Morgunblaðið - 12.07.1974, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. JULÍ 1974
19
Nýja
íslenzka stafeetningin
I SlÐASTA hefti Stjórnartíðinda er birt aug-
lýsing um fslenzka stafsetningu og auglýsing
um greinamerkjasetningu. Þegar hefur mikið
verið rætt um niðurfellingu z-unnar, en margir
munu hafa áhuga á að fylgjast með öðrum
breytingum, sem þar er að finna, á fslenzku
ritmáli. — Auglýsingarnar verða birtar hér í
blaðinu í heild. Fyrsti hluti fer hér á eftir, en
alls verða greinarnar þrjár.
AUGLÝSING
um fslenska
stafsetningu.
1. KAFLI
Almennt ákvæði.
1. gr.
Eftirfarandi reglur skulu gilda
um stafsetningarkennslu I skól-
um, um kennslubækur útgefnar
eða styrktar af ríkisfé, svo og um
embættisgögn, sem út eru gefin.
2. KAFLI
Um z og afnám hennar.
2. gr.
Ekki skal rita z fyrir uppruna-
legt tannhljóð (d, ð, t) + s, þar
sem tannhljóðið er fallið brott í
eðlilegum, skýrum framburði.
3. gr.
Til leiðbeiningar skal bent á
eftirfarandi atriði:
a) í stofnum fallorða skal tann-
hljóð haldast á undan s, ef það
kemur fram f einhverju falli orðs-
ins. Skiptir þá eigi máli, hvort
tannhljóðið er borið fram eður ei,
t.d. lofts (af loft), lats(af iatur),
lands(af land), skorts (af skort-
ur) o.s.frv.
b/ 1 orðstofnum skal tannhljóð
haldast á undan s, ef svo er borið
fram, t.d. reistu (af reiðast),
gleðstu (af gleðjast); (hefur
mæðst) (af mæða(st)), græðst
(af græða(st)), dáðst (af dá(st));
greiðsla, breiðsla o.s.frv.
c) Ef stofn lýsingarhátta þátíð-
ar sagnar eða lýsingarorðs endar
á -tt samkvæmt uppruna, skal
þeim stöfum sleppt, ef endingin
-st fer á eftir, t.d. (hefur) sest (af
setja(st)), (hefur) flust (af
flytja(st)), (hefur) breyst af
breyta(st)), (hefur) hist (af
hitta(st)); stystur (af stuttur)
o.s.frv.
d) Ef lýsingarháttur þátíðar í
germynd endar á -st eða sst, skal
miðmyndarendingu sleppt, t.d.
(hefur) leyst (af l^ysast),
(hefur) lýst (af lýsast), (hafa)
kysst (af kyssast) o.s.frv.
e) I sérnöfnum, erlendum að
uppruna, má rita z, t.d.
Zóphanfas, Zakarfas, Zimsen
o.s.frv.
f) 1 ættarnöfnum, sem gerð eru
af mannanöfnum, sem hafa tann-
hljóð f enda stofns, má rita z, t.d.
Haralz, Sigurz, Eggerz i.s.frv.
3. KAFLI
Um stóran staf.
4. gr.
Málsgrein og málsgreinarfgildi
skulu hefjast á stórum staf, nema
semíkomma sé notuð milli máls-
greina. Dæmi: Við Jón erum
skólabræður. „Arni ætlarðu f bfó f
kvöld?" „Já.“
5. gr.
Bein sérnöfn skal rita með stór-
um staf. Til þeirra teljast m.a.:
a) Mannanöfn, gælunöfn, guða-
og goðanöfn, eiginheiti dýra og
dauðra hluta, t.d. skipa (báta)
o.s.frv., t.d. Guðmundur; Gummi;
Jesús; Oðinn; Rauður, Akraborg.
b) örnefni, t.d. landaheiti,
staðaheiti, bæjanöfn, nöfn gatna,
nöfn landshluta og heimsálfa,
goðfræðileg staðaheiti, t.d. ís-
land; Esja; Reykjavfk; Hóll; Eini-
melur; Jökuldalur; Vestfirðir;
Evrópa; Nóatún.
c) Samnöfn, notuð sem ör-
nefni, skal rita með stórum staf,
t.d. Tjörnin (f Reykjavík), Pollur-
inn (á Isafirði), Bótin (á Akur-
eyri) Tangi (= Isafjörður).
Sama regla gildir um stytt staða-
nöfn, t.d. Bakkinn (Eyrarbakki)
Fjörður (Hafnarf jörður) Vfk
(Bolungarvík).
d) Nöfn stofnana, félaga og
flokka, ef nöfnin eru óstytt og
óafbökuð, t.d. Eimskipafélag ts-
lands; Háskóli Íslands; Al-
þing(i); Framsóknarflokkurinn.
e) Bóka- og blaðaheiti, t.d. Sögur
herlæknisins; Morgunblaðið.
f) Nöfn ritgerða, kvæða, annarra
ritsmfða og tónverka, t.d. Sam-
hengið f fslenzkum bókmenntum;
Örlög guðanna; Tunglskinssónat-
an.
(Athuga ber, að í Iiðum e) og f)
skal aðeins rita fyrsta orðið með
stórum staf, t.d. Sögur herlæknis-
ins, en ekki Sögur Herlæknisins
og Samhengið f fslenzkum bók-
menntum, en ekki Samhengið f
Islenzkum Bókmenntum.
6. gr.
a) Valfrjálst er, hvort rita skal
stóran eða lftinn staf í styttu eða
breyttu nafni stofnunar eða nafni
stofnunarhluta (deildar innan
stofnunar), ef einungis er um
eina stofnun að ræða hérlendis og
misskilningur eða ruglingur ólík-
legur, enda séu nöfnin þá að jafn-
aði notuð með viðskeyttum greini,
t.d. Háskólinn eða háskólinn,
Menntamálaráðuneyti (ð) eða
menntamálaráðuneyti (ð), Rfkis-
útgáfan eða rfkisútgáfan, Sam-
bandið eða sambandið, Eimskipa
félagið eða eimskipafélagið,
thaldsflokkurinn eða fhaldsflokk-
urinn o.s.frv.
b) Nöfn persónugerðra hluta
og hugmynda má rita með stórum
staf, t.d. Norðanvindur, ef vindur-
inn er hugsaður sem persóna. —
Helstu persónur sögunnar voru
Þekkingin og Ástin.
7. gr.
a) I samsettum örnefnum skal
þeirri reglu fylgt að rita nafnið
með stórum staf f upphafi og án
bandstriks milli liða, ef sfðari
hluti þess er samnafn, t.d. Syðri-
bakki, Fornihvammur.
b) 1 samsettum örnefnum, sem
hafa sérnafn að sfðari hluta, svo
og mannanöfnum, sem hafa eins
konar viðurnefni að forlið, skal
rita stóran staf í báðum samsetn-
ingarliðum, og band skal vera
milli liðanna, Syðri-Guðrúnarstað
ir; Vestur-lsafjarðarsýsla; Vfga-
Glúmur.
8. gr.
Fara skal eftir málvitund um,
hvort ritaður er stór stafur i
upprunalegum sérnöfnum f orð-
tökum og málsháttum, t.d. Þránd-
ur f Götu, eða þrándur f götu, Nú
er setinn Svarfaðardalur, Sá er
galli á gjöf Njarðar. -
9. gr.
a) Hátfðanöfn skal þvf aðeins
rita með stórum staf, að fyrri
hluti þeirra sé sérnafn, t.d.
Margrétarmessa, Þorláksmessa
o.s.frv.
b) Um viðurnefni og nokkur
önnur orð, samsett á sama hátt,
gildir sama regla og um hátíða '-
nöfn t.d. (Helgi) Hundingsbani,
Hólsfjallahangikjöt, Vernerslög-
mál o.s.frv. Um viðurnefni al-
mennt, sjá 10. gr., og hátíðanöfn,
15. gr.
4. KAFLI
Um Iftinn staf.
10. gr.
Viðurnefni skal rita með litlum
staf (sbr. þó Um stóran staf 9. gr.
b-ið), t.d. (Ari) fróði, (Jón)
lærði o.s.frv.
11. gr.
a) Þjóðaheiti, þjóðflokkaheiti,
nöfn á fbúðum landshluta
(héraða, hreppa) og fbúum
heimsálfa skal rita með litlum
staf, t.d. fslendingur, mongóli,
austfirðingur, keldhverfingur,
evrópumaður.
b) Tungumáiaheiti og nöfn á
mállýskum skal rita með litlum
staf, t.d. fslenska, vestfirska,
jóska.
12. gr.
Nöfn á fylgismönnum stefna
jafnt stjórnmálastefna sem
Fyrsti
annarra, skal rita með litlum staf,
t.d. framsóknarmaður, sjálf-
stæðismaður, alþýðuflokksmaður,
sósfalisti; guðspekingur, nýguð-
fræðingur, o.s.frv.
13. gr.
Um breytt og stytt stofnana-
heiti, sjá Um stóran starf, 6. gr.
a-lið.
14. gr.
a) Dýra- og jurtanöfn, sem
samsett eru þannig, að fyrri hlut-
inn er sérnafn, skal rita með litl-
um staf, t.d. óðinshani, baldurs-
brá, jakobsfffill, marfustakkur.
b) Sömuleiðis skulu önnur orð,
samsett á sama hátt, með merk-
ingu samnafns, rituð með litlum
staf, t.d. hrunadans, gróusaga,
grettistak.
c) Afleidd orð af mannanöfn-
um skal rita með litlum staf, t.d.
marxismi, lenfnismi o.s.frv.
d) Sérnöfn notuð f merkingu
samnafns skal rita með litlum
staf, t.d. kvislingur o.s.frv.
e) Ef samnafn er fyrri hluti
orðs, en sérnafn sfðari hluti, skal
rita orðið með litlum staf, t.d.
lygamörður, skriffinnur, aula-
bárður.
15. gr.
Nöfn einstakra daga, mánaða,
tfmabila, hátfða og tyllidaga skal
rita með litlum staf, sbr. þó Um
stóran staf 9. gr., a-lið, t.d. Iaugar-
dagur; júlf; þorri; fornöldin; jól;
páskar; skfrdagur; sjómannadag-
urinn.
5. KAFLI
Um tvöfaldan samhljóða
16. gr.
Rita skal tvöfaldan samhljóða á
undan samhljóða, þar sem stofn
eða rót segir til um. Á eftir sam-
hljóða skal hins vegar aldrei rita
tvöfaldan samhljóða.
Dæmi ivn beygingarmyndir
orða: Hryggs (af hryggur), flokks
(af flokkur), falls (af fall), kepps
(af keppur) klukkna (af
klukka); hryggnum (af hryggur),
leppnum (af leppur); gaffli,
gafflar (af gaffall), drottni,
drottnar (af drottinn); roggnir,
roggnar (af rogginn), grannrar,
granns (af grannur); glöggt (af
glöggur), grimmt (af grimmurl
gleggri, gleggstur (af glöggur),
þynnri, þynnstur (af þunnur);
hryggði, hryggt (af hryggja),
brenndi, brennt (af brenna),
hvessti, hvesst (af hvessa). At-
huga ber, að þt. og lh. þt. af leggja
og hyggja hafa einfalt g, (lagði,
lagt o.s.frv).
Dæmi um afleidd orð: grimmd
(af grimmur), snilld (sbr. snjall-
ur); þurrka (af þurr); kettlingur
(af köttur), vettlingur (af vött-
ur); glettni (af glettinn),
heppni (af heppinn); drottning
(af drottinn); finnska (af finni),
illska (af illur); kennsla (af
kenna), vinnsla (af vinna);
grynnka (af grunnur), minnka
(af minni), drukkna (sbr. drukk-
inn, drekkja), slokkna (sbr.
slökkva).
6. KAFLI
Um nn og n 1 greini og endingum
orða.
17. gr.
I nafnorðum með viðskeyttum
hluti
greini skulu vera jafnmörg n í
hverju falli og í lausa greininum.
Dæmi tan karlkynsorð: nf. et.
hesturinn, þf. hestinn, þgf. hest-
inum, ef. hestsins; nf. flt. hestarn-
ir, þf. hestana, þgf. hestunum, ef.
hestanna.
Dæmi um kvenkynsorð: nf. et.
stúlkan, þf. stúlkuna, þgf. stúlk-
unni, ef. stúlkunnar; nf. flt.
stúlkurnar, þf. stúlkurnar, þgt.
stúlkunum, ef. stúlknanna.
Dæmi um hvorugkynsorð: nf.
et. lambið, þf. lambið, þgf. lamb-
inu, ef. Iambsins; nf. flt. lömbin,
þf. lömbin, þgf. lömbunum, ef.
lambanna.
18. gr.
1. Greinislaus karlkynsnafn-
orð, mynduð með viðskeytunum
-an, -in, -un, skal rita með nn í nf.
et., en n I öðrum föllum et. og flt.
Dæmi: nf. et. aftann, þf. aftan,
þgf. aftni, ef. aftans; nf. flt. aftn-
ar, þf. aftna, þgf. öftnum, ef.
aftna; nf. Þórarinn, þf. Þórarin,
þgf. Þórarni, ef. Þórarins; nf. et.
morgunn, þf. morgun, þgf.
morgni, ef. morguns; nf. flt.
morgnar, þf. morgna, þgf. morgn-
um, ef. morgna.
2. Erlend orð að uppruna, t.d.
Kjartan, Natan, Kvaran, Satan
o.s.frv., skal rita með n i öllum
föllum.
3. Rita má að vild Auðunn eða
Auðun.
19. gr.
1. Kvenkynsnafnorð, mynduð
af sögnum með viðskeytinu -un
eða -an, skal rita með -n, t.d. hugs-
un, blessun, bölvun, skemmtun,
skipun (skipan); Sama gildir um
Gef jun.
2. Orð, sem enda á -kunn skal
rita með nn: einkunn, forkunn,
miskunn, vorkunn.
3. Kvenmannsnöfn mynduð af
unnur skal rita með nn, t.d. Ið-
unn, Jórunn, Steinunn, Sæunn.
20. gr.
Greinislaus hvorugkynsnafn-
orð, sem enda á -an, og -in. skal
rita með n bæði i nf. og þf. I et. og
flt., svo og í öðrum föllum, t.d.
gaman, lfkan, megin.
21. gr.
1. Lýsingarorð, mynduð með
viðskeytinu -in, svo og lýsingar-
hætti þátíðar, myndaða með sama
viðskeyti, skal rita með nn i nf. og
þf. kk. et., þgf. og ef. kvk. et.; ef.
flt. f öllum kynjum; í öðrum föll-
um er ritað n. Dæmi: nf. et. kk.
fyndinn, þf. fyndinn, þgf. fyndn-
um, ef. fyndins; nf. flt. fyndnir,
þf. fyndna, þgf. fyndnum, ef.
fyndinna; nf. et. kvk. fyndin, þf.
fyndna, þgf. fyndna, þgf. fynd-
inni, ef. fyndinnar; nf. flt. fyndn-
ar, þf. fyndnar, þgf. fyndnum, ef.
fyndinna; nf. et. hvk. fyndið, þf.
fyndið, þgf. fyndnu, ef. fyndins;
nf. flt. fyndin, þf. fyndin, þgf.
fyndnum, ef. fyndinna. Nf. et. kk.
bundinn, þf. bundinn, þgf.
bundnum, ef. bundins; nf. flt.
bundnir, þf. bundna, þgf. bundn-
um, ef. bundinna; nf. et. kvk.
bundin, þf. bundna, þgf. bund-
inni, ef. bundinnar; nf. flt.
bundnar, þf. bundnar, þgf.
bundnum, ef. bundinna; nf. et.
hvk. bundið, þf. bundið, þgf.
bundnu, ef. bundins; nf. flt.
bundin, þf. bundin, þgf. bundn-
um, ef. bundinna.
2. Þf. et. kk. af orðunum Iftill
og mikill skal rita með nn: lítinn,
mikinn.
3. Af öðrum lýsingarorðum en
um getur í lið 1 og 2 skal rita þf.
et. kk. með n, t.d. góðan, rfkan
stóran.
22. gr.
Staðaratviksorð, sem tákna
stefnu frá stað, skal rita með n,
t.d. sunnan, vestan, héðan, þaðan,
hvaðan.
7. KAFLI
Um j.
23. gr.
1. Á eftir frammæltu g eða k
skal rita j, ef næst á eftir fer e, i,
f, æ, ei, y, ý, eða ey, sbr. þó reglú i
3. lið t.d.:
a) á eftir framstæðu g eða k:
gefa, kerra; gin, kind; gfna, Kfna;
gæta, kæti; Geiri, keila; gylta,
kyn; gýgur („tröllkona"), kýr;
Geysir, keyri.
b) á eftir innstæðu g eða k (á
undan i): flutningi, fengi; tæki,
æki.
2. Á eftir frammæltu g eða k
skal rita j á undan u og a, sömu-
leiðis á eftir „hljóðlausu" g (ef g
kemur fram í stofni í öðrum orð-
myndum, t.d. þátfð sagna): for-
ingja, foringjum; vfkja, vfkjum;
fleygja, fleygjum (sbr. þátíð
fleygði).
(Hins vegar skal ekki rita j á milli
uppmælts g og framangreindra
sérhljóða: hörmungar, hörmung-
um, dunkar, dunkum).
3. 1 fleirtölu lýsingarháttar nútíð-
ar af sögnum, sem hafa j í nafn-
hætti, skal rita j á undan e, hvort
sem á undan fer frammælt g eða k
eða annað hljóð (sérhljóð eða
samhljóð). Í þessu tilviki er lýs-
ingarhátturinn notaður sem nafn-
orð: syrgjendur; sækjendur;
byrjendur; flýjendur. Athuga
ber, að ekki skal rita j, ef upp-
mælt k er f stofni sagnar (t.d.
leikendur af leika).
4. Á eftir ý, æ og ey skal rita j,
ef a eða u fara næst á eftir: hlýja,
hlýjum; bæja, bæjum; heyja,
heyjum.
Þessi regla gildir þó ekki, ef um
samsett orð er að ræða og síðari
samsetningarliðurinn hefst á sér-
hljóði: nýár, Sæunn, heyannir. Þó
skal rita orðið Eyjólfur með j:
Eyjólfur.
5. Á eftir ý, æ, og ey skal ekki
rita j, ef i fer á eftir: hlýir, bæir,
heyið.