Morgunblaðið - 12.07.1974, Blaðsíða 22
22
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. JULl 1974
^dýrtíðar
lúrræði og
kjördæma
skipun réðu
úrslitum
0 UM þessar mundir er verið að kanna möguleika á myndun
nýrrar ríkisstjórnar, eftir að vinstri stjórnin.féll í alþingiskosningun
um 30. júní sl. Stórnarmyndanir hafa oft og tíðum tekið langan tíma.
Ein lengsta sámfellda stjórnarkreppan stóð í hart nær fjóra mánuði
og bráðabirgðastjórn hefur setið í rúma átta mánuði.
0 Nokkuð hefur það verið mismunandi, hvernig að stjórnarmynd-
unum hefur verið staðið. Oftast nær hefur forystumanni stjórnmála-
flokks verið falið að kanna möguleika á stjórnarmyndun. Algengt
hefur verið, að gerðar hafi verið fleiri en ein tilraun, áður en
endanlegt samkomulag hefur náðst. Þá hefur það borið við, að sami
forystumaður stjórnmálaflokks hafi haft á hendi forystu um fleiri en
eina tilraun við sömu stjórnarmyndun. Áður fyrr var algengt, að
sérstakar viðræðunefndir, sem skipaðar voru fulltrúum allra
flokka, hefðu kannanir af þessu tagi með hendi.
0 Ætlunin er að gera hér nokkra grein fyrir stjórnarmyndunum
og stjórnarsamvinnu einstakra stjórnmálaflokka á íslandi. Byrjað er
á ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar 1927, en um það leyti var
núverandi flokkakerfi komið í all fastar skorður. Fyrri hluti greinar-
innar endar á utanþingsstjórn Björns Þórðarsonar. í síðari hlutan-
um verður hins vegar rætt um stjórnarmyndanir og stjórnarsam-
starf á lýðveldistímabilinu.
Framsókn í "
melrihluta með
35,9% atkvæða
Urslit alþingiskosninganna í
júlfmánuði 1927 voru þau, að
Framsóknarflokkurinn fékk 19
þingmenn, íhaidsflokkurinn 16,
Alþýðuflokkurinn 5, Frjálslyndi
flokkurinn 1 og einn maður var
kjörinn utan flokka. Á grundvelli
þessara úrslita myndaði Tryggvi
Þórhallsson einlita rfkisstjórn
framsóknarmanna með stuðningi
Alþýðuflokksins. Ráðuneyti
Tryggva Þórhallssonar tók við
völdum 28. ágúst 1927. En auk
forsætisráðherra áttu sæti f ríkis-
stjórninni Jónas Jónsson frá
Hriflu, sem varð dóms- og kirkju-
málaráðherra og Magnús
Kristjánsson forstjóri, sem varð
fjármálaráðherra. Eftir andlát
Magnúsar Kristjánssonar í
desember 1928 tók Einar Árnason
bóndi f Eyrariandi við embætti
fjármálaráðherra.
I byrjun aprílmánaðar 1931 til-
kynntu þingmenn Alþýðuflokks-
ins, að þeir væru hættir stuðningi
sfnum við ríkisstjórnina. Og
tveimur dögum sfðar báru nokkr-
ir þingmenn Sjálfstæðisflokksins,
sem stofnaður hafði verið árið
1929 upp úr Ihaldsflokknum og
Frjálslyndaflokknum, fram van-
traust á rfkisstjórnina. Tillagan
átti að koma til umræðu f samein-
uðu alþingi 14. aprfl, en áður en
af þvf yrði rauf Tryggvi Þórhalls-
son alþingi og boðaði til nýrra
kosninga.
Urslit alþingiskosninganna
1931 urðu þau, að Framsóknar-
flokkurinn vann á, fékk 21 mann
kjörinn og hafði fyrir tvo lands-
kjörna þingmenn, Sjálfstæðis-
flokkurinn fékk 12 menn kjörna
og hafði fyrir þrjá landskjörna og
Alþýðuflokkurinn fékk þrjá
menn kjörna og hafði einn lands-
kjörinn fyrir. Framsóknarflokk-
urinn fékk þvf hreinan meiri-
hluta á alþingi, þó að atkvæða-
fylgi hans væri aðeins 35,9%.
Alþingiskosnir.garnar fóru
fram þetta ár 12. júnf, en Fram-
sóknarflokknum tókst hins vegar
ekki að mynda rfkisstjórn fyrr en
18. ágúst. Stafaði það fyrst og
fremst af persónulegri togstreitu
milli Ásgeirs Asgeirssonar og
Jónasar Jónssonar. En þessir
menn tóku þó að lokum sæti f
ríkisstjórn Tryggva Þórhallsson-
ar. Rfkisstjórnin hafði hreinan
meirihluta f sameinuðu alþingi og
í neðri deild, en í efri deild stóðu
atkvæði jöfn milli stjórnarflokks-
ins og stjórnarandstöðuflokk-
anna. Þessa aðstöðu notuðu Sjálf-
stæðisflokkurinn og Alþýðuflokk-
urinn til þess að knýja fram
breytingar á kjördæmaskipuninni
vorið 1932. Neituðu þeir að sam-
þykkja fjárlög og tollalagafrum-
Stjórnar-
myndanir
og stjórnar
samvinna
á íslandi
varp nema þvf aðeins, að Fram
sóknarflokkurinn féllist á endur-
skoðun kjördæmaskipunarinnar.
Eftir allmiklar deildur innan
Framsóknarflokksins valdi
Tryggvi Þórhallsson þá leið að
biðjast lausnar 28. maf það ár.
Jónas frá Hriflu hafði hins vegar
verið talsmaður þess að rjúfa þing
á nýjan leik.
Ráðuneyti Ásgeirs
Ásgeirssonar
Sama dag og ráðuneyti Tryggva
Þórhallssonar var veitt lausn til-
Fyrri
hluti
Meirihlutastjórn Framsóknarflokksins á Þingvöllum
1930. Talið frá vinstri: Jónas Jónsson frá Hriflu,
Tryggvi Þórhallsson, forsætisráðherra, og Einar Árna-
son.
nefndi Framsóknarflokkurinn
Asgeir Asgeirsson til þess að hafa
forystu um stjórnarmyndun f
þeim tilgangi að ná samkomulagi
um kjördæmamáiið. Að þvf búnu
fól konungur honum stjórnar-
myndun.
I fyrstu reyndi Ásgeir Ásgeirs-
son að mynda einlita stjórn með
framsóknarmönnum en sú tilraun
mistókst. Þvf næst gerði hann til-
raun til þess að fá Alþýðuflokk-
inn og Sjálfstæðisflokkinn til
samstarfs um stjórnarmyndun.
Alþýðuflokkurinn var ekki reiðu-
búinn til þess að ganga inn f slfka
rfkisstjórn. Sjálfstæðisflokkurinn
samþykkti hins vegar að ganga til
samstarfs við Framsóknarflokk-
inn. Algjör eining var um það
meðal þingmanna Sjálfstæðis-
flokksins að ganga til samstarfs
við Framsóknarflokkinn. Tals-
verð andstaða varð hins vegar I
þingflokki Framsóknar og
greiddu 5 þingmenn atkvæði á
móti en 15 með stjórnarsam-
vinnunni.
Ráðuneyti Ásgeirs Asgeirsson-
ar var skipað 3. júnf 1932.
Stjórnarmyndunin hafði þvf tekið
vikutfma. Auk Ásgeirs Asgeirs-
sonar, sem gegndi embætti for-
sætisráðherra og fjármálaráð-
herra, tók Þorsteinn Briem sæti
í stjórninni sem atvinnu- og sam-
gönguráðherra af hálfu Fram-
sóknarflokksins og Magnús
Guðmundsson af hálfu Sjálf-
stæðisflokksins, en hann gegndi
embætti dóms- og kirkjumálaráð-
herra. Ólafur Thors gegndi
skamma hrfð ráðherrastörfum
Magnúsar Guðmundssonar meðan
hann beið sýknudóms f Hæsta-
rétti eftir að Hermann Jónasson
þáverandi lögreglustjóri hafði
kveðið upp yfir honum tveggja
vikna fangeisisdóm vegna mál-
flutningsstarfa. En ákæruna
hafði Jónas Jónsson gefið út rétt
áður en hann lét af dómsmálaráð-
herraembættinu.
Vorið 1933 náðist samkomulag
um breytingar á kjördæmaskip-
uninni og voru tillögur þar að
lútandi samþykktar á Alþingi,
sem sfðan var rofið. Nýjar kosn-
ingar fóru síðan fram sumarið
1933. Urslitin urðu þau, að Sjálf-
stæðisflokkurinn fékk 20 þing-
menn kjörna f stað 15 1931. Fram
sóknarflokkurinn fékk nú 17 f
stað 23 og Alþýðuflokkurinn fékk
5 þingsæti f stað 4 í kosningunum
næst á undan.
Vinstri framsóknarmenn voru
mjög óánægðir með samstarfið
við Sjálfstæðisflokkinn og fór svo
haustið 1933, að þeir leituðu til
Alþýðuflokksins og náðu sam-
komulagi um myndun nýrrar
ríkisstjórnar. Sjálfstæðisflokkur-
inn vildi á hinn bóginn halda
stjórnarsamstarfinu áfram. Djúp-
stæður ágreiningur f Fram-
sóknarflokknum varð hins vegar
til þess, að af þessari stjórnar-
myndun varð ekki að svo stöddu.
Tveir þingmenn neituðu að styðja
slfka rfkisstjórn og voru þeir
nokkru sfðar reknir úr flokknum
og gekk Tryggvi Þórhallsson f lið
með þeim og stofnuðu þeir upp úr
því Bændaflokkinn, sem svo var
nefndur. Fór svo, að Framsóknar-
flokkurinn lagði fyrir Asgeir As-
geirsson og biðjast lausnar og
gerði hann það 15. nóv. 1933.
Framsóknarflokkurinn greindi
konungi frá því, að
hann hefði rofið allt pólitískt
samstarf við Sjálfstæð-
isflokkinn og ekki hefði reynzt
unnt að ná samstarfi við
Alþýðuflokkinn. Konungur fól
Asgeir Ásgeirssyni að gera til-
raun til þess að mynda þingræðis-
stjórn en honum tókst það ekki.
Ráðuneyti hans sat þvf sem bráða-
birgðastjórn fram yfir kosning-
arnar, sem fram fóru 24. júnf
1934.
Samstarf
Framsóknar og
Alþýðuflokks
Við alþingiskosningarnar f júní
1934 var fyrst kosið á grundvelli
nýrrar kjördæmaskipunar og
þingmönnum hafði nú verið fjölg-
að úr 42 f 49. Kosningarnar fóru
þannig, að Sjálfstæðisflokkurinn
fékk 20 þingmenn kjörna, Fram-
sóknarflokkurinn 15, Alþýðu-
flokkurinn 10 og Bændaflokkur
inn nýi 3 menn, en Ásgeir As-
geirsson var við þessar kosningar
kjörinn á þing utan flokka.
Eftir þessi úrslit urðu þing-
menn Framsóknarflokksins og
Alþýðuflokksins ásáttir um að
hefja stjórnarsamstarf. Erfiðleik-
ar urðu hins vegar enn, þegar
kom að því, að Framsóknarflokk-
urinn skyldi velja mann til þess
að veita nýrri rfkisstjórn forystu.
Jónas frá Hriflu var loks tilnefnd-
ur til starfsins og fékk fylgi 10
þingmanna Framsóknarflokksins
af 15. Alþýðuflokkurinn hafnaði á
hinn bóginn Jónasi.
I endurminningum sfnum segir
Stefán Jóhann Stefánsson, að Al-
þýðuflokksmenn hafi talið Jónas
of einráðan og ekki Ifklegan til
vænlegrar samvinnu um áhuga-
mál flokksins. Hafi þeir kveðið
upp úr um þetta með fullum
skilningi flestra framsóknarþing-
manna eins og hann kemst að
orði. Fór svo að samkomulag náð-
ist um Hermann Jónasson lög-