Morgunblaðið - 02.04.1975, Blaðsíða 23
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. APRÍL 1975
23
Baðstofan f Hlfð.
Guömundur G. Hagalín:
MAÐUR OG KONA
í HEIMAHÖGUM
Grein þessi hefur beðið á
Morgunblaðinu vegna mis-
taka, og er höfundur hennar
og lesendur beðnir velvirðing-
ar á því.
Fyrir tæpum áratug var
Skugga-Sveinn leikinn á Loga-
landi í Reykholtsdal. Leikstjóri
var Jónas Arnason rithöfundur,
og hann lék titilhlutverkið. Ég
hafði sem barn marglesið hið
óviðjafnanlega heillandi og
barnslega leikrit stórskáldsins frá
Skógum í Þorskafirði, lært öll
ljóðin og mikið af samtölunum, og
vissulega hafði ég lifað mig inn í
þann töfraheim íslenzkrar nátt-
úru og þjóðtrúar, sem þar er
brugðið upp. Svo gerðist sá stór-
merki atburður ævi minnar, að
fjórtán ára gamall sá ég Skugga-
Svein leikinn á Þingeyri í Dýra-
firði — einmitt með þeim heildar-
svip, er samræmdist þeim áhrif-
um, sem margendurtekinn lestur
leikritsins hafði haft á hugsanalíf
mitt og ímyndunarafl. Þarna hef-
ur trúlega verið ýmiss vant um
gerð leiktjalda og um leikbrögð,
en hins vegar engu þar til að
dreifa sem spillti því óbrotna og
um leið ævintýralega i mótun
leikritsins... Mér þótti svo heldur
en ekki stinga í stúf, þá er ég sá
Skugga-Svein leikin á sviði Þjóð-
leikhússins um það bil fjórum
áratugum síðar. Fyrst var ég
hissa, en síðan gramur, og því var
það, að þegar ég tók mig til og
flutti stutta þakkarræðu i leikslok
á Logalandi, Tók ég svo til orða
um áhrif sýningarinnar i Reykja-
vík, að undir lokin hefði ég búizt
við að sjá Skugga-Svein geysast
inn á sviðið í Willýs-jeppa, pels-
klæddan og vopnaðan skamm-
byssu — og með sportbúinn Ketil
skræk við stýrið... Jónas og lið
hans hafði vissulega gætt í hví-
vetna hófs, svo að ég og aðrir
sýningargestir nutum þess að lifa
okkur inn i þann fábrotna en
þjóðlega töfraheim, sem upp var
brugóið á sviðinu. Mér varð það
þegar ljóst af hófsemi í leik og
heildarsvip sýningarinnar, án
þess að lítið væri gert úr starfi
leikstjórans, hlyti þarna að koma
til alilangþjálfuð leikmenning.
Eg fékk og vitneskju um, að
þannig var þessu farið. Árið 1908
var stofnað Ungmennafélag
Reykdæla, og árið eftir réózt það i
að reisa allmyndarlegt samkomu-
hús, sem hlaut heitið Logaland.
Það hefur siðan verið stækkað
tvisvar sinnum, og nú er þar stórt
leiksvið og mikil salakynni. Með
húsrúminu á Logalandi fengust
þegar nokkur skilyrði til leik-
starfsemi, en fyrstu árin voru
einkum leiknir einþáttungar, sem
voru þáttur í annarri félagslegri
og menningarlegri viðleitni, en
brátt þróaðist leikstarfsemin
þannig, að tekin voru til flutnings
löng og allviðamikil leikrit. Flóka-
dalur er hluti af Reykholtsdals-
hreppi, og um leikstarfsemina
urðu í upphafi mjög áhugasamir
forystumenn, Guðmundur
Bjarnason á Hæli og bræður hans.
Þeir létu sér lítt fyrir brjósti
brenna að skjótast að loknum
gegningum yfir hálsinn milli dal-
anna, þótt ekki viðraði sem bezt.
Var Guðmundur einkum rómaður
leikari, og fór þar saman með-
fædd hæfni og einstæður áhugi.
Af yngri mönnum, sem lögðu
þarna lið til framtaks, þegar fram
í sótti, og tóku siðan vió foryst-
unni í þessari starfsemi, hefi ég
heyrt nefnda þrjá öðrum fremur, i
Jakob Sigurðsson á Hömrum og
bræðurna Björn og Andrés í ,
Deildartungu. Allir reyndust þeir
hafa leikarahæfileika og léku í
ýmsum leikritum, sem hér voru
sett á svið, og auk þess er Andrés
slfkur áhugamaður um leikstjórn,
að þegar leikskóli hafði verið
stofnaður i Reykjavík, var hann
þar um skeið við nám til þess að
geta leiðbeint við æfingar á leik-
ritum heima i sveit sinni. Fyrir
réttum aldarfjórðungi var ráðizt í
að leika Mann og konu hér á Loga-
landi. Þá lék Björn séra Sigvalda
við ærinn orðstír.og Jakobi þótti
takast mæta vel að blása iífi í
Hjálmar tudda. Jakob er nú lát-
inn fyrir fjórum árum, og Björn
hefur ekki um langt árabil haft
aðstæður til að sinna leikmennt,
en Andrés hefur verið sivirkur,
ýmist sem leikstjóri eða leikari —
og leikur enn, svo sem getið mun
verða nánar hér á eftir. Vmsir
fleiri en ég hef á minnzt hafa haft
forystu um leikmennt hér i Reyk-
holtsdal, þó að ég kunni ekki á þvi
glögg skil, en hins hef ég orðið vís
að ótrúlega margt kvenna og
karla, fólk, sem er önnum kafið
við skyldustörf, sumt fram yfir
náttmál, hefur tekið þátt í leikæf-"
ingum og siðan leiksýningum af
lifandi áhuga og þrautseigju og
sýnt ótvíræða hæfileika til per-
sónusköpunar, ekki sízt í islenzk-
um leikritum.
Fyrir nokkrum árum léku
Reykdælir Pilt og stúlku, og tókst
þeim það sæmilega aftur að þeim
hluta leiksins, sem gerist í
Reykjavík, en þó að í þeim atrið-
um sé yfirleitt léttur tónn, hafa
þau reynzt fleiri en Reykdælum
þung í vöfum. Næst sá ég hér
leikið Gullna hliðið undir stjórn
Bjarna Steingrímssonar. Sýning-
ar á því virtust mér takast með
ólíkindum vel — og bezt var leik-
ið vandasamasta hlutverkið, án
þess þó, að það skæri sig svo úr,
að það spillti heildaráhrifum
leiksins, Það lék maður, sem þá
var nýfluttur hingað, Sverrir
Guðmundsson kennari. Sverrir
lék Ovininn, og er mér óhætt að
fullyrða, að hann skilaði því hlut-
verki þannig, að öllum, ungum
sem öldnum, hefur orðið það
minnisstætt — og gat ég ekki séð,
að hann hefði orðið fyrir neinum
áhrifum frá hinum frábæra leik
Lárusar heitins Pálssonar í þessu
sérstæða hlutverki. Eg var jafn-
hrifinn og ég var hissa á afreki
Sverris, en siðan hef ég fengið
þær upplýsingar frá einum af gáf-
uðustu og fjölhæfustu atvinnu-
leikendum Reykjavikur, að Sverr-
ir hafi lokið með ágætum prófi i
leikskóla í Reykjavík og siðan
leikið syðra nokkur hlutverk —
og öll með prýði, en svo allt i einu
brugðið á það ráð að gerast kenn-
ari við heimavistarskólann á
Kleppjárnsreykjum.
Svo er ég þá kominn að Manni
og konu, sem ég hef nú tvisvar
sinnum séð leikið á Logalandi,
undir stjórn Bjarna Steingrims-
sonar. Leyfi ég mér að segja, aó
hin ódauðlega skáldsaga — og þar
með leikritið — sé hér i heima-
högum, þvi að þótt hún væri mót-
uð, meðan Jón Thoroddsen var
sýslumaóur Barðstrendinga og
fyrirmyndirnar að sögufólkínu
vestfirzkar, hlaut sagan fullnaðar-
form sitt á Leirá þau sex ár, sem
Jón Thoroddsen lifði, eftir að
hann varð yfirvald í Borgarfjarð-
arsýslu. Svo sem áóur getur, var
leikgerð þeirra Emils Thoroddsen
og Indriða Waage af hinni sígildu
skáldsögu sett hér á svið fyrir
tuttugu og fimm árum — og
þótti vel takast, en margt hefur
gerzt siðan í islenzkri leikmennt
og kröfur aukizt um leik og
leikstjórn — ekki aðeins i
fjölbýlinu, heldur einnig i þeim
sveitum, þar sem leiklist hefur
verið iökuó af alvöru og
skilningi. Eg hef séó Mann
og konu fjórum sinnum á
sviði i Reykjavík, en aldrei meó
gloppulausum heildarsvip. Það
hefur sem sé vafizt fyrir æfðum
leikstjórum, sem átt hafa úr að
velja allstórum hópi mjög þjálf-
aðra leikara, að fá gerð verulega
góð skil hinum mörgu persónum
leikritsins, sem flestar eru jafn-
sannar og sérstæðar og þær væru
gripnar beint út úr lffsins marg-
breytilegu mótun, anna og um-
svifa. Þórdísi í Hlið sá ég aldrei
leikna í Reykjavik með þeirri
hæglátu og staðgóóu reisn og
rögg, sem skáldió gæddi hana,
fyrr en nú fyrir fáum árum, og
Vala Dan og Þorsteinn Gunnars-
son voru þá fyrstu leikendurnir,
sem ég sá gefa þeim líf og litkan,
Sigrúnu og Þórarni, sem eru
raunar frá hendi höfundar líkast-
ar glansmyndum, er sumt fólk
skreytir með veggi sina. Þá var
\Egill Grimsson geróur aó algerum
afglapa, og gervi Staðar-Gunnu
var svo ótótlegt, að ekki var unnt
að imynda sér, að séra Sigvaldi
gæti látið sér til hugar koma, að
unnt yrði að kaupa mág sinn
handa henni. Mér fannst það svo
næsta ólíklegt, að í tiltölulega fá-
mennu sveitarfélagi væri hægt að
finna hátt á annan tug karla og
kvenna, sem unnt væri að þjálfa
þannig, að sómasamlegur heildar-
blær væri yfir leiknum, þar sem
þá lika að minnsta kosti tvær per-
sónur leikritsins voru þjóðkunnar
í mjög svo sérstæðum og feikna
vinsælum gerðum, en aðrar annað
tveggja frá hendi höfundar;
freistandi til ofleiks eða litt mót-
aðar.
En uggur minn reyndist
ástæðulaus. Leikfólkið mætti til
æfinga svo til sleitulaust í fulla
tvo mánuði, þrátt fyrir miklar
annir og stundum mjög illt veður-
far, og árangurinn varð í sam-
ræmi við þennan allt að því lygi-
lega áhuga. Jafnvel vandleikn-
ustu persónurnar reyndust ekki
leikendunum ofviða, og hvergi
var meinleg veila i heildarsvip
leiksins. Tel ég þetta afrek jafnt
með tilliti til leikstjórnar og hins
afburða áhugasama og samhenta
leikhóps. Leikbúnaður er allur
heimaunninn og sómir sé mæta-
vel, og breytingar á sviðinu ganga
svo hratt og haganlega, að vart
getur heitið að á leiknum verði
meira en eitt hlé, þá vil ég láta
þess getið, að á seinni sýningunni,
sem ég sá, en hún var sú fjórða í
röðinni, gætti mjög litið þeirra
smávægilegu misfellna, sem mér
virtust vera á frumsýningunni.
Sá veldur miklu, sem upphaf-
inu veldur, og vissulega mun það
hafa hresst upp á sýningargesti
og leikendur á Logalandi, hve vel
tekst til um kvöldvökuna i Hlíð.
Sviðið er mjög eðlilegt, og Jakob
Guðmundsson á Hæli i gervi Þuru
gömlu kitlar rækilega hláturtaug-
arnar með viðureign sinni við
„sneypuna". Þá kynnti og Ar-
mann Bjarnason á Kjarvararstöð-
um Hallvarð Hallsson svo vel og
hressilega, að Hallverður nýtur
síðan verðugrar hylli, hvenær
sem hann birtist á sviðinu. Hlíðar-
hjónin leika þau Jakob Magnús-
son i Samtúni og Brynhildur
Stefánsdóttir í Birkihlið. Jakob
sómir sér vel sem Hlíðarbóndinn,
og bezt leikur hann, þar sem hætt-
ast er við ósmekklegum ýkjum.
Leikur Brynhildar er með þeim
svip greindar, reisnar og hóf-
stilltra skapsmuna, sem hæfa
þeirri getgátu, aó fyrirmynd Hlið-
arhúsfreyjunnar sé maddama
Þórdís á Hrafnseyri, móðir Jóns
forseta, svo sem ég heyrði í
bernsku og dr. Steingrímur Þor-
steinsson telur liklegt i hinu
mikla ritverki sinu um Jón Thor-
oddsen og skáldsögur hans. Hlut-
verk séra Sigvalda fól leikstjóri
manni, sem lítt hefur áður komið
fram á leiksviði, og varð ég þess
vis, að þetta vakti nokkra undrun.
En Bjarni Steingrímsson mun
vera allmikill mannþekkjari, þeg-
ar við fyrstu sýn. Þorsteinn kenn-
ari Pétursson brást honum ekki.
Hann lagði sér til göngulag, svip
og hreyfingar, sem eru mjög við
hæfi, og hbnum tókst að forðast
hinn þjóðfræga séra Sigvalda
snillingsips alkunna, nema hvað
fyrir brá einum þrisvar sinnum á
frumsýningunni hinu freistandi
hummi Brynjólfs Jóhannessonar.
Hjálmar tuddi var falinn forsjá
Sverris Guðmundssonar, sem
leikur hann mjög á annan veg
en Valdimar Helgason hefur gert.
Hin frábæra túlkun Sverris á
gerð Tudda feist fyrst og fremst i
mjög margVislegum svipbreyting-
um og ýkjulausum hreyfingum,
sem eru náið sæmdar orðum og
aðstæðum og helzt mætti líkja við
hin snilldarlegu leikbrögð Gisla
Halldórssonar i sumum ærið eftir-
minnilegum hlutverkum. Staðar-
Gunnu leikur Hrafnhildur
Sveinsdóttir á Bergi. Hún hefur
áður sýnt ótvíræða hæfileika á
leiksviði, og af gervi hennar og
gerð sem Staðar-Gunnu er auð-
sætt, að þar ræður yfirveguð
ákvörðun uni að túlka hlutverkið
Framhald á bls. 35
Staðar-Gunna þjarmar að Agli bónda.
Hjálmar tuddi með tóbakspunginn og séra Sigvaldi.