hverfi, en þar er lýst baráttu ungs
manns og tilraunum hans á rithöf-
undabrautinni í fjarlægu landi.
Ekki er unnt að rita bók-
menntaverk Gunnars ef ekki er
getið sögulegra verka hans. Aður
er minnzt á „Fóstbræður" og tiu
ár líða unz hin næsta, „Svartfugl"
kemur út, eða 1929. Uppistaða
hennar eru hin umtöluðu Sjöund-
ármál. Og árið eftir kemur út
verkið um „Jón Arason“. Þar er
sá munur á og I Fóstbræðrum, að
svo miklar heimildir eru fyrir
hendi, að höfundur hefur ekki
jafn frjálsar hendur og þar. Að
margra dómi er bókin verðugur
minnisvarði yfir hinn mikla pisl-
arvott, siðasta kaþólska biskup Is-
lands, og svo djarfur vottur um
sjálfstæðisvitund Islendinga.
I grein, sem Matthías Johannes-
sen ritaði I tilefni af því, að af-
hjúpuð var brjóstmynd af Gunn-
ari I Stofnun Árna Magnússonar,
er fjallað um sögulegar skálfsög-
ur Gunnars og þar sagt m.a. að
Bjarni heitinn Benediktsson hafi
í ræðu lagt áherzlu á sögulegt
gildi skáldverka Gunnars. Síðan
segir: „I sögulegum skáldverkum
lifa sagnapersónurnar I réttu um-
hverfi. Aðferð Gunnars Gunnars-
sonar hefur gjarna verið sú að
færa lifsanda sögunnar til samtíð-
arinnar. Dr. Bjarni minntist þess
sérstaklega af hve næmum skiln-
ingi farið væri með líf og hugsjón-
ir Jóns Arasonar í skáldsögunni
og hvergi væri Jóni Arasyni og
samtíð hans betur eða réttar lýst
en hjá Gunnari. Gildi sögulegra
skáldverka er að gera þau svo úr
garði, að okkur komi efni þeirra
við. Þannig eiga beztu verk Gunn-
ars Gunnarssonar ávallt eftir að
mæla sér mót við nýja lesendur
og nýja samtíð. Gunnar Gunnars-
son hefur öðrum fremur á vorum
dögum tekið við merki fornrar
skáldskaparlistar Islendinga.
Hann hefur sótt þrótt, áræði og
fyrirmyndir í íslenzka sögu og
samið margra binda sögulegan
skáldsagnabálk úr einstökum
þáttum hennar. Gunnar Gunnars-
son er að því leyti Islendinga-
sagnahöfundur.“
Á eftir Jóni Arasyni kemur
„Jörð“, sem er að nokkru fram-
hald af „Fóstbræðrum" og síðan
„Hviti Kristur," er fjallar um
átök heiðinna og kristinna manna
I kringum árið 1000. „Grámaður"
er svo gefin út 1936 og er hún
samin upp úr Þorgils sögu og Haf-
liða og er aðalsöguhetjan Ölafur
Hildisson.
Hér hafa æðimargar bækur ver-
ið upp taldar og er þó ekki tæmt
Arið 1931 kom „Vikivaki“ út,
„Aðventa" 1937 og svo Heiða-
harmur", sem hann mun hafa
frumritað á íslenzku eftir að hann
var fluttur hingað heim. „Sálu-
messa“ kom út 1948 og „Brim-
henda“ 1954.
Auk þess hefur Gunnar ritað
nokkur leikrit, ljóða hans er áður
getið, fjöldann allan af greinum
og ritgerðum, bæði í innlend og
erlend rit. Áður er minnzt þess,
að hann hóf að flytja fyrirlestra
um Island á fyrstu árum sínum í
Danmörku. Það tók hann upp á ný
árið 1926 og hvatti hann þá jafnan
til nánari samvinnu Norðurlanda.
Örvunarorð hans fengu lítinn
hljómgrunn í fyrstu, enda þótt
norræn samvinna hafi nú löngu
sannað gildi sitt. Þá þýddi Gunnar
nokkrar íslenzkar bækur á
dönsku, t.d. „Gull“ eftir Einar H.
Kvaran og siðan kom þýðing hans
á „Sölku Völku" Laxness.
Gunnar kom alkominn heim til
Islands árið 1939. Hann settist þá
að I átthögum sinum I Fljótsdal I
tiu ár og bjó stórbúi á Skriðu-
klaustri, en þá fluttust þau hjónin
til Reykjavíkur og hafa búið hér
allar götur siðan.
Á síðari árum hefur Gunnar
m.a. unnið við endurþýðingar á
bókum sínum. Hann hefur einnig
látið iðulega I sér heyra með
greinaskrifum. Honum hefur ver-
ið margvíslegur sómi sýndur á
rithöfundaferli sínum. Hann hef-
ur verið sæmdur stórriddara-
krossi fálkaorðunnar, hann var
fyrir nokkru sæmdur heiðurs-
doktorsnafnbót við Háskóla Is-
lands og hafði áður fengið slika
sæmd við háskólann í Heidelberg.
Hann hefur starfað í samtökum
listamanna og meðan hann bjó á
Skriðuklaustri átti hann hlut að
stofnun Bandalags islenzkra lista-
manna og hann var einnig einn af
stofnendum Almenna bókafélags-
ins og lengi form. bókmenntaráðs
þess. Á áttræðisafmæli hans á-
kvað B.I.L. að láta gera brjóst-
mynd af honum, sem Sigurjón
Ólafsson vann, og var henni kom-
ið fyrir í Árnasafni, eins og fyrr
er að vikið, þann 17. nóvember
1972.
Gunnar Gunnarsson hefur ver-
ið vandvirkur og eljusamur alla
tið. Og segja má, að rauði þráður-
inn I verkum hans hafi verið:
Staða mannsins I tilverunni — og
stefið hið sama; tilveran og glím-
an við engilinn.
I grein, sem birtist I Lesbók
Mbl. I tilefni áttræðisafmælis
Gunnars Gunnarssonar, segir
skáldið við gr'einarhöfund Matt-
hías Johannessen: „Varla er hægt
að skilja átök vorra tíma, án þess
að gera sér ljóst, að þetta er eins
og tilbúin eldraun fyrir mannkyn-
ið. Og það er varla vafi á því, að ef
mannkynið stenzt hana ekki, þá á
það fyrir sér skelfilega göngu. Þó
vil ég bæta því við, að ég hef ekki
trú á, að ofbeldi verði síðasti sig-
urvegarinn ef þaðólíklegagerðist,
að það færi um stund með sigur af
hólmi I þessum örlagariku átök-
um. En það verða menn að hafa i
huga, að sá, sem ekki reynir að
spyrna við fótum og sigrast á of-
beldinu, ber, ef illa fer, þunga
ábyrgð á herðum sér, hvort sem
hann sér það og skilur eða ekki.“
Og greinarhöfundur bætir við:
„Að vera ábyrgur, leita sann-
leikans og kjarna tilverunnar,
reyna að skilja stöðu mannsins, —
þá glimu hefur Gunnar Gunnars-
son háð í öllum verkum sinum og
hann hefur séð margt öðruvísi og
betur en aðrir."
(h.k. tók saman).
Þjóðhátiðarkvikmyndir
um byggðir landsins
KVIK s.f. undirbýr gerð heimildakvikmynda
Kvikmyndafyrirtækið KVIK s.f.
er um þessar mundir að dreifa
hugmynd að þjóðhátíðarkvik-
mynd til flestra bæjar- og sveitar-
félaga landsins. Hugmyndin er sú
að gera 10—15 mín. kvikmynd um
hverja byggó á árinu 1974 til þess
að varðveita og setja ef til vill
saman í eina heildarkvikmynd.
Kvikmyndin á að gefa sem
gleggsta mynd af viðkomandi
stað, lýsa landslagi, atvinnuhátt-
um, skiptingu í atvinnustéttir,
stjórnun og framkvæmdum. Sér-
stæðir einstaklingar og listafólk á
hverjum stað verðureinnig kallað
til i sambandi við vinnslu og gerð
myndarinnar. Þau bæjar-og sveit-
arfélög, sem sameinast um þetta
fá eintak af myndinni og geta
Gígjan heldur
3 söngskemmtanir
SÖNGFÉLAGIÐ Gígjan heldur
samsöng í samkomuhúsinu á
Akureyri í dag klukkan 16 og
á sunnudag og mánudag klukk-
an 21 báða daga. Söngstjóri er
Jakob Tryggvason og undirleikari
á pianó Dýrleif Bjarnadóttir.
notað hana til kynningar innan
lands og utan, en kvikmyndin
verður 16 mm í litum og með tali.
Sýslur eða hreppar gætu samein-
azt um gerð slikrar myndar og
þannig eru ýmsir möguleikar að
gera þessa framkvaand auðveld-
lega fjárhagsléga.
Kveikjan að þessari hugmynd
var sú, að Hafnarf jörður ákvað að
gera slíka mynd og hefur KVIK
þegar hafizt handa fyrir Hafnar-
fjörð.
Raddþjálfari kórsins er Sigurður
Demetz Franzson. Einsöngvarar
eru Helga Alfreðsdóttir og Gunn-
fríður Hreiðarsdóttir.
Söngfélagið Gigjan er skipað 47
söngkonum, en á söngskrá eru lög
eftir Jakob Tryggvason, Sigfús
Einarsson, Sigvalda Kaldalóns,
Inga T. Lárusson, Arna
Thorsteinsson, J. Barnby,
Leonard Bernstein, Jan Sibelius
og Richard Wagner.
Sv.P.