Morgunblaðið - 01.07.1976, Side 18
18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. JULl 1976
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. JÚLl 1976
19
flfocgtmfrlfifrfr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
hf. Arvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10100
Auglýsingar Aðalstræti 6, slmi 22480.
Áskriftargjald 1000,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 50,00 kr. eintakið.
Islenzk landhelgis-
gæzla í hálfa öld
1Í dag er hálf öld síðan
íslenzka landhelgisgæzlan
var formlega sett á fót. Fyrsta
gæzluskip okkar, Þór, á sér þó
öllu heldur el,dri sögu. Jóhann
Þ Jósepsson, sem var sjávar-
útvegsráðherra 1948, er land-
grunnslögin um vísindalega
verndun fiskimiðanna vóru
sett, sem allar slðari breytingar
á fiskveiðilandhelgi okkar hafa
verið byggðar á, kom þar og
við sögu Hann beitti sér fyrir
því, meðan Danir önnuðust enn
vörzlu landhelgi okkar, að Vest-
mannaeyingar keyptu björgun-
ar- og gæzluskipið Þór, sem
varð fyrsta strandgæzluskip ís-
lendínga og upphafið að land-
helgisflota okkar.
Allar götur síðan landhelgis-
gæzlan yfirtók rekstur þessa
fyrsta strandgæzluskips íslend-
inga hefur hún verið sómi ís-
lands, sverð þess og skjöldur á
miðunum umhverfis landið,
svo notuð séu þau orð, sem
gjörst lýstu sjálfstæðishetju
þjóðarinnar, Jóni Sigurðssyni.
Það er heldur ekki úr vegi að
nota þessa samlíkingu, þar eð
löggæzlufloti okkar í fiskveiði-
landhelginni hefur staðið trúan
vörð um þær auðlindir, sem
efnahagslegt sjálfstæði okkar
sem þjóðar og afkoma grund-
vallast á.
Sé litið yfir þann veg, sem
nú er að baki í landhelgismál-
um okkar, ber nokkrar vörður
hæst, auk frábærrar frammi-
stöðu landhelgisgæzlunnar.
1. Setning laga frá 5. apríl
1948 um vísindalega verndun
fiskimiða landgrunnsins (land-
grunnslögin), sem þáverandi
sjávarútvegsráðherra, Jóhann
Þ. Jósefsson, hafði forgöngu
um að sett vóru.
2. Uppsögn Bjarna
Benediktssonar, þáverandi
utaóríkisráðherra, á 3ja mílna
samningnum, sem Danir gerðu
við Breta 1901. Samningnum
var sagt upp síðla árs 1 949 og
féll úr gildi 3. október 1951.
3. Reglugerð, sem gefin var
út í apríl 1950 um verndun
fiskimiða fyrir Norðurlandi, þar
sem afmarkað var svæði eftir
skandinavisku reglunni, þ.e.
dregin var grunnlína um yztu
sker og útnes og fyrir mynni
fjarða og flóa, en markalínan
sjálf sett fjórum mílum utar.
4 Útfaersla fiskveiðiland-
helginnar í fjórar mílur 1 952.
5. Útfærslan í 12 sjómílur
1958.
6 Útfærslan í 50 sjómílur
1972.
7. Útfærslan í 200 sjómílur
1 975
Þetta er hér rifjað upp á 50
ára afmæli landhelgisgæzlunn-
ar m.a. sökum þess, að þrír
síðustu áfangarnir, þ.e. út-
færslurnar i 12, 50 og 200
sjómílur leiddu til flotaihlutunar
af hálfu Bretlands og ólöglegra
veiða af þeirra hálfu undir her-
skipavernd. Þessi átök öll, og
máski sér i lagi þriðja þorska-
stríðið, voru nokkurs konar eld-
skírn landhelgisgæzlunnar, þar
sem ekki aðeins reyndi á þrek
hennar og þor, sem aldrei
brást, heldur og þau hyggindi
og þá þekkingu, sem hér
reyndist vega á móti hernaðar-
yfirburðum flotaveldisins.
íslendingar geta sagt um
löggæzlumenn sína í fiskveiði-
landhelginni eins og sagt var
um brezka flugherinn, er verst
gegndi fyrir Bretum í síðari
heimsstyrjöldinni: „Aldrei hafa
jafn margir átt jafn fáum jafn
mikið að þakka." Frammistaða
þeirra var í hvívetna eins og
bezt var á kosið og fær verðug-
an sess i íslandssögunni. Hún
gerði samningsaðstöðu okkar
það sterka, að þegar gerður var
skamhntímasamningur, eins og
gerður hefur verið í framhaldi
af öllum útfærslum okkar, fól
hann í sér fulla viðurkenningu
mótaðilans á 200 milna fisk-
veiðilandhelgi okkar og þau
meginatriði önnur, sem að var
stefnt: takmörkun á veiðisókn,
takmörkun á aflamagni, að
friðunarsvæði verða virt, toll-
fríðindi fyrir íslenzkar sjávaraf-
urðír og ekki sízt frið á miðun-
um Það skipti ekki minnstu
máli að bægja frá dyrum lög-
gæzlumanna okkar á miðunum
þeirri vá, sem var gestur þeirra
dag hvern, og gat hvenær sem
er kostað líf þeirra, eftir að
átökin náðu hámarki
Eftir örfáa mánuði vefða 200
mílurnar okkar, jafnvel þó að
lyktir hafréttarráðstefnunnar
dragist á langinn, og einhliða
réttur okkar til stjórnunar veiða
innan þeirra virtur. Flotaíhlutun
á íslandsmiðum hefur verið úti-
lokuð I eitt skipti fyrir öll.
Hlutur landhelgisgæzlunnar i
þeim sigrum, sem unnizt hafa,
er ómetanlegur og verður seint
fullþakkaður. Á þessum tima-
mótum í sögu gæzlunnar getur
hún verið fullviss um, að hún á
að fagna samhug og velvilja
allra íslendinga, sem árna
henni heilla á afmælinu, og
þakka henni frábær störf við
erfiðar aðstæður. Undir þær
þjóðarkveðjur tekur Morgun-
blaðið. Megi landhelgisgæzlan
sinna hlutverki sínu með sömu
sæmd og kostgæfni um langa
rramtíð.
Fyrsta sérsmiðaða
varðskip íslendinga,
Óðinn, er fór
i fyrstu gæzluför
sína fyrir hálfri
öld (Myndir eru
fengnar hjá Garðari
Pálssyni).
BOTNVARPAN
KEMUR TIL
SÖGUNNAR.
landhelgi við ísland. Það var
Þjóðverji, sem fyrstur gerði til-
raun með botnvörpu hér i Faxa-
flóa, en Bretar hófu þó hinar
raunverulegu botnvörpuveiðar
nokkrum árum síðar. Það kom á
daginn að'ekki var nóg að setja
lög um bann við botnvörpu-
veiðum heldur þurfti einnig að
sjá um að þeim yrði hlýtt. Varð-
skipin, sem hér voru, reyndust og
gjörsamlega ófær til þess að fást
við togarana.
Var þá leitað til stjórnarinnar i
Danmörku og sendi hún beitiskip-
ið Hjemdal til þess að halda
togurunum i skefjum. Var það
eitt af nýjustu og beztu herskip-
um Dana, 1.342 tonn að stærð og
gekk 17 sjómílur á klukkustund.
Kom það hingað fyrst 1895 og
reyndist duglegt í að handsama
landhelgisbrjóta. Báru þá enskir
útgerðarmenn fram kvötun, sem
var lítt eða ekki sinnt.
BREYTINGAR Á
LANDHELGIS-
LÖGUNUM
Fljótlega kom i ljós að ýmsir
annmarkar voru á landhelgislög-
unum og 1894 var þeim breytt.
Þau þóttu þó fullströng og með
samningi við yfirmann brezkrar
skólaflotadeildar, sem hér var við
land, var lögunum aftur breytt
1896. Um þessa breytingu voru
skiptar skoðanir og árið 1897
breytti Alþingi lögunum aftur.
Síðan hefur lögunum verið breytt
1902, 1909, 1920, 1926 og sfðan eru
landgrunnslögin sett 1948. Er það
upphafið að ölium útfærslum
fiskveiðilögsögunnar, 1952 i 4
mílur, 1958 i 12 mílur, 1972 i 50
mílur og 1974 i 200 mílur frá
grunnlínupunktum.
Á þessum árum um og eftir
aldamótin valt á ýmsu og gekk
landhelgisgæzlan misjafnlega.
Auk Hjemdals gætti varðskipið
Hekla landhelginnar, en Dönum
fannst útgerð þeirra of dýr og
létu þeir þvi smiða sérstakt varð-
skip til gæzlu við ísland, IslandS
Falk, og síðar tók Fylla við störf-
um þess. Oft bar vel i veiði hjá
þessum varðskipum og eru dæmi
þess, að Hekla tók eitt sinn á
fjögurra mánaða tímabili 22 tog-
ara í landhelgi og munu engir
Gömul mynd frá borði varðskipsins Þórs. Áhöfnin á æfingu. Ef
grannt er skoðaS má sjá kunnugleg andlit núverandi yfir-
manna varðskipanna.
Árið 1890 gjörbreyttust allar
aðstæður hér við land og bar
ýmislegt til. 1 fyrsta lagi óx
sjávarútvegur hér þá mjög ört,
skipum fjölgaði og þau stækkuðu.
Erlendum fiskiskipum fjölgaði og
loks komu togararnir til sög-
Annað af nýjustu varðskipunum, Ægir.á fullri ferð við gæzlu-
störf.
LANDHELGISGÆZLAN er 50
ára um þessar mundir og hinn 1.
júlf 1926 eða fyrir réttri hálfri
öld eignaðist fslenzka rfkið form-
lega varðskipið Þór, sem oftast
hefur verið kallaður Vestmanna-
eyja-Þór. Einni viku áður hafði
varðskipið Óðinn lagzt að bryggju
í Reykjavík, eða hinn 23. júnf, en
Óðinn var fyrsta skipið, sem sér-
smiðað hafði verið fyrir fs-
lendinga til landhelgisgæzlu. Var
Óðinn smíðaður 1 Danmörku sam-
kvæmt lögum, sem Alþingi hafði
samþ.vkkt árinu áður. Óðinn fór í
fyrsta gæzluför sína hinn 29. júnf
fyrir 50 árum.
FISKVEIÐAR
ÚTLENDINGA
VIÐ ÍSLAND.
Samkvæmt gömlum heimildum
munu fiskveiðar erlendra manna
hér við land hafa hafizt um 1408
eða 1409. Voru það Bretar, sem
riðu á vaðið og síðan hafa þeir
óslitið stundað veiðar á Islands-
miðum. Aðrar þjóðir, svo sem
Þjóðverjar, Hollendingar og
Frakkar komu fyrst alllöngu
siðar. Fyrst í stað voru fiskiskipin
hér aðeins yfir sumarmánuðina,
en þó reyndu erlendir fiskimenn
fljótt að hafa hér vetursetu, og þá
að stunda útræði frá landi, sem þó
skjótt var lagt blátt bann við.
Strax og þessar veiðar hófust
fóru landsmenn að kvarta undan
yfirgangi útlendinganna, en raun-
verulegt eftirlit með veiðum
þeirra sem tiltölulega fljótlega
voru alveg bannaðar án sérstaks
leyfis, var Iengi vel ekki nema
nafnið tómt, þannig að lands-
menn urðu sjálfir að gæta réttar
síns eftir beztu getu. Urðu iðulega
af því ýmsar væringar og jafnvel
bardagar, eins og kunnugt er úr
lslandssögunni, en landsmenn
virðast hafa gert mikinn mun á
t.d. brezkum fiskimönnum og
brezkum kaupmönnum, sem
ávallt nutu hér hylli almennings.
FYRSTU AÐGERÐIR
í LANDHELGIS-
GÆZLU.
Eins og áður segir, var á fyrstu
öldunum raunverulega ekkert
eftirlit með veiðum útlendinga
Sambandslaga -
samningurinn var
grundvöllur Land-
helgisgæzlunnar
hér við land. Þau dönsku herskip,
sem við og við komu hingað á
þeim árum, voru yfirleitt i allt
öðrum erindum. Árið 1740 tók
dönsk freigáta 7 hollenzk skip,
sem gerð voru upptæk og síðan
seld á uppboði í Kaupmannahöfn,
og urðu út af þessu mikiar deilur
milli Dana og Hollendinga.
Nokkru síðar voru tekin tvö
frönsk skip og 1774 var hér dönsk
freigáta við landhelgisgæzlu. En
jafnframt því sem fjöldi erlendra
fiskiskipa óx, þá fjölgaði kvörtun-
um landsmanna undan ýmiss
konar yfirgangi þeirra, enda virtu
þau landhelgina að engu. 1 bæna-
skrá er Alþingi sendi konungin-
um árið 1859 er þess vegna beðið
um varðskip til gæzlu og kom þá
hingað korvettan Hjemdal 1860
og briggskipið St, Thomas 1863,
en föst árleg gæzla hófst fyrst
1865. Fyrst í stað önnuðust hana
ýmsar skonnortur, eins og Diana,
Fylla og Ingolf, en það voru segl-
skip með gufuvél, og þóttu þvi
góð skip á þeim tíma. Af samtíma
heimildum má og ráða, að stjórn-
inni hefur þótt réttara að fara
varlega af stað með þessa gæzlu,
þar sem hún var alveg ný, og
fiskiskipin óvön henni. 1 erindis-
bréfi skipherrans, er fyrstur
hafði gæzluna á hendi, er hann
t.d. vandlega áminntur um að fara
gætilega i sakirnar, og hafa sem
nánasta samvinnu við yfirvöldin í
landi — sérstaklega ef um töku
skips sé að ræða. Skipin voru hér
einnig í ýmsum öðrum erinda-
gjörðum og aðeins yfir sumar-
mánuðina. Varð því oft og einatt
fremur lítið úr gæzlustörfum.
unnar. Til þessa höfðu fiskimiðin
verið nóg fyrir alla og engin
hætta var á að þau yrðu þurraus-
in, né heldur að skip eyðilögðu að
neinu ráði veiðarfæri hvert fyrir
öðru. Með tilkomu botnvörpunnar
varð hér algjör breyting á. Botn-
varpan var fyrst reynd hér 1889
og sama ár áamþykkti Alþingi lög
um bann gegn botnvörpuveiðum i
hafa slegið það met, hvorki fyrr
né síðar.
Þá ber að geta þess að oft er
togararnir vissu að varðskipin
voru ekki nálæg, fiskuðu þeir
uppi í landsteinum. Eitt slíkt
dæmi er löngu víðfrægt orðið, er
Hannes Hafstein sýslumaður á
ísafirði ætlaði að taka fastan tog-
ara á Dýrafirði, en þá drukknuðu
þrir menn. Ennfremur ætlaði
Guðmundur Björnsson, sýslumað-
ur á Patreksfirði, árið 1913 að
handsama enskan togara nálægt
Stagey á Breiðafirði. Var sýslu-
maður á ferð með flóabátnum
Varanger og lét skjóta sér og Snæ-
birni í Hergilsey um borð i togar-
ann. Þeir fengu þó ekkert við
togaraskipstjórann ráðið, sem
sigldi með þá til Englands. Stund-
um tókst betur til, eins og þegar
Vestmannaeyingar handsömuðu
togara og fengu dæmdan árið
1913.
LANDHELGIS-
GÆZLAN RUNNIN
UPP ÚR
SAMBANDS-
LAGA SAMN-
INGNUM
Grundvöllur íslenzkrar land-
helgisgæzlu er lagður með lögum
um Landhelgissjóð Islands frá
1913 og 8. grein sambandslaga-
samningsins frá 1918, en sam-
kvæmt 8. greininni var tslending-
um heimilt að taka i sinar heldur
landhelgisgæzlu við tsland og þá
á sinn eigin kostnað. Ári siðar eða
1919 voru samþykkt á Alþingi lög,
þar sem landsstjórninni var heim-
ilað að láta kaupa eða byggja
varðskip, en sökum fjárhagsörð-
ugleika landssjóðs varð ekki úr
framkvæmdinni að sinni. Árið
1925 lét íslenzka rikisstjórnin
með samþykki Alþingis hins veg-
ar smiða nýtt hraðgengt varðskip,
Öðin, og keypti auk þess annað
skip, Þór, af Björgunarfélagi
Vestmannaeyja, og hófu bæði
skipin gæzlu- og björgunarstörf á
vegum rikisins um mánaðamótin
júní — júli 1926.
Dómsmálaráðherra var i fyrstu
eiginlegur forstjóri Landhelgis-
gæzlunnar, þar sem skrifstofu-
hald var öll fyrstu árin innan
dómsmálaráðuneytisins. Árið
1929 var Skipaútgerð rikisins svo
stofnuð og tók hún að sér rekstur
varðskipanna. Hélzt sú skipan
óbreytt til ársins 1952, er Bjarni
Benediktsson þáverandi dóms-
málaráðherra gekkst fyrir að-
skilnaði landhelgisgæzlunnar og
Skipaútgerðarinnar. Var þá Pétur
Sigurðsson ráðinn forstjóri og
hefur hann verið það siðan. For-
veri hans í embætti, ef unnt er að
tala um slikan, þ.e. forstjóri
Skipaútgerðar ríkisins frá 1930 til
1952, var Pálmi Loftsson. Land-
helgisgæzlan verður þvi sjálfstæð
og óháð stofnun 1952, er fyrsta
úHærsla fiskveiðilögsögunnar
sámkvæmt landgrunnslögunum
var framkvæmd — í 4 milur. Um
nokkurt skeið eftir þetta var þó
áfram bókhald og fleira sameigin-
legt með Skipaútgerðinni.
TÆKJAKOSTUR
LANDHELGIS-
GÆZLUNNAR
Svo sem kunnugt er eru varð-
skipin meginuppistaða tækja-
kosts Landhelgisgæzlunnar. Hún
á nú 6 skip, Tý, Ægi, Óðin, Þór,
Arvakur og Albert og undanfarin
misseri hefur hún haft til ráðstöf-
unar tvo pólska skuttogara, Bald-
ur og Ver, sem notaðir voru i
nýloknu þorskastriði. En þáttur
flugþjónustu Landhelgisgæzlunn-
ar hefur aukizt ár frá ári og í
desember siðastliðnum voru liðin
20 ár frá þvi er Gæzlan tók fyrst
flugvél i sína þjónustu til gæzlu-
starfa. Á gæzlan nú eina Fokker
Framhald á bls. 20
Úr fiskirannsóknaleiðangri varðskips. Á myndinni eru fiski
fræðingarnir Jón Jónsson, núverandi forstöðumaður Haf-
rannsóknastofnunarinnar og Aðalsteinn Sigurðsson, fiski-
fræðingur. Þeir eru að kanna þann gula.