Morgunblaðið - 01.10.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR l.OKTÓBER 1976
0 HVAÐ verður um hvíta íbúa Suður-Afríku eftir
samkomulagið um að meirihlutastjórn blökkumanna
verði mynduð í Ródesíu að tveimur árum liðnum?
Verjast þeir til síðasta manns í síðasta virki hvíta
mannsins f Afríku? Eða fara þeir að dæmi hvítu
mannanna í Ródesíu og komast að samkomulagi við
blökkumenn? Svör fást ekki við þessum spurningum,
en sé skyggnzt aftur í sögu hvíta mannsins í Suður-
Afríku má finna vísbendingar og þá koma í ljós rætur
apartheidstefnunnar.
TÁKNRÆNT getur talizt að kveikja
blökkumannaóeirðanna í Suður-Afriku
voru tungumáladeilur. Barátta gegn
áhrifum enskunnar hefur alltaf verið
rikur þáttur í þjóðernisbaráttu þeirra
sextíu af hundraði hvítra íbúa Suður-
Afríku sem tala afrikaans. Flestir þeirra
eru af hollenzkum, flæmskum, þýzkum
og frönskum ættum.
Meirihlutinn er að vísu af hollenzkum
ættum, enda voru það Hollendingar sem
stofnsettu nýlendu í Suður-Afríku um
miðja sautjándu öld, og lengi vel var
hollenzka töluð. Seinna varð hún ritmál
þegar afrikaans varð til sem talmál, en
þó er afrikaans ekki hollenzka. Hún hef-
ur orðið fyrir miklum áhrifum frá
frönsku, malayísku, sem þrælar frá Hol-
lenzku Austur-Indíum töluðu, málum
blökkumanna og þýzku og ef til vill er
hún líkari flæmsku en hollenzku.
Hvitir Suður-Afríkumenn sem tala
afrikaans kallast Afrikaners og heitið
Búar („Boers" eða bændur) hefur ekki
verið notað í áratugi (sama máli gegnir
með „Afrikanders", sem nú er aðeins
notað um vissa nautgripategund). AIIs
eru hvitir íbúar Suður-Afríku um 4.2
milljónir og um einn þriðji talar ensku
og er af brezkum uppruna. I Suður-
Afríku er venjulega aðeins átt við hvíta
menn þegar talað er um Suður-
Afríkumenn og Evrópumenn, hvort sem
þeir eru fæddir í Suður-Afríku eða ekki.
Svertingjar eru yfirleitt kallaðir suð-
ur-afrískir Afríkumenn og eru um 18
milljón talsins, en þegar talað er um
blökkumenn („blacks") er strangt til
tekið átt við Afrikumenn, Asiumenn og
kynblendinga (einnig er talað um „Non-
Europeans" og „Non-Whites“, sem nú er
algengara). Svertingjar sem tala skyld
tungumál eru kallaðir Bantumenn og
það heiti hefur komið í staðinn fyrir
innfædda („natives"), sem þó er enn
notað, þótt margir Afríkumenn séu ekki
fæddir í Suður-Afríku en flestir hvítir
menn fæddir þar. Áður var oft talað um
„Kaffa“, sem er arabíska og þýðir trú-
leysingi, en það er niðrandi heiti.
Frumbyggjarnir, það er þeir sem fyrir
urðu að lúta í lægra haldi i Búastriðinu
um aldamótin. Deilum þeirra lauk ekki
þótt Suður-Afríka fengi innan brezka
heimsveldisins sjálfstæði 1910, en segja
má að þeim hafi lokið með sigri þjóð-
ernissinna í kosningunum 1948. Ennþá
eimir eftir af þessum deilum og tungan,
er ekki það eina sem aðskilur ensku- og
afrikaansmælandi Suður-Afríkumenn.
Lífsviðhorf þeirra eru gerólík og hinir
enskumælandi hafa alltaf verið áhrifa-
miklir í efnahagslífinu.
Tvö af fjórum fylkjum Suður-Afríku,
Natal og gamla Höfðanýlendan eru
gamlar brezkar nýlendur, en brezk áhrif
hafa stöðugt dvinað þar. Hin fylkin eru
hin gömlu sjálfstæðu lýðveldi Búanna
inni í landi, Transvaal og Óraniu-
fríríkið. Það er arfur frá þeim tíma
þegar Bretar og Búar börðust að höfuð-
borgirnar eru tvær: Pretoria þar sem
stjórnin situr og Höfðaborg sem er aðset-
ur þingsins (hæstiréttur hefur haft að-
setur í þriðju borginni, Bloemfontein). 1
fyrri heimsstyrjöldinni tóku Suður-
Afríkumenn Suðvestur-Afríku af Þjóð-
verjum og að henni undanskilinni er
Suður-Afríka eins stór og Frakkiand,
Þýzkaiand og Italía til samans.
Þegar talað er um þjóðernisstefnu og
þjóðernissinna í Suður-Afríku er ekki
átt við blökkumenn heldur Afrikaners
og stefnu þeirra, sem hefur þróazt í
apartheidstefnuna um aðskilnað kyn-
þáttanna. Flokkur þeirra, Þjóðernis-
sinnaflokkurinn, hefur stjórnað Suður-
Afríku síðan hann sigraði í kosningun-
um 1948 og aðeins sjö forsætisráðherrar
hafa verið við völd síðan brezku ný-
lendurnar og Búalýðveldin voru samein-
uð í eitt ríki 1910: Botha, Smuts,
Hertzog, Malan, Strijdom, Verwoerd og
Vorster.
SMUTS 0G BOTHA
Tveir þeir fyrstnefndu, Botha og
Smuts, voru Búahershöfðingjar, sem
börðust gegn Bretum í Búastriðinu, og
SIÐASTA VIRKIÐ
voru í Suður-Afriku áður en Bantumenn
og hvítir menn fluttust þangað, hafa
löngum verið kallaðir Hottentottar og
Búskmenn, en nú eru þeir fyrrnefndu
yfirleitt kallaðir „Khoikhoi" og hinir
síðarnefndu „San“, sem eru nákvæmari
og virðulegri heiti. Þar við bætast kyn-
blendingar („Cape Coloureds"), sem eru
um 2.5 milljónir og litið er á sem sér-
stakan kynflokk (kallaðir „hottmottar"
í niðrandi merkingu), Indverjar, sem
eru afkomendur verkamanna er voru
fluttir til landsins og eru rúmlega sjö
hundruð þúsund, og Asíumenn
(„Asiatics" en ekki ,,Asians“), en með
því heiti er almennt átt við fólk frá
Austurlöndum, þótt Japanir njóti sér-
stöðu og litið sé á þá eins og hvíta menn.
SKIPTING HVITRA
Langt fram á þessa öld var skipting
hvítra íbúa Suður-Afríku í afrikaans-
mælandi og enskumælandi menn allt að
því eins mikilvæg og skipting lands-
manna í svarta menn og hvíta, Asíu-
menn og kynblendinga. Enskumælandi
hvítir menn eru auðvitað afkomendur
gömlu nýlenduherranna, sem Búar börð-
ust við mestalla nítjándu öldina unz þeir
allir forsætisráðherrarnir hafa verið
Afrikaners. Botha og Smuts einbeittu
sér að sáttum við Breta og samvinnu við
þá í heimsstyrjöldunum. Hertzog var
boðberi þjóðernisstefnunnar. Malan inn-
leiddi apartheidstefnuna, sem tók við af
henni. Strijdom, Verwoerd og Vorster
hafa útfært þá stefnu.
Merkastur forsætisráðherranna var
Jan Christiaan Smuts marskálkur
(1870—1950), mikilhæfasti stjórn-
skörungur sem Suður-Afríkumenn hafa
átt. Hann hafði gífurleg áhrif í utanríkis-
málum þegar brezka heimsveldið var og
hét, en sætti alla tíð harðri gagnrýni
þjóðernissinna heima fyrir. Auk þess
sem hann var hermaður og stjórnmála-
maður var hann heimspekingur og höf-
undur kenninga sem hann kallaði
„holisma". Hann þótti undirförull og var
kallaður „Slim Jannie" (það er slóttugi
Jannie). Hann lærði ekki að lesa fyrr en
hann var tólf ára en vann frábær náms-
afrek og komst ungur til áhrifa.
Smuts átti þátt í gerð Versala-
samninganna og stofnun Þjóðabanda-
lagsins gamla, brezka flughersins
(RAF) og Sameinuðu þjóðanna. Hann
sat í striðsstjórn Breta í fyrri heims-
styrjöldinni og var trúnaðarvinur og
ráðunautur Churchills í hinni síðari. Eft-
ir hann er heitið brezka samveldið
(„Commonwealth"). Hann var forsætis-
ráðherra í 14 ár og varð leiðtogi
Sameiningarflokksins, sem fylgdi Bret-
um að málum, þótt hann væri Afrikaner
og er nú flokkur enskumælandi manna
og áhrifalítill.
Louis Botha hershöfðingi
(1862—1919) var miklu vinsælli en
Smuts og margir Suður-Afríkumenn
töldu hann meiri leiðtoga. Frægt er að
hann tók Churchill til fanga i Búastríð-
inu. Eftir striðið stuðlaði hann að góðum
samskiptum við Breta og þegar fyrri
heimsstyrjöldin brauzt út barði hann
niður uppreisn Búahershöfðingja, sem
voru því andvígir að Suður-Afríkumenn
berðust við hlið Breta. Siðan lagði hann
þýzku nýlenduna Suðvestur-Afríku und-
ir Suður-Afriku, en Smuts gekk ekki
eins vel í herferð sem hann stjórnaði um
skeið gegn Þjóðverjum í Austur-Afriku
(Tanzaníu).
KLOFNINGUR BUA
James Barry Munnik Hertzog hers-
höfðingi (1866—1942, höfundur þjóð-
ernisstefnunnar og þar með apartheid,
(þótt það hugtak yrði ekki til fyrr en eftir
dauða hans), átti yfirleitt gott samstarf
við Breta þótt hann væri lýðveldissinni,
berðist gegn áhrifum þeirra og vildi
halda þeim aðskildum gagnstætt Smuts,
sem vildi stuðla að samruna hvitra íbúa.
Botha lézt áður en kynþáttavandamál
komu til sögunnar, Smuts leiddi þau hjá
sér, en Hertzog hataði blökkumenn.
Á valdatíma þessara þriggja forystu-
manna (1910—1948) voru harðnandi
árekstrar Breta og Afrikaners aðal-
vandamálið og komu meðal annars fram
í kirkjudeilum, tungumálatogstreitu og
ágreiningi um stöðu Suður-Afríku: hvort
landið ætti að vera hluti af samveldinu
eða Búalýðveldi. Þjóðverjar nutu mikils
stuðnings í heimsstyrjöldunum báðum
og á árunum milli þeirra og hörð and-
staða var gegn þátttöku Suður-
Afríkumanna í styrjöldunum við hlið
Breta. Þjóðverjar nutu öflugs og skipu-
legs stuðnings I slðari heimsstyrjöldinni
og meðal stuðningsmanna þeirra voru
Malan, Strijdom, Verwoerd og Vorster
— fjórir af sjö forsætisráðherrum Suð-
ur-Afríku frá upphafi.
Flokkar urðu ekki til í Suður-Afríku
fyrr en 1912 þegar Hertzog sneri baki við
Botha þar sem hann taldi hann of vin-
veittan Bretum og stofnaði fyrsta Þjóð-
ernissinnaflokkinn. Smuts varð forsætis-
ráðherra 1919 og flokkur hans hét þá
Suður-Afrikuflokkurinn en Hertzog tók