Morgunblaðið - 08.06.1974, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8, JUNl 1974
11
Stjórn Hcimdallar árið 1941. Frá vinstri: Lúóvík Hjálmtýsson, Baldur Jónsson, Öttarr
Möller, Bjarni Björnsson, Jóhann Hafstein, formaður, Guðmundur Bl. Guðmundsson,
Hagnar Jónsson, Björgvin Sigurðsson og Hjörtur lljartarson.
Sjálfstæðisflokkurinn var allur í molum
fannst mér, þegar ég kom norður í Skaga-
fjörð um sumarið. Félagslíf sama og ekk-
ert og skipulag með versta móti. En mál-
staður flokksins var góður, því að kjör-
dæmaskipunin var eins ranglát og hún gat
frekast orðið. Alþýðuflokkurinn og sósíal
istar tóku höndum saman við sjálfstæðis
menn á þinginu um að breyta þessari
skipan og gera hana lýðræðislegri, þannig
að meira réttlætis gætti milli kjósenda. Sú
kjördæmaskipun var svo við lýði þar til
1959, þegar hlutfallskosningar voru tekn-
ar upp í öllum kjördæmum. Frá þeim tíma
hefur að mestu leyti gætt jafnréttis milli
flokkanna, en þó hlýtur að vera skammt
undan, að biæyting verði á kjördæma-
skipuninni vegna fólksflutninga í land-
inu, t.a.m. í Reykjaneskjördæmi. Það
ætti ekki að þurfa að deila um svo sjálf-
sagðan hlut, að kjósendur eiga að 'hafa
sem jafnastan kosningarétt, hvar sem þeir
búa. Um hitt geta verið skiptari skoðanir
hvort rétt sé að hafa hlutfallskosningar
eða einmenningskjördæmi, en ein-
menningskjördæmi verða þá að vera alls
staðar, einnig í Reykjavík. Nú er sums
staðar þegar i gildi blandað kerfi, þar sem
kjósendur geta kosið persónulegum kosn-
ingum, þó að hlutfallskosningar séu, til að
jafnrétti sé milli flokka. Slíkt blandað
kerfi er t.d. í Vestur-Þýzkalandi.
Þetta mál þurfum við íslendingar að
athuga nánar. Við skulum ekki gleyma
því, að kjördæmaskipunin er ekki ennþá
nægilega lýðræðisleg og réttlát. Þannig
fengi Sjálfstæðisflokkurinn ekki meiri-
hluta á þingi nú, þótt meir en helmingur
kjósenda kysi hann. Lítum á síðustu kosn-
ingar. Ef flokkurinn næði sama atkvæða-
magni f alþingiskosningum og i bæjar- og
sveitarstjórnakosningunum, eða 50,5%,
fengi hann ekki nema 27—28 þingmenn af
60. Ef kjósendur vilja losna við vinstri
stjónina, sem nýtur ekki nema um 40%
fylgis samkvæmt úrslitum siðustu kosn-
inga, verða þeir að herða róðurinn og
jafnvel þjappa sér enn betur saman. Þar
treysti ég bezt á unga fólkið, sem á
áreiðanlega ekki minnstan þátt i sigri
Sjálfstæðisflokksins nú.“
Eg spurði Jóhann Hafstein um álit hans
á þingrofinu og hvort hann teldi, að þaul-
seta vinstri stjórnarinnar samrýmdist
þingræði. Hann svaraði:
„Ég taldi rétt að segja af mér embætti
forsætisráðherra og biðjast lausnar fyrir
stjórn mína strax eftir síðustu alþingis-
kosningar 1971, þegar hún var ekki lengur
í meirihluta á Alþingi. Það er grundvöllur
þingræðis, að ríkisstjórnir styðjist við
þingmeirihluta. Nú er öðru vísi farið að.
Enda þótt um 60% kjósenda séu stjórnar-
andstæðingar og aðeins um 40% stuðn-
ingsmenn núverandi vinstri stjórnar,
biðst forsætisráðherra ekki lausnar fyrir
sig og ráðuneyti sitt. Þetta er ekki þing-
ræðislegt, þótt þingrofið hafi ekki verið
ólöglegt. Sá meirihluti kjósenda á íslandi,
sem vill tryggja varnir landsins og öryggi
þjóðarinnar og rétta við fjárhag ríkissjóðs
og afkomu atvinnuveganna, hefur því
ekki enn séð þá ósk sína rætast, að vinstri
stjórnin fari frá. Og svo gæti farið, að
landsmenn sætu enn uppi með vinstri
stjórnina eftir kosningar, því að með
framboði Samtaka frjálslyndra og vinstri
manna gæti vinstri stjórnin slampazt á
örlítinn meirihluta á Alþingi, ef menn
ekki halda vöku sinni.“
Þá var komið að framboði Jóhanns Haf-
stein í Reykjavík 1946, en þar bauð hann
sig fram bæði til bæjarstjórnar í janúar-
mánuði og Alþingis i júnlkosningunum.
Jóhann skipaði baráttusæti Sjálfstæðis-
flokksins í bæjarstjórnarkosningunum,
eða 8. sætið. Af 24.450 greiddum atkvæð-
um hlutu sjálfstæðismenn 11.833 atkvæði
og héldu meirihluta bæjarfulltrúa vegna
hagstæðrar skiptingar. AÍþýðuflokkurinn
hlaut tæplega 4000 atkvæði og 2 menn
kjörna, Framsóknarflokkurinn 1615 at-
kvæði og einn mann kjörinn, Pálma
Hannesson, og sósíalistar, en kjarni þeirra
var gamli kommúnistaflokkurinn, fengu
tæplega 7.000 atkvæði og 4 menn kjörna í
bæjarstjórn. Ég spurði Jóhann Hafstein
hvað hann vildi segja um þessar tvennar
kosningar. Hann svaraði:
„Eg skipaði baráttusæti Sjálfstæðis-
flokksins i bæjarstjórnarkosningunum, en
aldrei bar ég neinn kvíðboga fyrir því, að
við héldum ekki meirihlutanum. Barátt-
an var hörð, en við vorum líka með sterk-
an foringja, þar sem var Bjarni Benedikts-
son borgarstjóri.
Þetta voru gífurlega harðar kosningar.
Kommúnistar ætluðu sér mikinn hlut,
ekki sizt í bæjarstjórnarkosningunum.
Þeir voru staðráðnir í að fella meirihluta
okkar. Einar Olgeirsson skipaði 8. sæti á
lista þeirra, og ég held það hafi hvarflað
að þeim, að hann næði kosningu. En þeir
fengu fjóra bæjarfulltrúa og hafa aldrei
haft fleiri, hvorki fyrr né síðar. Þeir
treystu því, að aðstoð Vesturveldanna við
Sovétríkin í styrjöldinni myndi fleyta
þeim til valda hér á landi. Rússar voru
orðnir sigurvegarar í styrjöldinni gegn
nasistum ásamt Vesturveldunum og
Stalín hafði leikið bæði á Churchill og
Roosevelt á Jalta- og Teheranráðstefn-
unni — járntjaldið var tekið að síga. Það
var ekki fyrr en þremur árum seinna, sem
leiðtogar Vesturveldanna áttuðu sig og
stofnuðu Atlantshafsbandalagið með þeim
árangri, sem raun ber vitni.
Jafnframt sigurvissunni reyndu komm-
únistar að venju að breiða yfir nafn og
númer og kölluðu sig ekki kommúnista,
heldur sósíalista. Það er gömul saga og ný
á íslandi. Þeir voru svo sigurvissir, að
eftir svokallaðan menntamannafund í
Listamannaskálanum, þar sem var troð-
fullt út úr dyrum slógu þeir upp svofelld-
um fyrirsögnum: „Menntamannafundur-
inn boðar stórsigur Sósíalistaflokksins.
Valdatíma fámennrar sérhagsmunastéttar
er lokið. Á sunnudaginn kemur tekur al-
þýðan völdin í Reykjavík.“ Þannig var nú
hljóðið í þeim rétt fyrir kosningar. Þeir
reyndu að sjálfsögðu einnig að gera sér
mat úr vinsældum Nýsköpunarstjórnar-
innar og sögðu t.a.m. á forsíðu Þjóðviljans
kosningadaginn 27. janúar: „Sigur Sósíal-
istaflokksins er sigur nýsköpunarstefn-
unnar.“
Eftir bæjarstjórnarkosningarnar i
janúar 1946 hafði Sósíalistaflokkurinn
hreinan meirihluta á Norðfirði og var
einnig stærsti flokkurinn á Akureyri og
Siglufirði og er raunar lærdómsríkt að sjá,
hversu Alþýðubandalaginu hefur hrakað
frá þessum árum."
Því má bæta við þessi orð Jóhanns Haf-
stein, að á kosningadaginn 27. janúar stóð
einnig stórum stöfum yfir þvera forsíðu
Þjóðviljans: „Alþýðuvöld í Reykjavík.
Hvort viljið þið, Reykvíkingar, að Katrín
Thoroddsen og Einar Olgeirsson ráði úr-
slitum í bæjarstjórn Reykjavíkur næstu 4
árin —- eöa sendill heildsalanna, Jóhann
heimdellingur Hafstein?" Og þegar litið
er yfir lista Sósíalistaflokksins í þessum
kosningum er harla athyglisvert að sjá,
hversu margir hafa snúið baki við komm-
únistum af þeim, sem voru í framboði
fyrir þá. Þeirra á meðal eru lýðræðissinn-
ar eins og Jónas Haralz, Bergsteinn Guð-
jónsson, Petrína Jakobsson og Björn Sig-
fússon, svo að nokkurra sé getið.
Jóhann Hafstein hélt nú áfram samtali
okkar og sagði:
„Þrátt fyrir það, að leiðtogar sósíalista
þættust ekki vera í neinum sérstökum
tengslum við Sovétríkin, bárust varla
fréttir af hryðjuverkum í Sovétríkjunum,
svo að þeim þætti ekki ástæða til að verja
foringja Stalfn og dásama einveldi komm-
únista. Að því leyti má segja, að þeir hafi
verið hreinskilnari þá en nú, þeir fögnuðu
jafnvel, þegar litlu Eystrasaltsrikin voru
lögð undir járnhæl kommúnismans og
fólk flutt í milljónatalí til Siberiu — eða i
aðrar Gulag-búðir.
í þessum bæjarstjórnarkosningum
hafði maður á tilfinningunni, að nú væri
háð einhvers konar úrslitaorusta um is-
land, að nú væri annaðhvort að duga eða
drepast, svo hart sem að okkur var sótt.
Nefnd hafði verið skipuð til að semja
stefnuskrá fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
drögin lágu svo fyrir milli jóla og nýárs.
Við komum þá saman Bjarni Benedikts-
son borgarstjóri, Valtýr Stefánsson rit-
stjóri og ég. Bjarni leit á drögin, hristi
höfuðið og sagði: „Þetta er ómögulegt.
Þetta þarf að vera öðru vísi." Hann þagði
svo um stund, hugsaði sig um, en samdi
síðan upp úr sér fyrstu Bláu bókina og við
Valtýr skrifuðum eins hratt og við gátum.
Bjarni var hafsjór af þekkingu á bæjar-
málum Reykjavíkur, enda var forysta
hans á þessari hættustund ógleymanleg."
í þingkosningunum i júní 1946 hlaut
Sjálfstæðisflokkurinn rúm 26.000 atkvæði
og 19 þingmenn kjörna, Framsóknarflokk-
urinn 14.250<og 11 þingmenn, Sósíalista-
flokkurinn 12.956 atkvæði og 5 þingmenn
kjörna og Alþýðuflokkurinn 11.893 at-
kvæði og 4 þingmenn kjörna. En auk þess
fékk Sósíalistaflokkurinn 5 uppbótarþing-
menn, eða samtals 10 þingmenn, Alþýðu-
flokkurinn einnig 5 uppbotar þingmenn,
eða samtals 9 þingmenn. Jóhann Hafstein
var 4. maður á lista Sjálfstæðisflokksins
og hlaut sem slíkur 9.105 1/8 atkv.
Þar sem Jóhann Hafstein hafði minnzt á
Bjarna Benediktsson spurði ég, hvort
ekki hefði verið jafn skemmtilegt að
vinna með öðrum samstarfsmanni og for-
manni flokksins, Ólafi Thors. Hann svar-
aði:
aldarfjórðungsskeið óumdeilanlegur for-
ingi sjálfstæðismanna og á varla sinn líka.
Ég tel, að sagan muni skipa þeim tveimur
formönnum Sjálfstæðisflokksins, sem ég
kynntist og starfaði með, Ólafi Thors og
Bjarna Benediktssyni á bekk með mestu
stjórnmálamönnum þjóðarinnar. Þeir
voru að vissu leyti ólíkir, en einstaklega
samhentir og samstarf þeirra var ein-
dæma gott. Ég veit, að mörg siðari árin
þótti Ölafi ekki ráðum ráðið nema Bjarni
væri til kvaddúr. Það, sem var líkt með
báðum þessum mönnum, var skapfesta og
einurð og bjargföst trú á sjálfstæði og
frelsi þjóðarinnar. Á þeim vettvangi eru
dýpstu spor þeirra mörkúð. Nákvæmni og
samvizkúsemi voru mjög einkennandi i
fari beggja í stjórnarframkvæmdum og
við stjórnarathafnir.
Ég kynntist Ólafi Thors fyrst á lands-
fundi Sjálfstæðisflokksins á Þingvöllum
1936. Ég var honum samferða heim til
Reykjavikur af fundinum, og þá lék for-
inginn á als oddi, enda var sumarnóttin
undurfögur og hann í sigurskapi. Þá var
ég 21 árs. Sjálfstæðismenn á Húsavík
kusu mig á landsfundinn, en það voru
ekki sérlega formlegar kosningar. En þú
getur af þessu séð, að ég hef verið sjálf-
stæðismaður frá fyrstu tið, eða fæddur
sjálfstæðismaður myndi einhver segja.
Mér ofbauð ofríki Framsóknarflokksins í
Þingeyjarsýslum, þótt ég eigi þaðan góðar
minningar og marga ágæta vini. Kosninga-
barátta Jónasar frá Hrifiu fór að því er
mér virtist miklu fremur fram í einkavið-
tölum við menn heldur en á fundum. Og
hann hafði geysilega sterk persónuleg
áhrif. Það var ekkert sældarbrauð að vera
andstæðingur hans í pólitík, eins og hann
lét. Ég var þá ungur að aldri, en staðráð-
inn í að lenda ekki undir áhrifum hans.
Ástæðan? Sennilega meðfædd hneigð til
sjálfstæðisstefnunnar. Hún er svo rfk í
Islendingum, að það ætti raunar aldrei að
koma neinum á óvart, þegar flokkurinn
vinnur glæsilegan kosningasigur eins og
nú í síðustu bæjar- og sveitarstjórnakosn-
ingum.
Ég þekkti ekki fyrirrennara Sjálfstæðis-
flokksins — Ihaldsflokkinn og Frjáls-
lynda flokkinn — en ég þekki ekki frjáls-
lyndari flokk en Sjálfstæðisflokkinn eins
og Ragnar i Smára sagði í ágætri grein i
Morgunblaðinu um daginn. Undir þau orð
vil ég taka.
Ég geri ráð fyrir, að ég hefði vel getað
gengið i íhaldsflokkinn af því að ég hafði
lesið svo margt eftir Jón Þorláksson, bæði
ræður og ritgerðir, þar sem einmitt er
lagður grundvöllurinn að þeirri stefnu,
sem Sjálfstæðisflokkurinn byggir á. Frá
Frjálslynda flokknum fékk Sjálfstæðis-
flokkurinn liberalisma manna eins og
John Stuart Mills og frelsishugsjónir Sig-
urðar Eggerz, sem var einn af oddvitum
þjóðarinnar í sjálfstæðisbaráttunni.
En ég vil taka fram, að ég kvnntist Jóni
Þorlákssyni aldrei. Sá hann ekki einu
sinni, enda lézt hann fyrsta veturinn tninn
í háskóla 1935. Ég hafði orðið stúdent 18
ára, vorið 1934, og fór t lögfræði um
haustið. Þó að ég hafi ekki k.vnnzt Jóni
Þorlákssyni, man ég vel, hvað það fékk á
mig,þegar Kristján Jónasson, sfðar læknir
en þá læknanemi, opnaði hurðina hjá mér
einn morguninn á Garði og sagði: „Jón
Þorláksson er dáinn"."
Og nú er komið að því, að Jóhann Haf-
stein verður ráðherra i stjórn Bjarna
Benediktssonar 1963. Um það sagði hann:
„Ég hafði verið bankastjóri i Utvegs-
bankanum um 11 ára skeið. Það var mjög
reynsluríkur tími fyrir mig, og minnist ég
margra ágætismanna og vina, bæðt innan
bankans og meðal viðskiptamanna hans.
Ég tvinnaðist þá atvinnulífinu og margvís-
legum tilbrigðum þess jafnfrafnt högum
Framhald á bls. 14.
„Jú, vissulega. Ólafur var um meira en
. ... v.-ia.m. lurtuctin ðjattstæoistioKKsins, uiatur ihors, Bjarni Benediktsson og Jóhann Hafstein á fundi í Sjálfstæðishús-
inu. Með þeim á myndinni sjást frú Sigríður Björnsdóttir og frú Ragnheiður Hafstein, ennfremur Eyjólfur Jóhannsson forstjóri
og frú Guðrún Jónasson, er lengi var formaður Hvatar.