Morgunblaðið - 10.01.1975, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. JANpAR 1975
23
Einar Valur Ingimundarson umhverfis- og efnaverkfræðingur:_
Hugsanleg
mengun frá
málmblendi-
verksmiðiu
INNGANGUR:
Loks kom að þvi að samhljómur
lofsöngs um fyrirhugaða járn-
blendiverksmiðju í Hvalfirði var
rofinn i Morgunblaðinu, þriðja
dag hins nýja árs, 1975. Eft-
ir þessari tóntegund hafði ég
lengi beðið, þvi ég vildi
ekki trúa því að innan hins
fjölmenna lesendahóps blaðsins
leyndust ekki einhverjir,
sem á málið vildu hlýða frá sem
flestum hliðum. Ég þakka kær-
komið tækifæri, sem greinarkorn
dr. Bjarna Jónssonar býður mér,
til að skýra þá meginþætti, sem
eru þess m.a. valdandi, að ég er
ekki jafn sannfærður um ágæti
fyrirhugaðrar starfsemi og Bald-
ur Johnsen, læknir, fyrrverandi
yfirmaður minn.
AGREININGSEFNIN:
Fyrirhuguð verksmiðja í Hval-
firði hefur þá sérstöðu meðal stór-
iðju í landinu, að nú er hægt, í
fyrsta sinn, að beita mengunar-
reglugerðinni nr. 164/1972, þann-
ig að byrgja megi brunninn áður
en barnið er dottið þar ofan í,
m.ö.o., nú er algerlega á okkar
valdi að setja allar þær kröfur um
fyrirbyggjandi aðgerðir til að
verjast mengun, sem oss mun bezt
kunnugt um frá hinum tækni-
vædda heimi, eða vísa starfsem-
inni á bug ella.
Fyrsta skrefið i þessari kröfu-
gerð er að fá sem nákvæmastar
upplýsingar um fyrirhugað iðju-
ver, t.d. nákvæm flæðirit af efna-
gangi, nákvæmnisteikningar, all-
ar hönnunartölur, svo og forsend-
ur fyrir þeim.
Annað skrefið er ekki hægt að
stíga fyrr en fótfestan er orðin
nægilega góð í hinu fyrsta.
Sannleikurinn er hins vegar sá,
að sú vitneskja, sem áður var upp
talin, er ekki enn fyrir hendi,
enda viðurkennt af einum full-
trúa viðræðunefndarinnar um
orkufrekan iðnað, Steingrími
Hermannssyni, alþm., á fundi
með viðskiptafræðinemum, að
fullkomnar upplýsingar, eins og
fyrr var lýst, lægju ekki fyrir fyrr
en búið væri að ganga fullkom-
lega frá samningum við Union
Carbide.
Að sumu leyti finnst mér þetta
eðlilegt, þar sem um fjölmargar
tækninýjungar og einkaleyfi yrði
að ræða í þessum rekstri, sem
Union Carbide kærir sig ekki um
að opinbera fyrr en fengin er
vissa fyrir þvi að samningar verði
undirritaðir.
Hins vegar er ástæðulaust að
láta líta svo út fyrir almennings-
sjónum, þegar spurt er um meng-
unarhlið málanna, að allt sé
klappað og klárt, þegar allt er
raunar í óvissu.
Ég get upplýst, að ég var hvergi
nándar nærri ánægður með þær
upplýsingar, er fyrir lágu, þegar
mér var sagt upp störfum við heil-
brigðiseftirlit ríkisins. Fyrir þann
tima var þrýst á, með miklum
þunga, að stíga áfram hið næsta
skref, og ummælum sérfræðinga
Union Carbide treyst i hvívetna.
Þegar ljóst var að ég mundi ekki
gefa þann gæðastimpil, sem heil-
brigðiseftirlitið átti að gefa við-
ræðunefndinni fyrir tilsettan
tíma, greip iðnaðarráðherra til
þess ráðs að senda Baldur John-
sen, yfirlækni, i „stutta kynnis-
för“ til Bandaríkjanna að kynna
sér þessi mál, svo notað sé orðalag
úr síðustu skýrslu viðræðunefnd-
arinnar.
Þótt ég beri ekki brigður á góð-
an vilja forstöðumanns heilbrigð-
iseftirlitsins í mengunarvarnar-
málum, held ég að flestum ætti að
vera ljóst, að hann hefur alls ekki
þá undirstöðumenntun á sviði
tæknimála, að honum hafi nýtzt
þessi „stutta kynnisför“ sem
skyldi, enda treystir hann sér
ekki til að taka sterkar til orða í
áðurnefndri skýrslu en „að Union
Carbide geri mjög miklar kröfur
að því er varðar öryggis- og meng-
unarvarnarmál".
Til þess kom því fljótlega eftir
heimkomuna, að Baldur fékk mér
í hendur gögn frá förinni. Megin-
þorri þeirra átti rætur að rekja til
Union Carbide.
Við lestur gagna þessara, sem
hvergi nærri eru svo hlutlaus að
viðurkenndur sérfræðingur vildi
nokkuð á byggja, vaknaði með
mér fjöldi spurninga, m.ö.o.
gögnin vöktu margfalt fleiri
spurningar en þau svöruðu;
spurningar, sem eðlilega hefði átt
að spyrja í „vettvangsrannsókn"
Baldurs Johnsen.
Þetta er mjög eðlilegt, þar sem
þær voru allar mjög tæknilegs
eðlis. Því færði Baldur Johnsen
oss ekki heim önnur sannindi en
þau, að „umhverfi verksmiðjunn-
ar og hún sjálf væri mjög hrein-
legt, svo og að í hverri verksmiðju
væri stöðugt á verði einn læknir
og þrjár hjúkrunarkonur, meðan
unnið væri.“ Þetta efast ég ekki
um að sé rétt, en síður margt það
annað, sem Baldur hefur borið á
borð fyrir fólk, m.a. í sjónvarps-
þættinum „Kastljós" í nóvember
sl. Margt af því sem Bald-
ur fullyrti í sfðari upptök-
unni á viðtalinu við Þór-
unni Klemenzdóttur voru hel-
ber ósannindi! I sama viðtali lét
Baldur einnig að þvi liggja, að
réttur timi til umsagnar heil-
brigðiseftirlitsins um starfsleyfi
til handa iðjunni væri ekki fyrr
en hún stæði fullbúin við
Grundartanga og gæti hafið rekst-
ur jafnskjótt og starfsleyfið væri
fengið.
Á með þessu að skilja, að safnað
skuli gagna allt til þess dags, er
starfsemin getur hafizt, eða hvers
konar skrfpaleikur er þá ekki
samsetning reglugerðarinnar
164/1972, með fullri virðingu
fyrir þeim er að samningi hennar
stóðu?
Er áreiðanleiki gagna Union
Carbide e.t.v. ekki meiri en svo að
Baldur Johnsen vilji skjóta sér
undan ákvörðunartöku meðan
hann starfar sem forstöðumaður
heilbrigðiseftirlitsins?
Hvar eru nú hinar fyrir-
byggjandi aðgerðir, sem hann
gumar svo mjög af í viðtali við
Mbl. 17. des. 1974, eða hefur hann
e.t.v. endurskoðað yfirlýsingar
sínar úr „Kastljósi“?
Heldur Baldur Johnsen raun-
verulega að hann fái almenning
til að trúa því, að heilbrigðiseftir-
litið gæti hagsmuna fölksins í hví-
vetna, ef hann heldur því blákalt
fram að fyrst skuli verklegum
framkvæmdum vegna stóriðj-
unnar ljúka, áður en hann fetti
fingur út í mengunarvarnir
hennar. Hverjir eru þá orðnir yf-
irburðir járnblendiverksmiðj-
unnar yfir álver og kísiliðju?
Þar voru iðjuverin fyrst reist af
grunni, áður en heilbrigðiseftir-
litið kom til, og öllum er alkunn
sú mótspyrna gegn mengunar-
vörnum, sem þar hefur verið
haldið uppi.
Nei, sannleikurinn er sá, að all-
ar lfkur benda til þess, að járn-
blendiverksmiðja við Grundar-
tanga í Hvalfirði muni fæða af sér
öll sömu skoffinin og forverar
hennar í Straumsvík og i Mý-
vatnssveit, og aðhald heilbrigðis-
eftirlitsins við mengunarvarnir
stóriðjunnar einn skrípaleikur
frá upphafi til enda.
Þetta er kjarninn í ágreiningi
minum og Baldurs Johnsen, sem
varð til þess, fremur öllu öðru, að
mér var sagt upp störfum.
Ætla ég nú að rekja þá þætti
helzta, sem mér vekja ugg við
þessa starfsemi, og beri hver af
þeim blak, sem vill:
KÍSILRYKIÐ:
1 fyrirhugaðri iðju verður mjög
mikil myndun kisilryks. Aætlað
er að við framleiðslu á hverju
tonni járnblendis myndist 550 kg
kisilryks.
öllum, er til kisilryks þekkja,
er ljóst að það ber að umgangast
með fyllstu varúð. Við eigum því
láni að fagna hérlendis að hafa
aldrei nokkru sinni þurft að
stríða við þann illræmda sjúk-
dóm, sem kísilveikin er og verður
hjá mönnum, sem starfa i óheil-
næmu kísilryki.
Við rannsóknir á sjúkdómi
þessum kom í ljós, að hættuleg-
ustu rykkornin voru langflest
smærri en 5 mikrónur. (Míkróna
er einn þúsundasti úr milli-
metra). Vildu korn þessi festast
niðri í lungnablöðrunum og valda
mönnum andþrengslum og mjög
óþægilegum sjúkdómi, kísilveiki,
eftir langan starfsaldur i kisil-
rykinu.
Hættulegust virtust kornin vera
á stærðarbilinu 2—0.5 míkrónur,
samkvæmt gögnum frá 1969. (Air
Quality Criteria for Particulate
Matter, U.S. Dept. of Health, Edu-
cation & Welfare, January 1969).
Örlög korna smærri en 0.1
mikróna voru næsta óljós, en þau
eru athyglisverðust i okkar til-
felli, þar sem mest af Grundar-
tangarykinu verður af þeirri
stærð.
Þegar betur var að hugað, virt-
ist áðurgreind óvissa eiga rætur
að rekja til takmarkana I mæli-
tækni, þegar komið var niður í
slika smæð. Var til dæmis augljós
lega ekki hægt að greina kornin I
ljóssmásjám, þegar stærð korn-
anna var komin niður fyrir öldu-
lengd ljóss, og jafnvel öldustyttri
geisla. Eins hætti komum af
mestri smæð, þ.e. undir 0.1
míkrónu, til að kögglast saman,
þegar reynt var að horfa á þau i
gegnum rafeindasmásjá, og erfitt
um vik að sundurgreina stærð
hvers og eins. Ráðin var á þessu
bót með því að hleypa örhljóð-
bylgjum (ultrasonics) gegnum
sýnið undir rafeindasmásjánni,
og spiundruðust þá kögglarnir í
frumeiningar sinar, og nákvæm-
ari stærðarákvarðanir voru mögu-
legar.
Er nú fengin örugg vissa fyrir
þvi, að óttast þurfi sérstaklega
allt ryk, og þá ekki sízt kísilryk
undir einni míkrónu að stærð.
Meðal annars má sjá aðvörunar-
orð Stanton S. Millers, eins af
ritstjórum mánaðarritsins
Environmental Science and
Tecnology, i 13. hefti 7. árgangs
blaðsins, í desember 1973:
„Who is afraid of small
particles"? — „Hverjir óttast agn-
irnar"? Hann svarar spurning-
unni á þá iund, að allir gerðu rétt
í þvi að óttast þær. Hreinsitæki
eiga erfitt með að ná þeim. Heil-
brigðisyfirvöld taka ekki nægjan-
lega tillit til þess tjóns, sem þær
valda á heilsu manna og engin
tæki eru fáanleg á markaðnum til
að fylgjast með þeim og mæla
þær.
Ritstjórnargreinin fjallar um
rykkorn, sem eru smærri en ein
míkróna, og segir Miller að þessi
örsmáu korn séu meðal erfiðustu
viðfangsefna umhverfismálaráðs
Bandaríkjanna (E.P.A.). Skað-
semi þeirra sé mjög mikil, pokasi-
urnar nái þeim illa og engin önn-
ur tæki hafi fundizt fram til
þessa, sem duga til að hreinsa þau
fullkomlega úr loftinu.
Pokasíurnar eiga að leysa vand-
ann á Grundartanga. Þar eiga þær
að glima við gífurlegt magn kísil-
ryks, mest á stærðarbilinu neðan
við eina míkrónu. Meðalstærð
járnblendiryksins er talin vera
0.12 mí.
Það liggur i hlutarins eðli, þeg-
ar skaðsemi ryksins er svo mjög
háð stærð þess, að heilsuverndar-
staðla verður að miða við korna-
fjölda neðan ákveðinna stærðar-
marka, eða ef ekki tekst betur til,
kornafjölda i rúmeiningu.
Hæfni hreinsitækja er mæld
sem hundraðstala þess magns,
sem tækið heldur eftir, miðað við
magnið, sem að tækinu barst.
Þetta má tákna svo:
Hreinsihæfni =
ryk að tæki — ryk frá tæki
ryk að tæki
Magntala sú, sem sett er inn í
þessa líkingu, eru vegnar þyngd-
areiningar þær, sem náðst hafa í
sýnatakara fyrir ofan og neðan
tækið.
1 ljósi þessa eru fullyrðingar
um hreinsihæfni pokasíanna,
hvort sem er 95 eða 99 hundraðs-
hlutar, næsta fánýtt hjal. Vekur
það furðu mína, hve mjög þessum
töium hefur verið hampað, heima
og erlendis. Máli mínu til sönnun-
ar skulum við hugsa okkur lítið
dæmi:
Hugsum okkur, að sían hér að
ofan nái öllum kornum af stærð-
inni 1 mí. og þar yfir. Myndin hér
er þá af tveim kornum, einu af
stærðinni 1 mi. og öðru af stærð-
inni 0.1 mí, sem sleppur í gegn.
Spurningin er: Hve mörg korn af
stærðinni 1.0 mí þarf til að vega
upp á móti þyngd eins einasta
korns af stærðinni 1 mí?
Þyngd = rúmmál x eðlisþyngd.
Eðlisþyngd beggja kornanna er
hin sama, svo við getum sagt:
Þyngdimi x fjöldi,mi =
Þyogdo.1 rnl XfjÖldÍ0.,ml
eða:
Rúmmál, x fjöldi, =
rúmmál0, xfjöldi01
Rúmmál er í réttu hlutfalli við
þvermál I þriðja veldi, og lítur því
dæmið þannig út, ef við setjum
þekktar stærðir inn'
(l)3 x 1 = (O.l)3 x fjöldi o.,
eða
(1)3 x 1
fjöldi„ , = --------- = 1000
U'1 (O.l)3
Augljóst er þvi, að litla ögnin er
þúsund sinnum léttari en sú
stóra, og þótt 99 agnir af stærð-
inni 1 mi sitji eftir I pokasíunum,
fara 1000 litlar agnir út, m.ö.o.
Ellefu sinnum fleiri agnir
sleppa út en þær sem fangast!!
Þótt 99% af þyngdarhlutfallinu
kunni að nást, er ekki þar með
sagt að 99% af hættunni hafi ver-
ið fyrirbyggð, dæmið hér að ofan
virðist fremur benda til að rúm-
lega 90% hættunnar fari fram hjá
pokasíunum!
Þetta dæmi er að visu mjög
einfaldað, en ætti þó að gera
mönnum Ijósa þá staðreynd, að
hreinsun rykmengunar, miðuð
við þyngdarhlutföll, er aðeins til-
raun til blekkingar, og við stefn-
um þvi hraðbyri í átt til vitleys-
unnar.
Þrátt fyrir alla þá auknu tækni-
þekkingu, sem gumað er af hjá
Union Carbide, segir í skýrslu við-
ræðunefndarinnar:
„Nú er gert ráð fyrir áfram-
haldandi eftirspurnaraukningu
eftir ferrósilikoni, ekki einungis
vegna mikillar aukningar i stál-
framleiðslu, en áætluð aukning á
yfirstandandi ári i Vestur-Evrópu
er um 5% á ári, heldur einnig
vegna þess að ýmsar járnblendi-
verksmiðjur eru orðnar gamlar og
tæknilega úreltar og þannig stað-
settar, að þær verða ekki endur-
byggðar á ný.“ (Undirstrikun er
mín).
Þvi skyldu Bandaríkjamenn
ekki vilja beita hinni stórbættu
tækni sinni í sínu eigin landi við
uppbyggingu nýrra iðjuvera,
heldur leita á náðir Islendinga
með húsakjól? Hvað er raunveru-
lega að baki þess að þær verða
ekki reistar aftur í Bandaríkjun-
um, þrátt fyrir hina stórbættu
hreinsitækni?
Er ef til vill staðreynd sú, að
almenningur hefur snúizt af al-
efli gegn þessum mengunariðn-
aði, og það illa orð, sem af Union
Carbide fer þar i landi, gerir að
verkum, að þeir fá nú hvergi inni
með starfsemi af þessu tagi leng-
ur, nema í vanþróuðum löndum,
þar sem sveltandi fólkið kýs held-
ur að hafa í sig og á, þótt um-
hverfið fari mjög forgörðum,
heldur en að verða hungurmorða
í óspilltri náttúrunni?
Þetta sjónarmið ætti að vera
viðs fjarri hjá fólki, sem telur sig
vera meðal mestu velmegunar-
þjóða heims. Vikjum þá aftur að
kisilrykinu:
I Bandarikjunum eru skaðleys-
ismörk ókristallaðs kisilryks eins
og hér um ræðir 700 milljón ryk-
agnir á rúmmetra. Ekki er með
nokkru móti hægt að fullyrða, að
99% hreinsun á loftinu frá
bræðsluofnunum fullnægi þess-
um kröfum. 99% hreinsun er
reyndar alger hámarkshæfni við
beztu aðstæður, og held ég, að fáir
efnaverkfræðingar vildu láta
hafa eftir sér þá fullyrðingu, að
ársmeðaltal hreinsihæfninnar
fari alls ekki niður fyrir 99%.
Pokar i pokasium eiga það til að
Framhald á bls. 25.