Morgunblaðið - 01.08.1974, Qupperneq 10
10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. AGUST 1974
fjÓHANN HJÁLMARSSON
Leiðin til íþöku
Freud var en syg mand
som de skulle ha sendt
nogle aftener ud i byen
og knalde Marx havde ikke
andet end PENGE i hovedet
og skulle hellere ha hjulpet
no'en af gutterne
nede pá gaden
„VEGNA hvers skyldi hversdagsleik-
inn ekki vera Ijóð?" segir danska
skáldið Ivan Malinovski í bók sinni
Kritik af tavsheden, útg. Borgen
1974. Malinovski gagnrýnir margt í
þessum Ijóðum, hann er herskár,
hefur allt á hornum sér Tilgangur
skáldsins er að afhjúpa lygina, sem
birtist í flestum hlutum, ekki síst í
fjölmiðlum Ljóðin eru pólitísk, fjalla
flest um það, sem mest er rætt í
dönskum stjórnmálum, skilníngur á
þeim þess vegna oft háður innsýn í
dönsk málefni Lærifaðir Ivans
Malinovski er þýska skáldið Bertolt
Brecht En eins og Brecht er honum
ekki alltaf ádeila og þjóðfélagslegt
uppgjör efst í huga Það sannar til
dæmis Ijóðið Kritik af döden:
Endrum og eins
fyllist ég Cvcliiui yleði
þegar ég hugsa mér að dauðinn
sé ekki til, aðeins
lífið
Hversdagsleikinn verður Ijóð í
Karma Cowboy eftir Dan Turell,
útg. Gyldendal 1974. Karma
Cowboy er á margan hátt furðuleg
bók, 308 bls í stóru broti. Hún
skiptist i níu kafla og eru sumir
þeirra þýðingar og stælingar á kunn-
um dægurlagatextum og Ijóðum.
Meðal fyrirmynda Dan Turells eru
It's All Over Now, Baby Blue eftir
Bob Dylan, Midnight Rambler eftir
Mick Jagger og Keith Richards og
Who To Be Kind To eftir Allen
Ginsberg Töluverður hluti Karma
Cowboy er á ensku
Það, sem mesta athygli vekur í
Karma Cowboy, eru löng og breið
Ijóð, þar sem skáldíð segir frá dag-
legu lifí sinu í Kaupmannahöfn.
Sjálfsævisöguleg Ijóð, mælsk og op-
inská, eru nú mjög i tísku. Meðal
skálda, sem ort hafa slik Ijóð með
góðum árangri eru finnska skáldið
Pentti Saarikoski (Reykjavíkurljóð
hans til dæmis) og Svíinn Lars
Norén (Dagliga och nattliga dikter).
Dan Turell freistar að brjóta sjálfan
sig og umhverfi sitt til mergjar í
Karma Cowboy Hann dregur ekkert
undan. Það, sem honum dettur í
hug, lætur hann óhikað fljóta með
hversu fráleitt sem það virðist. Með
takmarkalausri bersögli sinni vekur
hann trúnað lesandans Einkallf sitt
ber hann á torg og hreinsar með því
hug sinn Sennilega eru þessi Ijóð,
sem mörg eru töluð inn á segul-
Rolf Gjedsted
Dan Turell
Henrik Nordbrandt
um verið erfiðari viðfangs en I
Karma Cowboy, til dæmis I bðkinni
Sekvens af Manjara, den endelöse
sang flimrende igennem hudens
pupiller (1973). f Sekvens af
Manjana er rannsókn málsins meira
áberandi en I Karma Cowboy, en
segja má að I sumum fyrri bókum
Turells sé sú rannsókn eða könnun I
algleymingi.
Kannski geta eftirfarandi orð gilt
sem mottó fyrir viðleitni Dan Turells
að sýna okkur hlutina eins og þeir
raunverulega eru:
Bagefter
er virkeligheden altid
en film Bagefter
blir virkeligheden altid
uvirkelig igen
Nokkur dönsk ljóðskáld
band, orðin til undir áhrifum lyfja.
Eiturlyf og afbrigðilegar kenndir eru
meðal þess, sem oft er á dagskrá í
Karma Cowboy.
Mörkin milli Ijóðs og prósa eru
ógreinileg i sumum köflum bókar-
innar. Kaflarnir minna á nákvæmar
skýrslur, stundum sjúkdómsgrein-
ingar. Þeir eru fullir af heimildum
um atburði siðustu ára og skáldið
gerir sjaldan tilraun til að skilgreina
þá eða skipa þeim i samhengi Aðal-
atriðið er hrynjandi málsins, málið í
sjálfu sér. Lesandanum er fengið
það hlutverk að raða brotunum sam-
an, ef það er þá til nokkurs Mestu
skiptir að skynja andblæ textans.
Aftur á móti hefur Dan Turell stund-
Karma Cowboy sýnir þróun
skáldsins i átt að einfaldleika I tján-
ingu, opnara og Ijósara Ijóðmáli.
Það er meiri mannleg hlýja i Karma
Cowboy en i öðrum bókum skálds-
ins. Orð Brechts virðast hafa haft
áhríf á hann:
(Brechts sidste notat
som jeg pluselig sá forladen:
Skrive, plante,
Rejse, synge,
Være venlig)
Um skurðgoð nútimans er Dan
Turell ómyrkur i máli Hann kemst
þannig að orði um þá Freud og
Marx:
I Saturnalia ufomuftens fest,
útg Gyldendal 1974, er Rolf
Gjedsted á svipaðri bylgjulengd og
Dan Turell i hispurslausri túlkun
innra lifs. En Gjedsted er fágaðra
skáld en Turell Ljóð hans eru yfir-
leitt stutt og meitluð, ef undan eru
skilin nokkur prósljóð Ljóða-
bækur Rolfs Gjedsted hafa
vakið mikla athygli í Danmörku,
gagnrýnendur hafa keppst um að
hæla honum. Gjedsted hefur þýtt
Ijóð franska skáldsins Arthurs
Rimbaud á dönsku. Áhrif frá
Rimbaud eru augljós I Saturnalia. í
prósaljóðum Gjedsteds er líkt sam-
bland af hörku og mildi, ruddaskap
og viðkvæmni og í prósaljóðum
Rimbauds. Gjedsted yrkir oft um
efni, sem eru líkleg til að styggja
fólk, sem leggur strangt siðferðis-
mat á bækur. En í Saturnalia er líka
mikið af Ijóðræmni fegurð, glæsi-
legri skáldlegri tjáningu og hrein-
leika, sem aðeins þeir hafa vald á,
sem hafa lifað samkvæmt boðorði
Rimbauds um sjáandann. I Ijóðinu
Solsort segir Rolf Gjedsted.
Jeg er solsorten,
der skriger I skoven pá
denne árstid!
Lige afmægtig. lige
gennemtrængende. . .
Jeg fortæller om mit fald,
om ufred i verden, der
omgir os —
om helgeners & tyranners födsel!
Ljóðabók Henriks Nordbrandt
Opbrud og ankomster, útg.
Gyldendal 1974, er ólík þeim Ijóða-
bókum, sem hér hafa verið nefndar.
Henrik Nordbrandt er orðinn mótað
skáld þótt hann sé enn ungur mað-
ur. Fyrsta Ijóðabók hans var Digte
(1966), en Ijóðabækur hans eru nú
orðnar fimm. Þegar rætt er við
danska bókmenntamenn um ung
dönsk skáld eru þeir líklegir til að
telja Henrik Nordbrandt fremstan í
flokki. Nordbrandt hefur ferðast víða
um heiminn, verið búsetturiGrikk-
landi og Tyrklandi og er talinn
mikill málamaður. Ljóð Nordbrandts
fjalla einkum um framandi lönd og
þjóðir, fyrst og fremst Grikkland og
Tyrkland. Þau eru ferðaljóð, en alls
ekki fyrirborðslegar rissmyndir af
kunnum stöðum eins og oft vill
verða, heldur verður framandi lands-
lag og þjóðlíf skáldinu tilefni til þess
að átta sig betur á sjálfu sér. i
Fædrelandssang lýsir hann því hve
fráleitt það er að freista þess að
ferðast burt frá uppruna sinum, hið
danska þjóðerni verður ekki afmáð
og Danmörk fylgir skáldinu hvert
sem það fer. Skáldið veit að það
kemur alltaf of seint til að finna það,
sem leitað var að. Heimkoma lýsir
reynslu ferðamannsins:
Framhald á bls. 29.
Á SUMARDEGI
Erlendur Jónsson
Fegurðar drott ningin
ÞRENNT þarf til að aka
hringveginn nýja; sterkan bfl,
hestaheilsu og þolinmæði. Sá er
þessar línur ritar hefur að vísu
ekki reynslu nema af þriðjungi
hans á þessu sumri: frá
Reykjavik til Hornafjarðar og
til baka aftur, en þykist þó geta
trútt um talað. Hoss og hrist-
ingur einnar slíkrar ferðar
mundi nægja til að hrista
saman alla heimsins kokkteila í
bráð og lengd. Maður níðist á
iandinu, veginum, bílnum og
sjálfum sér og nýtur ferðar-
innar tæpast fyrr en í svartasta
skammdeginu þegar maður fer
að endurskoða það i róleg-
heitum gegnum sólbjartar
slidesmyndir uppi á vegg og
skröltið i bílnum er hljóðnað í
undirvitundinni.
Nú liggja allar leiðir til
Skaftafells eins og Rómar
forðum. Einhver sagði að þar
væri „stórleikur land-
skaparins“ meiri en annars
staðar og þóttist víst hafa valið
orð við hæfi. Eða var hann ein-
ungis að lýsa „stórleik" orð-
heppni sinnar? Hvílíkur „stór-
leikur“ íslenskrar málnotk-
unar! Hvað verður úr mold og
grjóti andspænis slíkri reisn
andans?
Það liggur í reyfaraeðli íslend-
ingsins (víkingaeðii má orða
það á þjóðhátiðarári) að
dásama mest það sem fæstir
hafa tækifæri til að sjá. Auk
þess er alltaf verið að útnefna
einhverjar fegurðardrottningar
i landslaginu sem síðan mega
vikja fyrir nýjum drottningum,
eldast og húka í sínu horni eins
og hverjar aðrar hornkerl-
ingar: Fyrir strið Þórsmörk —
meðan fáir komust þangað.
Eftir stríð t.d. Rauðhólar við
Reykjavík eða réttara sagt
minningin um þá af því búið
var að moka þeim ofan í flug-
völljjg enginn gat séð fegurð
þeirra framar. Og nú síðast
Skaftafell. Skaftfellingar ættu
að breiða yfir það 'nema á þjóð-
hátíðum og brúarvígslum svo
ljómi þess entist lengur en fyrr-
töldu staðanna.
Þarna eru bílastæði sem með
lítilli hagræðing gætu rúmað
alla bíla landsins ásamt hjól-
hýsum sem nú eru nýjasta
stöðumark á Fróni. Ferða-
maðurinn stígur út úr bílnum,
lurkum laminn eftir aksturinn
og skaksturinn, rýnir í landið
gegnum rykmökkinn og spyr:
Hvar er „stórleikurinn"! Og
sjá: fegurðardrottningin
stendur reyndar þarna í ryk-
mekkinum, snotur að vísu, en
kórónulaus og ósminkuð af því
orðasminki sem fyndnir menn
hafa verið að farða hana með á
undanförnum árum.
Ég er ekki alger jafnaðar-
maður fyrir hönd landslagsins,
en andvígur svona lagaðri
útnefning fegurðardrottninga
með tilheyrandi bílastæðum og
örtröð fólks á örlitlum bletti.
Með slíku er verið að smækka
ísland og hvern þann er þátt
tekur í slíku.
Hins vegar dáist ég að forn-
mönnum sem nutu landsins án
þess að vera sýknt og heillagt
að skjalla það. Eða skyldu þeir
hafa tekið eftir að Þingvöllur
væri álitlegur blettur þó þeir
væru að fjasa um það í bókum?
Nú vilja menn ráða yfir fegurð-
inni eins og öðru, leggja á hana
gæðamat eins og fisk upp úr
togara, setja trade mark á fáa
útvalda staði, en keyra afgang-
inn í gúanó síns allranáðarsam-
legasta viðurkenningarleysis.
Nei, góðir hálsar.
Fegurð lands er fyrst og
fremst nokkuð sem stendur
skrifað með spegilskrift
einhvers staðar innst í hug-
skotinu, eitt prósent ranveru-
leiki, en níutfu og níu prósent
tilfinning. Og nóg er tilfinn-
ingasemin þó eitt og eitt ofur-
menni taki ekki að hefja fjölda-
framleiðslu á eigin tilfinn-
ingum í þeim vændum að aðrir
bæti þeim við sínar.
I Austur-Skaftafellssýslu er
líka til nokkuð sem heitir Hali i
Suðursveit, sem Þórbergur
hefur ósjálfrátt víðfrægt á
sínum langa og merkilega rit-
ferli. í mínum augum er “stór-
leikur Iandskaparins“ ekki
minni þar en á Skaftafelli þó
með öðrum hætti sé; andstæður
kannski ekki eins stórbrotnar,
en samræmið þeim mun meira.
Fjöllin með meitluðum hamra-
beltum eru bæði mikill
skúlptúr frá sköðunarverksins
hendi og einnegin dulúðug og
ljóðræn; ekki að furða þó sá
sem hefur slíkt fyrir augum á
morgni ævinnar verði bæði
skáld og lífspekingur þegar
árin færast yfir. Undir svo
rúnum ristum hamraveggjum
hlýtur að vera kjörið leiksvið
fyrir huldufólk og aðrar duldar
vættir, og þar er Öræfajökull
orðinn svo blár að hann er f
þann veginn að stíga til himna
og vísar þannig veginn til
suðursveita eilífðarinnar. Og
Atlantshafið er þar snöggtum
nær, þetta síbreytilega skák-
borð veraldarsögunnar þar sem
gullskip og koníak rekur á land
og örlög tveggja heimsstyrjalda
hafa þegar verið ráðin.
Síðan Hornafjörðurinn með
sfnum mjúklátu eyjum, silfur-
skæru sundum og margbrotna
fjallahring. Mér fannst ég
þekkja hann, ef til vill af
ágætri ævisögu Þorleifs í
Hólum, ef til vill af myndum
Jóns, sonar hans, ef til vill af
eigin ímyndun; eða öllu þessu
til samans. Þó má vera að
Hornafjörðurinn sé tilkomu-
mestur í tunglskini á vetrum —
má ekki annars ráða það af
þjóðsögunni — þegar Horna-
fjarðarmáninn treður marvað-
ann um skýja sæinn og gerv-
allur sjónhringurinn stendur í
bleiku sviðsljósinu. Unga fólkið
ætti að gera sér far um að trú-
lofast í þvílíkri birtu.
Hringvegurinn er annars
merkilegt fágæti og yfirhöfuð
vegur á Islandi hvort sem hann
liggur f hring eða ekki; svo
merkilegt að vafasamt er að orð
finnist yfir þess konar fyrir-
bæri á öðrum tungumálum.
Þó vegalengdirnar séu geig-
vænlegar þarna austur er engu
að síður öruggt að vegur þessi
mun hafa margvíslegar afleið-
ingar í för með sér; kannski
kemst aftur á með honum hið
langþráða jafnvægi f byggð
landsins. Brýrnar yfir Núps-
vötn og Súlu og GÍgjukvísl og
Skeiðará eru vafalaust tækni-
afrek. Samt finnst mér hafa
verið meira tækniafrek að
komast yfir árnar fyrrum —
brúarlaust.
Ég vona að Skaftfellingar
hætti ekki að hugsa nýjar hugs-
anir, Hornafjarðarmáninn
hætti ekki að veita aðdáendum
sínum innblásturinn og skúm-
urinn á Breiðamerkursandi fái
að lifa enn um sinn þrátt fyrir
tilkomu þessa vegar.