Morgunblaðið - 22.08.1976, Síða 14
14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. ÁGUST 1976
Síöasti hluti ritdóms Medvedev:
Solzhenitsyn
og Krylenko
Solzhenitsyn fer ekki í bók
sinni mildum höndum um
neinn rússnesku byltingar-
flokkanna. Byltingasinnaðir
vinstri-jafnaðarmenn eru ein-
faldlega afgreiddir sem hryðju-
verkamenn og slagorðatrúðar,
„sem aldrei nutu heiðvirðrar
forystu". Fylgismenn minni-
hlutaflokks kommúnista
(menshevikar) eru kallaðir
slagorðatrúðar, og þar með
virðist allt sagt, sem segja þarf
um þá. En hranalegustu lýs-
ingarorðin velur hann meiri-
hlutaflokki kommúnista
(bolshevikum), sem tókst að ná
og halda völdum f Rússlandi
með miklu ofstæki og alls
óþarfri illmennsku. Solzhen-
itsyn dregur einkum fram
fsviðsljósið einn forystumanna
meirihlutaflokksins, N.V.
Krylenko, sem var formaður
æðsta dómsráðsbyltingar-
manna, dómsmálaráðherra
byltingarlýðveldisins og aðal-
saksóknari í mörgum „sýndar"-
réttarhöldum á fyrstu árum
ráðstjórnar. Tvo kafla helgar
Solzhenitsyn svo til ein-
vörðungu þessum réttarhöldum
(„Bernska laganna" og „Hin
fullþroskuðu Iög“), og nafn
Krylenko kemur vfða fyrir í
öðrum köflum bókarinnar.
Það má halda þvf fram, að á
fyrstu valdaárum ráðstjórnar
hafi byltingarlýðveldið þurft að
berjast af öllum mætti fyrir til-
veru sinni. Hafi byltingin og
ráðstjórn verið tímabær og
nauðsynleg, hefði verið óhjá-
kvæmilegt annað en verja
árangurinn fyrir mörgum og
miskunnarlausum andstæðing-
um og slíkt hefði reynzt úti-
lokað án bardaga, byltingar-
dómsráða og C.H.E.C.A.
(öryggis- og leyniþjónustu). En
jafnvel þótt þessir fyrirvarar
séu gerðir er óhjákvæmilegt að
sjá, hversu óréttlátar, tilgangs-
lausar og hrottalegar þessar
hefndarráðstafanir voru, hvort
heldur þær voru ákvarðanir
dómsráða eða ákvarðanir
teknar án þess að gera tilraun
til að gefa þeim réttarfarslegt
yfirbragð. Þá er einnig óhjá-
kvæmilegt að veita því athygli,
hversu margir heimskir, þráir
og óendanlega hatursfullir
menn völdust bæði í öryggis- og
leynilögreglu og önnur dóms-
ráð. Við þessar aðstæður varð
Krylenko fljótlega aðalleikstjói
og svipaði til formanns dóm-
stóls Jakobína (Jean Baptiste),
Coffinhal.sem í félagi með
nokkrum konungssinnum sendi
óbreytta borgara undir fallöx-
ina (m.a. sjötugar konur og
átján ára stúfkur), byltngar-
sinna.sem voru óángæðir með
Robespierre, svo og hinn frá-
bæra efnafræðing Lavoisier.
(Þegar Lavoisier bað hæversk-
lega um að fá að ljúka mikil-
vægum tilraunum svaraði
Coffinhal: „Við höfum ekki
þörf fyrir vfsindamenn.").
Auðvitað var Krylenko engin
undantekning úr röðum meiri-
hlutaflokks kommúnista. Þvf
miður eru það ekki ein-
vörðungu heiðarlegustu og hug-
rökkustu mennirnir, sem gerast
byltingarmenn. Félagslega
spilltir menn, hæfileikasnauðir
sjálfbirgingar, framagosar, fólk
með hugarfar málaliða, kald-
rifjaðir menn, fingralangt fólk,
svo og margir, sem eru einfald-
lega heimskir, bjálfalega of-
stækisfullir og trúandi til alls
ills; hinar ólíkustu manngerðir
af slíku tæi reyna einnig að
stökkva á byltingarvagninn,
einkum þegar eldmóður fer
vaxandi. En þessi staðreynd
gefur alls ekki tilefni til að
fordæma allar byltingar og alla
byltingarmenn.
Taka verður tillit til eins
atriðis enn. Erfiðasta raun
byltingarmannanna var hvorki
vistin í fangelsum og
nauðungarvinnubúðum, né
hugdjarfar árásir móti vél-
byssuskothríð hvftliða, hvorki
hungur né harðrétti, heldur
valdið sem féll þeim í skaut, —
og f fyrstu fóru þeir með nærri
ótakmarkað vald. Það eru
gömul sannindi, að valdið
skemmir og spillir þeim, sem
með það fara og að valdið getur
gert hina ágætustu menn að
mútuþægum varmennum. Ég
verð þvi miður að játa að
margir kommúnistar úr meiri-
hlutaflokknum stóðust ekki þá
eldraun, sem fólst í valdinu,
sem þeir fengu í hendur. Löngu
áður en þeir létu lífið í of-
sóknarmyllu Stalintímans,
höfðu þessir sömu menn sjálfir
skipulágt og tekið þátt í ótal-
mörgum og grimmilegum of-
sóknum, oftast óréttlætanleg-
um, ónauðsynlegum og reyndar
flestar til tjóns fyrir mál-
staðinn. Af þessum athuga-
semdum má ekki draga þá
ályktun, að allir þessir
kommunistar hafi fyrir bylting-
una verið rangsleitnir, grimmir
menn, umhyggjulausir um
þjáningar annarra; það má ekki
draga þá ákyktun að þeir hafi
fyrir byltinguna jafnvel ekki
haft að leiðarljósi hinar
jákvæðustu hvatir, háleitustu
markmið og hugsjónir.
Solzhenitsyn gerir sér ljósa
grein fyrir þessum siðspillandi
áhrifum valdsins. Af einstakri
hreinskilni segir hann frá sjálf-
um sér að eftir áralanga veru f
hernum, þar sem hann erfiðaði
og leið hungur, eftir heilt ár við
stöðugar liðskipanir og æfingar
í fylkingum, þar sem hinir
yngri liðsforingjar þráfaldlega
beittu hinn óbreytta hermann
misrétti, þá gleymdi hann öllu
þessu um leið og hann varð
sjálfur liðsforingi og skömmu
síðar höfuðsmaður. I hugskoti
sínu fór hann að gera skarpan
greinarmun á sjálfum sér og
hermönnunum, sem lutu stjórn
hans, hann varð skilningssljór á
hið þungbæra hlutskipti
hermannanna f vfglfnunni og
fjarlægðist þá meir og meir rétt
eins g þeir væru annarrar teg-
undar eða ólfkrar ættargöfgi.
Án þess að nema staðar og gefa
þvf gaum féllu honum vel í geð
öll forréttindin, sem fylgdu
liðsforingjatigninni. Hann var
yfirmáta kumpánlegur við
menn, sem voru honum eldri,
feður og afar. Hann varð mis-
lyndur við aðstoðarmann sinn
og stundum svo smásmugulega
kröfuharður við hermenn sina,
að einu sinni við liðskönnun sá
reyndari herforingi ástæðu til
að ávíta hann. Og Solzhenitsyn
gerir eftirfarandi játningu:
„Það kom' f Ijós, að axlaskraut
liðsforingjatignarinnar hafði
sáldrað gullnu eitruðu dusti
niður á milli rifja mér.“ Þá má
minnast þess að við lá að
Solzhenitsyn yrði sjálfur liðs-
foringi í N.K.V.D. (öryggis- og
leyniþjónustunni); gerð var til-
raun til að fá hann til að ganga í
N.K.V.D.-skóia, og hefði verið
gengið harðar á eftir honum þá
hefði hann jafnvel fallizt á það
tilboð. Þegar Solzhenitsyn
minnist þessara ára, þegar
hann var liðsforingi, er hann
óvæginn við sjálfan sig, t.d. er
hann gerir eftirfarandi
játningu: „Ég taldi sjálfan mig
vera ósérhlífinn og óeigingjarn.
En ég var þá þrautþjálfaður
vfgamaður Og hefði ég hafnað á
N.K.V.D-skólanum undir
handarjaðri Yeshovs, þá hefði
mér e.t.v. skotið upp á réttum
stöðum 1938, þegar Beria tók
við af honum ...“ (Yeshov var
illræmdur innanrikisráðherra,
yfirmaður öryggis- og leyni-
þjónustu og aðalböðull i hreins-
ununum 1936—8.).
En úr því að Solzhenitsyn gat
tekið slfkum sinnaskiptum á
þeim tveimur árum sem hann
var undirforingi, við hverju var
þá að búast af Krylenko, sem
skaut á enn skemmri tfma upp
frá þvf að vera fánaberi í stöðu
æðsta yfirmanns alls herafla
Rússlands, verður síðan for-
maður æðsta dómsráðsins, að-
stoðardómsmálaráðherra og
aðalsaksóknari sovétrfkisins
Rússlands. Þótt Krylenko væri
þaulmenntaður og hefði tekið
lokapróf frá tveimur háskóla-
deildum fyrir byltinguna, þá
bráðeitruðu og afskræmdu hin
miklu völd hann, svo hann var
óþekkjanlegur fyrir sama
mann.
Solzhenitsyn ritar: „Svo
virðist, sem til sé eins konar
þröskuldur í vegi stigmögnunar
hins illa. Já, sérhver maður ver
lffi sínu þannig að hann
sveiflast, kastast milli hins góða
og hins vonda, honum skrikar
fótur, hann hrasar, iðrast en
umlykst myrkrinu að nýju, en
svo framarlega sem hann yfir-
stigur ekki þau mörk, sem í
þröskuldinum felast, getur
hann risið upp að nýju, og við
getum haldið áfram að binda
vonir við hann. En þegar ódæði
hans verða svo tfð eða svívirði-
leg, þegar völd hans verða svo
algjör og eigingjörn að hann
yfirstígur þennan þröskuld, þá
hefur sá maður fyrirgert
mennsku sinni og á e.t.v. ekki
afturkvæmt."
Á öðrum stað ritar Solzhen-
itsyn: „Sá lesandi, sem heldur
að þessi bók sé pólitísk afhjúp-
un, ætti að skella henni aftur
þegar í stað. Bara að það væri
svo einfalt! Ef til væri ein-
hversstaðar fólk, sem væri ein-
göngu vont og bruggaði öll
launráð þyrfti ekki annað en að
skilja það frá hinum og tortíma
því. En mörkin milli hins vonda
og hins góða liggja um hjarta
sérhvers manns. Og hver getur
tortímt hluta af eigin hjarta?
Svo lengi sem maðurinn lifir
flytjast þessi mörk til. Stundum
þrengjast mörkin vegna þess að
hið vonda hrósar sigri, en hina
stundina rýmkast vegna þess að
hið góða boðar bjartan dag.
Sami maður ber breytilegan
persónuleika eftir aldri og ytri
kringumstæðum. Stundum
hallar hann sér að djöflinum
stundum að dýrlingum. En
nafn mannsins breytist ekki og
við tilreiknum þessu nafni
bæði kost og löst.“ I þessari
djúpspöku athugasemd
Solzhenitsyns má finna a.m.k.
að nokkru leyti skýringuna á
harmleiknum og hrösun
margra hinna gömlu
kommúnista meirihluta-
flokksins (bolshevika). Löngu
áður en þeir urðu sjálfir ógnar-
stjórn Stalíns að bráð, höfðu
þeir gegnt siður en svo lítil-
vægu hlutverki sem tannhjól i
harðstjórnarvélinni, sem var
einnig eldri uppfinning.
Hverjar eru tillögur
Solzhenitsyn?
Ef völd skemma og siðspilla
þeim, sem með þau fara, eins og
Solzhenitsyn segir og ef stjórn-
mál „eru ekki vísindalegt kerfi
heldur vettvangur sífelldra til-
rauna sem ekki verður lýst með
stærðfræðilegum líkönum, og
auk þess auðveld bráð fyrir eig-
HER birtist þriðji og sfðasti
hluti ritdóms rússneska
sagnfræðingsins Roy
Medvedev um Gulag-
eyjaklasa Solzhenitsyns.
Fyrsti hluti ritdómsins
birtist f Mbl. 24. júlf sl.,
annar hluti 15. ágúst sl. t
þessum sfðasta hluta rit-
dómsins kemur glöggt fram
sú yfirlýsing Medvedevs að
hann er sannfærður marx-
isti, sem bindur vonir sfnar
við framkvæmd kommún-
ismans, þótt hann viður-
kenni ótvfrætt að hina
kommúnfsku byltingu hafi
skort alla siðræna leiðsögn
og þvf hafi farið sem fór.
Túlkun hans á viðhorfum og
boðskap Solzhenitsyns nær
hvergi nærri þeirri breidd
eða dýpt sem hugsjónir
Solzhenitsyns sjálfs hafa.
Til þess að skynja það
verður hver og einn að lesa
Gulag-eyjaklasann sjálfur
— og þess gefst ts-
lendingum senn kostur, þvf
fslenzk þýðing á ritverkinu
kemur innan skamms f
bókaverzlanir.
Hugmyndafræði,
sem þarf að
þröngva upp á
Kápumynd af fslenzkri útgáfu Gulag-eyjaklasans, sem
kemur innan tíðar f bókaverzlanir.
Siðrænn grundvöllur
mannsins er af
trúarlegum toga
fólk með valdi, er
harla lítils virði