Morgunblaðið - 22.08.1976, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. ÁGtJST 1976 23
Helgi Hálfdanarson: Lióð
og by lting
ÆÐI oft um dagana höfum
við Magnús Björnsson brýnt
róminn hvor framan í annan.
Einatt höfum við sakazt um
öfgar og óbilgirni, en allt um
það haft gaman af karpinu.
Nú verð ég enn að bera
Magnús vin minn þessum
sömu sökum eftir síðustu
orðsendingu hans, þar sem
hann ræðir um formbylting-
una í islenzkum Ijóðskap. Þar
er skemmst af að segja, að
formbyltingu kveður hann
aldrei hafa orðið neina, því
formið, sem við tók af hefð-
bundnu Ijóði hjá byltingar-
mönnum, hafi ekki verið
annað en prósa, og engin
bylting sé í því fólgin að
semja skáldverk á lausamáli,
að minnsta kosti ekki form-
bylting.
Ég get fallizt á þau um-
mæli Magnúsar, að fríljóð sé
við mörk hefðbundins Ijóð-
forms og lausamáls; en ég tel
ekki réttmætt að skipa því
bragarmegin við þau mörk,
eins og hann gerir. Ef brag-
liða-skipanin ein skal úr því
skera, hvort mál er bundið
eða laust, jafnvel þótt sú
skipan sé ekki regluleg, þá
trúi ég geti orðið vanddregið
í dilkana.
Þegar blandað er braglið-
um í hefðbundnu Ijóði, og
skipan þeirra þar að auki
óregluleg frá einni Ijóðlínu til
annarrar, er hrynjandin að
jafnaði öguð með rími, og í
íslenzku Ijóði jafnframt með
stuðlum. Og jafnvel þótt svo
sé ekki, tel ég að hrynjandi
hefðbundins Ijóðs sé aldrei
svo lauslega mörkuð sem
hún geti orðið í fríljóði.
Af þessum sökum vil ég
hvorki kalla fríljóðið hefð-
bundinn brag né lausamál,
enda þótt ég hiki ekki við að
telja það til Ijóða. Kannski
geri ég nokkru vægari form-
kröfur til fríljóðs en Magnús;
og kannski deilum við um
keisarans skegg. En ég býst
við það yrði vandkvæðum
bundið að koma sér upp
stöðluðum mælikvarða á
braghrynjandi, sem úr þvi
gæti skorið, hvenær mál væri
laust og hvenær bundið að
hætti fríljóðs.
Ekki segist Magnús sjá, að
islenzkri tungu sé neinna ný-
yrða vant vegna skáldskapar
að svo stöddu. Það kynni rétt
að vera, ef ekki væri ástæða
til að sérgreina í bókmennta-
legu viðfangi þau verk, sem
margur hefur kallað prósa-
Ijóð. En hvort sem menn telja
þau Ijóð eða prósa, og hvort
sem menn kalla þau nýjung í
formi eða ekki, hlýtur sér-
staða þess háttar lausamáls-
texta að eiga fullan rétt á
viðurkenníngu engu siður en
til dæmis smásaga. Og þá
minnist ég þess að hafa heyrt
um verk af slíku tagi orðíð
,,lesja", þ.e. skáldskapur,
sem kenndur er við lestur, en
ekki við söng eins og „Ijóð".
Það minnir á hið gamla og
góða orð ,,les", sem Sigfús
Blöndal kveður merkja
..Læsestykke til aandelig
Brug” (sem dæmi: ..rnessu-
söngur og les"). En lesja er
fegurra orð og þjálla í með-
förum, énda eignað hinu
formslynga Ijóðskáldi Þor-
steini Valdimarssyni.
Um hitt, hvort orðið ,,form-
bylting" skuli talið ótímabært
eða ekki, læt ég mér satt að
segja fátt finnast. Þar skiptir
það eitt máli, að skáld hverr-
ar kynslóðar finni sér form
við sitt hæfi, hvort sem það
telst hefðbundið eða ekki
Vonandi er gróskan í íslenzk-
um skáldskap svo fjölskrúð-
ug, að ekki henti öllum skáld-
um sama form. Allur stefnu-
metingur á þvi sviði er af ætt
hégómans. Skáld, sem af
gildum rökum kann að hafna
hefðbundnu Ijóðformi, hefur
ekki fremur unnið sér til
ámælis en myndlistarmaður,
sem eingöngu stundar svart-
list, ef hún fullnægir honum
betur en litverk Og að sjálf-
sögðu er hann ekki heldur
þess umkominn að áfellast
sonnettuskáld fyrir Ijóðform,
fremur en flautuleikari gæti
sett ofan í við orgelleikara
fyrir val á hljóðfæri
Hefðbundnu Ijóðformi hef-
ur raunar verið likt við hljóm-
sveit, þar sem mörg hljóðfæri
leggjast á eitt um áhrifamikla
túlkun. Sú samliking er ekki
út i bláin Hver sú eigind,
sem bragform á tiltæka,
erindi, Ijóðlinur, bragliðir,
hendingar, Ijóðstafir og rím,
hefur umfram allt þann til-
gang að vekja fjölþætta
hrynjandi, á kontrapunktalan
hátt, ef svo mætti saman
líkja. Hins vegar er ekki sjálf-
sagt, að hljómsveit sé ævin-
lega markvísari en einleiks-
fiðla eða trómet. Kannski
kæmi þá til mála að geta
þess um leið, svo sem eíns
og innan sviga, að einatt
veldur hver á heldur Og
kannski er það, þegar öllu er
á botninn hvolft, aukaatriði.
sem broslegt er um að
þrátta, hvaða Ijóðformi er
beitt. Hitt er aftur á móti
algjört aðalatriði, hvernig
menn beita þvi formi sem
þeir velja.
Oss er tamt að líta á efni
og form sem tvær hliðar
sama veruleika Hvorugt er
raunhæft án hins. Allt um
það er réttmætt að skoða
þessar tvær hliðar hvora um
sig. Vitaskuld er form Ijóðsins
einskis virði í sjálfu sér. Því
formið er sú hliðin, sem ekki
tekur til merkingar orðanna.
Það sem öllu varðar er
hugsunin i Ijóðinu, efnið,
dæmi Ijóðsms (mótifið) ef þvi
er að skipta, kvikan (temað),
myndir Ijóðsins og tákn, lík-
ingar þess og kveikjur (assó-
siasjónir). Eigi að síður er allt
þetta einungis efniviður
Ijóðs Formið, sem sjálft er
einskis vert, ræður þrátt fyrir
allt örlögum skáldlegs efni-
viðar, gerir hann að listaverki
eða leirburði, eftir þvi hvern-
ig á er haldið Og það sem úr
sker um sambúð efnis og
forms er val og staða hvers
orðs Þvi orðin skila efni og
formi i senn Á þeirra vegum
ræðst það, hvort formið verð-
ur smiðshögg fullkomins
listaverks eður ei. Má þá einu
gilda, hvort formið kallast
bragur eða lausamál, hefð-
bundið eða ekki Form er í
sjálfu sér hvorki gott né
slæmt, fagurt né ófagurt En
hvert það form, sem brýnir
skáldlega hugsun, þegar vel
er á orðum haldið, er sjálf
ásýnd góðrar listar
og 10 manna starfshópur helgar
sig þessu verkefni eingöngu, að
sagt er.
Siðustu daga hefur athygli fjöl-
miðla nokkuð beinzt að hinutn
þýzka sérfræðingi og störfum
hans og er það í sjálfu sér skiljan-
legt, en þó er ástæða til þess að
undirstrika nauðsyn þess, að hinn
þýzki gestur okkar fái starfsfrið
og næði til þess að vinna að þeim
verkefnum, sem hann hefur tek-
izt á hendur. Karl Schíitz er að-
eins 60 ára að aldri en lét af starfi
nú á þessu ári skv. reglum sem
gilda f heimalandi hans um há-
marksaldur við slík störf. Hann
gekk á árinu 1947 í þjónustu
Rannsóknarstofnunar sakamála í
þýzka sambandslýðveldinu, sem
sett var á stofn eftir heimsstyrj-
öldina sfðari og hóf þá störf f
þjónustu ríkisins. Mjög var vand-
að tif vals starfsmanna hinnar
nýju stofnunar og mjög strangar
reglur giltu um val starfsmanna
hennar, bæði að því er varðaði
hæfni þeirra og forsögu. Þegar
Karl SchUtz lét af störfum var
hann orðinn einn æðsti lögreglu-
maður Sambandslýðveldisins sem
yfirmaður rannsóknardeildar ör-
yggislöggæzlu í Bonn-Bad Godes-
berg.
Ljóst er, að það er mjög mikils-
vert fyrir íslenzka rannsóknarlög-
reglumenn og sakadóm að hafa
fengið jafn reyndan og hæíán
mann til ráðuneytis við rannsókn
hinna umfangsmiklu sakamála,
sem nú eru á döfinni hér. Morg-
unblaðinu er kunnugt um, að
milli Karl SchUtz og hinna ís-
lenzku rannsóknaraðila hefur
tekizt mjög góð samvinna og er
fyllsta ástæða til að vona, að það
starf, sem nú er hafið á nýjum
grundvelli við rannsókn Geir-
finnsmálsins muni verða til þess
að hreinsa andrúmsloftið í samfé-
lagi okkar varðandi þetta mál og
önnur, sem þvf kunna að vera
tengd.
Ný bylting
í landbúnaði?
Sjálfsagt er ekki ofmælt, að
bylting hafi orðið í íslenzkum
landbúnaði á árunum eftir heims-
styrjöldina síðari er landbúnaður-
inn vélvæddist að marki. Fram að
þeim tíma höfðu flest störf verið
unnín með handverkfærum og þá
m.a. í landbúnaði. Fyrir aldar-
fjórðungi voru dráttarvélar að
visu á langflestum sveitabýlum,
yfirleitt ein, stundum tvær, og
auk þess sláttuvélar, rakstrarvél-
ar, múgavélar og nokkur önnur
tæki en engu að síður var hrífan
ómissandi við heyskapinn og
raunar höfðu orfið og ljárinn ekki
verið lögð til hliðar heldur.
Sá sem kynntist vinnubrögðum
við heyskap þá og kynnir sér þau
eins og þau eru í dag, getur ekki
varizt þeirri hugsun, að ný bylt-
ing standi yfir f íslenzkum land-
búnaði. Nú er ekki ein dráttarvél
á hverjum bæ, heldur margar, og
vélbúnaður sá, sem nú er notaður
við heyskap er orðinn svo full-
kominn, að svo virðist, sem hrífan
verði úr sögunni á næstu árum og
er kannski orðin það nú þegar á
sumum býlum. Það er stórfróð-
legt að kynnast þeirri nýju vél-
væðingu, sem stendur yfir í land-
búnaðinum en um leið erfitt að
verjast þeirri hugsun að „sjarm-
inn" yfir heyskapnum sé að
hverfa.
En fleira vekur athygli i sveit-
um en þetta og þá fyrst og fremst
hve einstakar sveitir virðast mis-
jafnlega á vegi staddar á þessu
nýja breytingatímabili. Bú hafa
stækkað, ræktun hefur aukizt nýr
vélbúnaður komið til sögunnar,
aukinnar starfsskiptingar gætir
meðal bænda, sumir stunda nú
eingöngu sauðfjárrækt, aðrir ein-
vörðungu kúabúskap. Lifnaðar-
hættir í sveitum hafa breytzt, og
daglegt líf sveitafólksins eru nú
mun líkara daglegu lifi fólks í
þéttbýli en það var fyrir aldar-
fjórðungi. En með sama hætti og
sumir landshlutar og sumar sveit-
ir, sérstaklega á Vestfjörðum og
Austfjörðum urðu síðbúnari en
aðrar með umbætur á árunum
eftir heimsstyrjöldina síðari er
ljóst, að hið nýja breytingaskeið
sem sýnist standa yfir í islenzkum
landbúnaði nú a.m.k. frá sjónar-
miði leikmanns, gengur mjög mis-
jafnlega hratt yfir. Hver er skýr-
ingin?
Á síðustu þremur áratugum
hafa heilar sveitir lagzt í eyði
einfaldlega vegna þess, að aðstæð-
ur til búskapar voru ekki slíkar,
að hægt væri að koma við þeirri
nýju tækni og auknu ræktun, sem
var að koma til sögunnar í upp-
hafi þess tímaskeiðs. Nú er aug-
ljóst, að enn aukin vélabúnað-
ur og breyttir búskaparhættir
kalla á stærri einingar í land-
búnaðinum. Má búast við því á
næstu árum, að enn muni sveitir,
sem fyrir nokkrum árum þóttu
blómlegar leggjast í eyði vegna
þess, að þar eru ekki aðstæður til
þess að hagnýta til fullnustu hina
nýju vélbyltingu i landbúnaði?
Þetta er umhugsunarefni.
Djúpið
Djúpið og umhverfi þess heilla
þá, sem því kynnast. Saga þess er
mikil og þar hefur vaxið úr grasi
harðgert fólk og sérstætt. Þar
hafa sfðustu íslenzku kotbænd-
urnir verið að hverfa af sjónar-
sviðinu á síðustu árum. Þar hafa
kannski hinir mestu islenzku sjó-
menn háð baráttu sína við nátt-
úruöflin um aldir og þær vest-
firzkar fjölskyldur eru sjálfsagt
ekki margar, sem ekki hafa séð
eftir ástvinum og aðstandendum í
djúp hafsins.
Fyrir rúmum áratug var enn
búið á fjölmörgum bæjum í fjörð-
unum, sem ganga inn úr Djúpinu
að sunnanverðu. Nú eru þeir
flestir komnir i eyði og ferðamað-
ur, sem ekur um eftir nýja Djúp-
veginum hefur litla hugmynd um
þá lífsbaráttu, sem háð hefur ver-
ið á þessum litlu kotum og þá
innri baráttu, sem átt hefur sér
stað áður en síðustu ábúendur
gerðu það upp við sig að hætta
þarna búskap og flytjast í þéttbýl-
ið.
En gaman er að kynnast því, að
við norðanvert Djúpið, á Snæ-
fjallaströnd og Langadalsströnd
er enn blómleg byggð og stærri
bú en ætla hefði mátt fyrirfram.
Á Snæfjallaströndinni hefur
byggðin þétzt enda ekki um ann-
að að ræða vegna samgönguerfið-
leika. Þar eru nú í hreppnum
fimm býli, tvö á Bæjum, Unaðsdal
og Tirðilmýri og svo í Æðey og
ekki ástæða til aó ætla annað en
að þessi byggð muni standa um
langan aldur. En samgöngur eru
erfiðar og Djúpbáturinn í raun
eina sambandið við aðra lands-
hluta mikinn hluta ársins.
Náttúran við Djúp er fjölskrúð-
ug. Fuglalíf er mikið, ekki sizt við
Reykjanes og i Vatnsfirði og sér-
stætt var fyrir nokkrum vikum að
sjá hvert sker frá Reykjanesi í
Mjóafjörð þakið sel, líklega mátti
telja á þriðja hundrað seli á þessu
svæði eina dagstund.
Djúpvegurinn er mikil sam-
göngubót á Vestfjörðum en erfitt
er að sjá, að í fyrirsjáanlegri
framtíð verði hægt að halda opn-
um samgönguleiðum á landi milli
Vestfjarða og annarra landshluta
allt árið um kring. Um slika fjall-
vegu er að fara, að við núverandi
aðstæður verður ekki séð, að við
höfum yfir þeirri tækni eða fjár-
magni að ráða, að slíkt væri mögu-
legt.