Morgunblaðið - 12.04.1975, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. APRlL 1975
\

eftir ERIK
MUNSTER
Matareitrun
er algeng
dánarorsök
Matareitrun þekkja víst allir
og margir fá hana en losna
flestir við hana án þess að leita
læknis. Þótt oftast stafi hún frá
gerlum eða vírusum getur or-
sökin einnig verið ofnæmi eða
taugaveiklum.
Sjúkdómurinn er algengast-
ur á haustin þvf þá þrffast eit-
urefnin bezt. Jafnvel fínustu
kræsingar geta valdið sjúk-
dómnum því lyktin, bragðið og
útlitið segja ekkert til um það
hvort þær hafa að geyma eitur-
efni eða önnur hættuleg efni
sem geta valdið smitun.
Efni úr matnum getur valdið
smitun í meltingargöngum. I
mat geta komizt bakteríur sem
gefa frá sér efni er verkar sem
eitur á líkamann. Tegundir
sjúkdómsins eru þvf tvær:
smitun og eitrun.
Einkennin eru ógleði, upp-
köst, magaverkir og niðurgang-
ur. Fyrstu einkennin gera
fljótt vart við sig, oft aðeins
einum klukkutíma eftir að mat-
ar er neytt.
Maturinn getur til dæmis
verið eitraður vegna þess að
hann er kjöt úr dýri sem hefur
smitazt af þeim gerlum eða vfr-
usum sem sjúkdómnum valda.
Einnig getur verið um að ræða
egg (einkum andaegg og gæsa-
egg) sem bakteríur hafa borizt
f við hægðir fuglanna.
Þó er algengast að fólk fái
matareitrun þegar það fær til-
reiddan mat frá veitingahúsum
eða f miklum matarveizlum f
heimahúsum. Oft hafa Ifka
matarleifar mengazt smitandi
efnum sem magnast viðof háan
geymsluhita.
Oft má komast hjá matareitr-
un ef fyllsta aðgát er höfð við
matargerðina og geymslu
matarins. Maturinn verður að
vera vel soðinn eða steiktur og
geymast f fsskáp. Mat til marga
daga skyldi helzt ekki búa til.
Fyllsta hreinlæti er nauðsyn-
legt.
Sjúkdómseinkennin gefa
ekki ótvírætt til kynna hvort
orsökin er vfrus, gerlar eða
eitrun. Rannsókn á rann-
sóknarstofu er því nauðsynleg
og slfkar rannsóknir eru auð-
vitað gerðar á sjúklingum sem
eru fluttir f sjúkrahús. En þeir
eru aðeins Iftill hluti þeirra
sem veikjast af matareitrun.
Oftast getur sjúklingurinn
læknað sig sjálfur af sjúk-
dómnum. Hann verður að
liggja f rúminu og hlffa magan-
um með þvf að borða eins Iftið
og hann getur. Fyrstu dagana
ætti hann að borða hafragraut,
mjólkurvelling eða aðra létta
fæðu.
Smátt og smátt getur sjúkl-
ingurinn aukið fæðuna en hann
ætti að forðast steiktan,
kryddaðan og saltaðan mat.
Mikilvægt er að hann drekki
mikið vatn til að bæta upp salt
og vatn sem Ifkaminn missir
við uppköst eða niðurgang.
Hitaflöskur og púðar geta
gert mikið gagn. Gott ráð við
niðurgangi cr að borða mikið af
eplum og alls konar eplamauk
sem fæst f apótekum. Opiums-
dropa og sterk lyf skyldu menn
ekki nota nema fá lyfseðil frá
lækni. Þarmarnir verða Ifka
helzt að tæmast af eiturefnum.
Matareitrun er oftast góð-
kynjuð, hún er sjaldan illkynj-
uð, sjaldnast er nauðsynlegt að
fl.vtja sjúklingana f sjúkrahús
og þeir læknast fljótt. Þó deyja
nokkrir úr matareitrun á
hverju ári samkvæmt tölfræði-
legum upplýsingum.
Oftast eru það smáhörn eða
gamalmcnni og sjúklingar sem
þjást af öðrum sjúkdómi fyrir.
Slfka sjúklinga verður þvf að
flytja f sjúkrahús ef þvf verður
við komið og matareitrunin er
alvarleg. I sjúkrahúsinu fá
þessir sjúklingar saltvatns-
sprautur til að bæta upp vökva
sem Ifkaminn missir.
Svona átveizlur geta haft matareitrun i för með sér
Gott ráð
Skóáburður vill oft þorna við
geymslu eins og allir vita, og
það er leiðinlegt að þurfa að
byrja á þvf að mylja kögglana
til að geta borið á skóna.
Ef settur er álpappfr yfir
dósina, undir lokið, á milli
þess að hún er notuð, hjálpar
það mikið upp á sakirnar og
áburðurinn verður betri viður-
eignar.
Kinnalitur
Kinnalitur í hófi gefur andlit-
inu óneitanlega bjartan svip.
Mörg konan er rög við að nota
kinnalit. af þvf að henni finnst
hún ekki kunna það. Það er
auðvitað hægt að prófa sig
áfram og komast að þvf rétta
þannig, en eftirfarandi er haft
eftir einum sérfræðingnum.
Kinnalit á alltaf að strjúka
frá nefi og út. Nefið virðist
stærra ef kinnalitur er borinn
á nálægt því. Kinnalitur settur
á kinnbeinin lárétt dregur úr
lengd andlitsins, en draga má
úr miklum kjálkum með því
að setja litinn undir kinnbein
og niður undir kjálka.
Kinnalitur settur neðan und-
ir ytri brún augna og örlítið á
höku gerir kringlótt andlit
minna kringluleitt. Kinnalitur
settur upp við hársrætur dreg-
ur úr of háu enni og ef maður
er fölur og ræfilslegur á það að
Iffga vel upp á útlitið að dyfta
allt andlitið með kinnalit.
.Brauð með
^ epli
og kanel
Venjulegt formbrauð smurt.
Eplin afhýdd og skorin f
sneiðar, sem settar eru ofan á
brauðið. Kanil og sykri stráð
ríflega yfir og brauðið bakað f
ofni f 15—20 mín. við 375 F.
Mynt
eftir RAGNAR/
BORG
Helgi Jónsson
myntsafnari
segir frá
vörupeningum,
brauðpeningum
og fleiru
HELGI Jónsson er sjálfsagt lang
þekktastur allra íslenzkra mynt-
safnara, bæði hér heima og er-
lendis. Óðrum þræði er það vegna
þess, að hann hefir lengi fengist
við myntsöfnun og söfnun á
öðrum þeim hlutum, sem rekur á
fjörur góðs myntsafnara, og svo
vegna þess að hann er afar fróður
um allt er myntsöfnun viðkemur.
Helgi er fús að miðla öðrum af
þekkingu sinni og hafa vist ófáir
leitað til hans um ráð og upplýs-
ingar. Helgi Jónsson er einn af
stofnendum Myntsafnarafélags
ins, á félagsskirteini númer 1, var
fyrsti formaður þess og hefir
unnið mjög að mótun starfsemi
þess. Helgi Jónsson var formaður
sýningarnefndar þeirrar, er kom
upp Myntsýningunni 1972, og
aftur hefir Helgi valist til að vera
formaður sýningarnefndar Mynt-
safnarafélagsins vegna hinnar
fyrirhuguðu samsýningar á mynt
og frimerkjum, sem halda á i
Hagaskólanum dagana 13. 14 og
15. júni n.k. Varla er sú nefnd
stofnuð innan Myntsafnarafélags-
ins, að Helgi Jónsson sé þar ekki
með annan fótinn. Má af ofan-
greindu ráða hvilíkur kjörgripur
Helgi Jónsson er fyrir félagið,
enda er hann maður einstaklega
viðfelldinn og Ijúfur. Á Eystrar-
saltsvikuna i Rostoc i Þýzkalandi,
1968. sendi Helgi Jónsson nokkra
gripi úr safni sínu, en á myntsýn-
ingu, sem tengd var þessari viku,
sendu um 200 þátttakendur mynt
og medaliur. Helgi Jónsson var
meðal þeirra 29. sem verðlaun
fengu. en stig voru gefin fyrir m.a.
uppstillingu, söfnunargildi mun-
anna, peningana sjálfa o.s.frv. Er
Helgi fyrstur íslendinga til að taka
þátt i alþjóðlegri myntsýningu.
sem þessari.
Ég fór nýlega i smiðju til Helga
og bað hann að segja mér. og
lesendum þáttarins, frá brauð og
vorupeningum og öðru sliku.
Helgi sagði að um þrenns konar
peninga væri að tala. Þar af væru
3. sem eiginlega væru ekki pen-
ingar, heldur adressumerki, sem
voru gefin góðum viðskiptavinum
og til auglýsingar á verzluninni.
Þau gáfu þeir út: Árni Jónsson á
isafirði, Guðmundur ísleifsson á
Háeyri og V. T. Thostrup á Seyðis-
firði. Helgi Jónsson sagði að dr.
Kristján Eldjárn segði vörupening-
ana vera 1 7 talsins og brauðpen
ingana a.m.k. 10 og vitað væri þó
um fleiri, sem smám saman væru
að koma í Ijós. Dr. Kristján hefir
getið þess i ágætri grein, er hann
ritar i Árbók hins íslenzka forn-
leifafélags 1972 um upphaf
vörupeninga á íslandi. að fyrstu
vörupeningarnir hafi verið teknir i
notkun árið 1846. Var það Carl
Franz Siemsen kaupmaður i
Reykjavik sem tók i notkun 2
peninga, annan að Verðgildi 4
skildingar hinn 16 skildingar.
Vórupeninga má þekkja á þvi að
oftast stendurá bakhliðinni ,,gegn
vörum", en verðgildi er hinum
megin i aurum. Þó má þess geta.
að því er Helgi Jónsson segir, að
P. J. Thorsteinsson á Bíldudal,
sem gaf út 3 seriur vörupeninga.
hefir á fyrstu seriunni aðeins P. T.
þrykkt i peninginn öðrum megin,
með skrifletri og upphæðina, verð-
gildið i aurum, hinum megin.
Notkun vörupeninga var bónnuð
frá 1. júli 1902. Timabil vörupen-
inga hér á landi er þvi 56 ár. frá
1846 *il 1902.
Brauðpeningar eru notaðir hér-
lendis miklu lengur. Liklega fram
yfir 1930, telur Helgi Jónsson.
Þeir eru til komnir bæði vegna
þess að skortur var á skiptimynt
hérlendis og svo hins að kaup-
menn vildu gjarnan binda við-
skiptamenn sina við sin fyrirtæki.
Ef menn keytpu sér mjölpoka. I
reikning. hjá kaupmanninum var
það oftast vegna innleggs eða
vinnu fyrir hann. Svo var farið
með mjólpokann til bakarans og
hann beðinn um að baka brauð
fyrir viðkomandi úr mjölinu.
Bakarinn lét þá viðkomandi fá
brauðpeninga fyrir hluta pokans.
Afganginn af pokanum notaði
hann til að baka úr brauð handa
öðrum og seldi þannig. Á þennan
hátt fékk bakarinn þóknun sína
fyrir að baka brauðið úr mjölinu
og sá, sem fékk brauðpeningana
gat fengið brauðið, er honum
hentaði. Helgi Jónsson sagði mér
um enn eina útgáfu vörupeninga.
Guðjohnsen kaupmaður á Húsavik
og Sveinn Magnússon vert létu
gera pappaplötu, bræða á hana
lakk og settu svo innsigli i lakkið.
Þeir sem voru i reikning hjá
Guðjohnsen, gátu fengið þessa
peninga og notað sem greiðslu á
hóteli þeirra Húsvikinga, sem þá
var kallað Baukur, siðar Gamli-
Baukur. Flestir þessara peninga
munu hafa brunnið i pakkhús-
bruna á Húsavik fyrir mörgum ár-
um en ef einhverjir hafa þá undir
höndum þætti þættinum vænt um
að heyra um þá. Skrifið Morgun-
blaðinu og merkið bréfið „Safnar-
inn". Eitt sinn er Guðmundur
skáld á Sandi og Indriði á Fjalli
héldu upplestrarkvöld á Húsavík,
létu þeir þess getið i auglýsingum
að greiða mætti inngangseyri með
„ vertshúspeningum ". Er þarna
um peninginn, sem Guðjohnsen
og Sveinn létu gera, að ræða.
Pappaspjöld með stimpli segir
Helgi Jónsson að víðar hafi verið
notuð m.a. á Súgandafirði. Það
eru eindregin tilmæli okkar Helga
til manna, sem hafa peninga undir
höndum og kunna ekki skil á, að
þeir sendi peningana til um-
sagnar. Geta þeir snúið sér til
Morgunblaðsins og merkt bréfin,
sem að ofan greinir. Munu þá
sérfræðingar Myntsafnarafélags-
ins rannsaka peningana og skila
greinargerð, viðkomandi að
kostnaðarlausu.