Morgunblaðið - 13.11.1976, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. NÓVEMBER 1976
Myndllst
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
Undarnfarnar vikur hefur staðið yfir
í sölum Listasafns Islands yfirlitssýn-
ing á myndverkum Finns Jónssonar,
eins okkar þekktustu málara og þess
manns, sem ótvírætt má telja að hafi
orðið fyrstur fslenzkra myndlistar-
manna til að kynna hérlendis ferska
erlenda framúrstefnustrauma í
evrópskri myndlist.
Á æskuárum Finns, en hann er fædd-
ur árið 1892, var flest nýtt er ungir
menn lögðu fyrir sig á erlendri grund
og fluttu hingað til lands á sviði verk-
menntunar, jafnt faglegri sem list-
rænni,— jafnvel var þá til tíðinda talið
að menn tækju sveinspróf í einni eða
annarri iðngrein hérlendis. Þannig
varð bróðir Finns, listhaginn Ríkharðu-
r Jónsson, fyrstur manna hér til að
ljúka prófi I myndskurði.
Á þroskaárum Finns Jónssonar voru
hinir fyrstu brautryðjendur okkar á
sviði myndlista að hverfa heim frá
námi og byrjaðir að halda sýningar í
Reykavík, —jafnvel hófu sumir þeirra
leiðsögn í almennum undirstöðuat-
riðum myndlista. Þessir vökulu foru-
stumenn höfðu verið furðu næmir á
æðaslátt ferskrar og lifandi listar, sem
á þeim tíma hafð: þá hvergi nærri
hlotið viðurkenningu á Norðurlöndum.
Þeir komu heim uppljómaðir af hrifn-
ingu á listamönnum líkt og Turner,
Van Gogh, Cézanne o.fl., og einn þeirra
hafði verið við nám hjá fauvistanum
Henri Matisse í Paris. Hér voru að
gerast merk og mikil ævintýri
íslenzkrar listar á öldinni, og i raun og
veru voru hvarvetna nýir brum-
knappar að skjóta upp kollinum þótt
menn væru ekki almennt jafn næmir á
strauma timanna sem myndlitarmenn.
— Það hefur verið sagt um hin
kúbistísku áhrif i myndum Finns Jóns-
sonar ásamt áhrifunum frá Bauhaus-
stefnunni, er hann sýndi fyrst í Reyka-
vík haustið 1925 þá nýkominn frá
námi, „að þær hafi verið ótímabær
tilraun", — þjóðfélagið hafi ekki verið
reiðubúið að veita slikum nýlistar-
straumum viðtöku. Vafalitið var nokk-
uð til í þessari staðhæfingu, en á móti
kemur, að nú var það ekki lengur sama
ævintýrið að hafa forframast i viður-
kenndum erlendum listaskólum sem
þá, er Asgrímur og Kjarval tóku fyrst
að hasla sér völl hér heima. Ljóminn af
því ævintýri, að hafa eignast listamenn
sem slfka og stoltið sem það framkall-
aði meðal Islendinga á tímum mestu
sjálfstæðisvakningar landsmanna, —
lét mönnum sjást yfir það að fæstir
höfðu skilning á því, sem þessir menn
unnu að, svo sem ýmis brosleg viðbrögð
gagnvart myndum Ásgríms staðfesta,
og Kjarval voru menn þó enn lengur að
meðtaka.
En það var hressilegur nývakningar-
gustur sem lék um þessa ævintýra-
menn, er lagt höfðu út á listbrautina,
og hið opinbera sýndi jafnvel á þeim
tíma meiri rausn á þessu sviði en gerist
f dag, sem sannarlega er eftirtektar-
vert. hrifning Asgríms af myndum Van
Gogh er að mfnu dómi álika merkilegur
hlutur og dálæti Finns Jónssonar á
evrópskri framúrstefnulist á sinum
tíma. Það má með rökum telja hvort-
tveggja mjög ótímabært janft í þjóð-
féla3gslegu sem sögulegu samhengi, en
einnig má með réttu visa til þess. að
íslenzkir myndlistarmenn hafa yfirleitt
verið mjög opnir fyrir nýjum
straumum í erlendri list, hafi þeir á
annað borð komist i snertingu við þá,
og því fremur ef þeir hafa verið svo
lánsamir, líkt og Finnur Jónsson, að
hafna mitt á hringiðu evrópskra ný-
lista, ekki einungis sem nemandi hins
frjálslynda Olavs Rude úti í
Kaupmannahöfn, og seinna við skólann
nafntogaða, „DER WEG“, skóla nýrra
leiða og viðhorfa í list, kynnum af
Bauhaus-listasamtökunum, og
meðlimur í listasamtökunum „DER
STURM," heldur einnig með ríkuleg-
um tækifærum til að virða fyrir sér
verk listjöfra listahópa líkt og „DIE
BROCKE", „DER BLAUE REITER",
ásamt einstaklinga svo sem Picasso og
Braque o.fl. á sýningum í Dresden og
sennilega víðar.
— Þegar Finnur kom heim til
tslands árið 1925 hrifnuminn af félög-
um sínum 1 Sturm, kom það f fyrsta
sinn greinilegar í ljós en áður, að
tslendingar í heild eru fremur seinir
að meðtaka nýlistir og hann verður
einna fyrstur til að finna verulegt
bragð af þvf, þótt til væru þá menn er
skildu hvert hann stefndi og rituðu
vinsamlega um verk hans.
Við getum þannig óhikað fullyrt, að
Finnur Jónsson hafi verið fyrsti hér-
lendi listamaður framúrstefnu, er
haslar myndum sfnum völl með
sýningu, en hann er hins vegar ekki
brautryðjandi nýlistar, — en það telst
sá er fram kemur með nýstíl og berst
fyrir framgangi hans hvað sem það
kostar, mótlæti, ofsóknir, fátækt, og á
þetta jafnt við í öllum greinum lista.
Rnnur Jónsson
Impressjonistarnir voru þannig ekki
fyrstir til að koma fram með þær for-
sendur er seinna var byggt á, — þær
má sjá í einstökum verkum manna er
lifðu öldum saman fyrir þeirra daga,
en þeir voru hins vegar fyrstir til að
móta og grundvalla nýstíl algerlega á
þeim forsendum, — halda honum fram
gegnum þykkt og þunnt og stýra til
sigurs.
Fyrir Picasso, Braque o.fl. var
kúbisminn t.d. þáttur i víðtækri þróun
listar þeirra, og hann var byggður rök-
rétt á arfi meistarans frá Aix, Cézanne.
Hlutur Finns Jónssonar er mikill, sá
að hafa haft dirfsku til að kynna sam-
löndum sínum evrópska framúrstefnu
í myndlist og flestir mættu vera vel
sæmdir af slíku. Hann kynnir okkur
margt af þvf, sem hann og félagar voru
að fást við, og við skynjum í dag greini-
leg áhrif fá ýmsum félögum hans og
því, sem var að gerast f Evrópu á þeam
tíma f myndlist. Ráðgátan er, hvers
vegna lét Finnur Jónsson staðar numið
Gamall maður
Yfirlhssýning í Listasafni ísiands
við þessa nýsköpun sína er heim kom,.
en tekur til við að mála hlutbundnar
myndir svo sem af fólki að störfum,
sjómönnum og landslagi án þess að
hagnýta sér þá reynslu til hlítar er
hann hafði tileinkað sér.
— Ekki svo að skilja að myndir hans
frá Þýzkalandsdvölinni hafi verið
óhlutbundnar með öllu, — hann styðst
jafnan að einhverju leyti við hlut-
kennd form lfkt og stíliseraðar fígúrur
eða frumformin, og enginn getur kall-
að það óhlutbundið né abstrakt sem er
undirstaða byggingar alheims jafnt og
hinna smæstu öreinda. Það hefði verið
áhugavert að sjá myndir af fslenzku
landslagi og fólki, þar sem Finnur hag-
nýtti lærdóm sinn og þróaði áfram til
mikilla afreka, svo sem efni virðast
hafa staðið til. Girnilegan vísi að slfku
má sjá f myndum f hægri hliðarsal, en
þar hanga ■ nokkrar portrettmyndir í
kúbistískum stfl, útfærðar f vatnslit-
um.
Upprunalega lagði Finnur stund á
nám í gullsmfði og lauk sveinsprófi í
þeirri iðn árið 1919. Hann sigldi til
Kaupmannahafnar til listnáms sama
ár, nam fyrst í undirbúningsskóla
Viggo Brandts en síðar í einkaskóla
Olavs Rude, eins markverðasta frum-
kvöðuls expressjónismans og um skeið
kúbismans í danskri list og síðar pró-
fessors við Fagurlistaskólann f Kaup-
mannahöfn til æviloka.
Finnur stóð hér á þrftugu og þvf
óvenju fullorðinn af listnema að vera.
Er þvf ennþá eftirtektarverðara hve
næmur hann verður fyrir nýlistum og
máski er það einnig ástæðan til þess að
þær listir tóku hann ekki enn fastari
tökum og auðveldara reyndist að snúa
við þeim baki.
Eftir tveggja ára listnám hélt hann
heim og sýndi 40 verk í Bárunni, þar á
meðal hina eftirtektarverðu mynd
„Goðafoss f smfðum“, sem var máluð í
Kaupmannahöfn og ber vitni óvenju-
legum hæfileikum. Flestar myndanna
voru málaðar í Kaupmannahöfn, en
nokkrar hér heima það sumar. Myndir
þessar munu hafa komið ýmsum annar-
lega fyrir sjónir, sennilega hafa þær
borið keim af list Olavs Rude, enda
mun Rude hafa verið mjög ánægður
með þennan lærisvein sinn, — svo sem
Danir eru jafnan ef nemendurnir feta i
fótspor þeirra. Sýningin mun þó hafa
gengið allvel en fengið misjafna dóma,
— frábær setning er þá kom fram í
ummælum Bjarna frá Vogi, sem þó var
lítt hrifinn af myndum Finns. „Sfzt má
gleyma byrjöndunum, þvf þeir eiga
einkum athygli skylda; gróandinn þol-
ir ekki frostið, en afskiptaleysið er það
frost, sem drepur unga listamenn — ef
þeir verða drepnir"...
— Á yfarlitssýningunni á Listasafn-
inu fær skoðandinn raungott yfirlit yf-
ir þróun listar Finns Jónssonar gegn-
um árin, allt frá hinum elztu myndum
og frumrissum til þeirra mynda er
listamaðurinn hefur lokið við á allra
síðustu árum. Hér er hin nafntogaða
mynd „örlagateningur", sem vafalftið
mun halda nafni hans lengst á loft f
íslenzkri listasögu ásamt öðrum þeim
myndum er hann gerði undir áhrifum
Sturm, Bauhaus- og Espressjónistanna,
aðallega Emils Nolde. Myndin
„Sígaunatrúður" frá þessu tfmabili er
sér á báti og mjög hressilega máluð,
umbúðalaust expressjónistísk og minn-
ir í senn á Olav Rude, Nolde og
Kokoschka. Aðrar myndir frá sama
timabili eru undir sterkum áhrifum frá
Nolde.
Þetta er merkilegur kafli í islenzkri
list, og víst er að með úrtaki þess besta
á þessari sýningu má ná saman fallegri
og áhrifaríkri bók um list Finns Jóns-
sonar, sem þá skipi honum sess meðal
athyglisverðustu málara okkar á fyrra
helmingi aldarinnar, og myndi bera
hróður hans langt út fyrir landsteinana
f enn frekara mæli og auka skilning á
fslenzJcri listhefð.
Sfðar gerist þessi listamaður svo fjöl-
virkur og jafnframt eru honum svo
mislagðar hendur í vinnubrögðum að
með ólíkindum má telja, — hið þjóð-
lega svið, lfkt og það er túlkað f bók-
menntum, víkur öllum nýlistagrillum
til hliðar um langt skeið, en á efri árum
fer hann að mála lýriskar óhlutbundn-
ar myndir jafnframt hinum hlut-
bundnu, en nær sjaldnast sömu tökum
á viðfangsefninu sem á yngri árum
sfnum. Eldmóðurinn og hrifnæmið
virðast vfkja fyrir nokkrum efa um
tilgang slíkrar myndgerðar, og mun
hann jafnvel hafa gerst fráhverfur
íslenzkum nýlistarstraumum á tfma-
bili, en út í þá sálma skal ekki farið
hér.
A köflum komu fram sterkar myndir
frá hendi Finns og vil ég m.a. nefna
þar til myndir líkt og „Kýraugað" og
„Beinin hennar Stjörnu", er báðar
hanga í forsal en njóta sín illa í upp-
hengingu. Vil ég hér víkja að því, að
margt hefði mátt betur fara f sambandi
við upphengingu þessarar sýningar,
margar myndir eiga þar naumast
heima, að mínu áliti, og hefði töluverð
grisjun sýningarinnar gert hana stór-
um áhrifarfkari og kynnt Finn Jónsson
yngri kynslóðum sem mun sterkari
listamann. Þó njóta sín sumar
myndanna á sýningunni öllu betur en
þar sem þær hanga hjá eigendum, svo
sem Utvegsbankamyndin „Við ystu
nöf“ f forsal, en hinn svarti bak-
grunnur gerir hana mun magnaðari en
hún kemur fyrir sjónir í bankanum.
Sýningarskrá er vel úr garði gerð, en
val mynda, með fáum undan-
tekningum, ekki hið æskilegasta þó að
það þjóni ágætlega sem alhliða yfirlit á
verkum listamannsins.
Áríðandi er að vanda sem best undir-
búning og samsetningu slíkra yfirlits-
sýninga. Listamanninum er ekki sýnd
nægileg ræktarsemi með því einu að
koma á framfæri yfirlitssýningu á
verkum hans, þótt þakkarvert sé,
heldur ber öðru fremur einnig að leiða
fram hið frjóasta og besta í list hans.
Maður og kona